Տարեգիրք

Ի թուին ՇԺԴ [514=1065] յարեաւ պատերազմ յարեւմտական ազգէն ի վերայ արքային Յունաց Տուկծին. եւ նա ժողովեաց ժողով բազում եւ առաքեաց ընդդէմ նոցա, եւ եդ զօրագլուխ զՎասիլն, զորդին Ապուքապայ եւ գնացեալ բանակեցան ի վերայ /37ա/ գետոյն որ կոչի Տօնաւիս, եւ սաստիկ պատերազմեալ ընդ միմեանս պարտեցան Յոյնք եւ ի փախուստ դարձան. եւ առեալ զամենայն ինչս նոցա եւ ըմբռնեալ զՎասիլն տարան ի գերութիւն։ Եւ ապա Գ արք գողացան զՎասիլն եւ տարան առ Տուկիծն, ի Կոստանդինուպօլիս, եւ առին պարգեւս բազումս։ Ի սոյն ամի փոխեցաւ առ Քրիստոս սուրբ հայրապետն տէր Խաչիկ, կացեալ հայրապետ ամս Զ պանդխտութեամբ յօտար երկրի։ Զի մեծ նեղութիւն անցուցին ընդ նա ազգն Յունաց, մինչ զի ընդ կրակ այլ անցուցին եւ ոչ վնասեցաւ վասն սրբութեան իւրոյ, զոր եւ դիւթութիւնս համարէին։ Եւ այնպէս եկաց պանդուխտ բազում ժամանակս, զի այնպէս փարթամ էր զառաջինն, որ ունէր եպիսկոպոս Չ [700] եւ գեւղս Չ, եւ բազում վարդապետս, եւ երաժիշտս եւ սպասաւորս իւր. եւ յորժամ թագաւորութիւնն ի Հայոց բարձաւ, աղքատացաւ եւ կաթողիկոսն։ Եւ կամեցան ի սպառ բառնալ /37բ/ զհայրապետութիւնն յազգէն Հայոց. զոր եւ Է ամ ի կրօնս նոցա կացին Հայք, մինչեւ արքայն Գագիկ մեծաւ ջանիւ գուն գործեալ մեծաւ ծախիւք ապա կարաց խափանել, եւ առ հրաման հաստատել վերստին հայրապետ Հայոց զոր եւ կամեսցին։ Ապա խնդիր արարեալ թագաւորն Գագիկ եւ մնացեալ իշխանքն Հայոց գտանել զոք արժանաւոր. եւ գտին յազգէն Պահլաւունեաց զՎահրամ, որդի Գրիգորի Մագիստրոսի, որդւոյ Վասակայ Պալհաւունւոյ սպարապետի Հայոց, որ յետ ամուսնանալոյ ըստ աշխարհի՝ ստացեալ էր զվարս միանձնաւորութեան, եւ հմուտ էր գիտութեան հին եւ նոր Կտակարանաց, եւ վարժեալ ի մանկութենէ յուսումն աստուածային գրոց։ Զսա առեալ առ հասարակ ամենայն ժողովն, եւ կամօք ամենեցուն եդին կաթողիկոս Հայոց, եւ կոչեցին զնա ըստ նախնոյն իւրոյ սրբոյն Գրիգորի, Գրիգորիս։ Սա պայծառացոյց զեկեղեցիս Հայաստանեայց, եւ /38ա/ հալածեաց զխաւար նսեմութեան, որ մտեալ էր յազգս Հայոց։ Թարգմանեաց ի յունաց եւ յասորւոց ճառս բազումս ի հայ լեզուս, զվարս սրբոց եւ զպատմութիւնս վկայից. եւ այնպէս սիրէր զսուրբս մինչ զի Վկայասէր կոչեցաւ։ Շրջէր հետիոտս, եւ քարոզէր որպէս առաքեալքն Քրիստոսի. եւ այնպէս եկաց զամենայն աւուրս կենաց իւրոց բարի հովուութեամբ։ Ի սոյն ամի ժողով բազում արար իշխան մի ի Պարսից, Սալար Խորասան, եւ գայր ի գաւառն Ուռհայոյ։ Եւ ելեալ ի քաղաքէն սակաւ զօրք ի վերայ նոցա, եւ զառաջինն դարձուցին ի փախուստ. ապա ի բազմանալ անօրէն զօրացն՝ ինքեանք դարձան ի փախուստ. եւ այլազգիքն առին աւար զամենայն երկիրն, եւ ի սուր սուսերի մաշեցին զնոսա։ Իսկ Պեխտն որ էր տուկ Անտիոքայ քաղաքին, յայնժամ յՈւռհա էր, եւ էր յազգէն Հայոց, այր քաջ, ել զօրօք իւրովք ի պատերազմ։ Եւ տուկն Ուռհայոյ Պեղու/38բ/նիտն հանէր զպռօքսիմօսն իւր, եւ տայր զզօրս իւր ի նա, եւ ուսուցանէր զնա նենգել Պեխտին, զի կորիցէ եւ մի՛ առցէ անուն յաղթութեան։ Յայնժամ Պեխտն կամեցաւ երեկոյին անկանել ի վերայ զօրաց այլազգեացն, եւ մինչ յայս խորհրդեան էր, նենգաժէտ պռօքսիմոսն, որ կոչէր Վարդ, ոչ կարաց համբերել նմա մօտ անկանել յայլազգիսն, այլ վաղվաղակի ետ հարկանել զփող պատերազմին։ Եւ զօրք այլազգեացն որ յանհոգութեան կային, լուան զձայն փողոցն եւ զգաստացան. իսկ Պեխտն յարձակեցաւ եւ արարին բազում կոտորածս եւ դարձոյց զամենեսեան ի փախուստ. եւ պռօքսիմոսն իւրով հեծելովն յորժամ զփողսն եհար՝ գնաց յայլ կողմ, եւ ոչ օգնեաց Պեխտին. զոր իմացեալ Պեխտն ասէր, ով աստուածուրացք եւ աստ ցուցիք զնենգութիւն ձեր. եւ դարձաւ յՈւռհա եւ գնաց յԱնտիոք։ Եւ զայս ամենայն ի ձեռն գրոյ ծանուցանէր արքային։ Եւ տարեալ թագաւորն, Տուկիծն, ի Կոստանդինուպօլիս առ ինքն զպռօքսիմոսն /39ա/ եւ ետ քերթել, եւ զմորթն լնուլ եւ առաքեաց յՈւռհա, եւ զՊեխտն մեծամեծս օժտեաց. եւ զՊեղունիտն եհան յՈւռհայոյ եւ ընկէց յաթոռոյն։ Եւ Սալար Խորասան արար բազում կոտորածս ի դուռն քաղաքին Ուռհայոյ, եւ դարձաւ բազում աւարաւ ի Պարս։ Եւ յայսմ ժամանակի թագաւորն, Տուկիծն եւ պատրիարգն, եւ ամենայն կլերիկոսքն միաբանեալ կամէին բառնալ զկարգս եւ զաւանդութիւն Հայաստանեաց եկեղեցւոյ. եւ առաքեցին ի Սեբաստիա եւ կոչեցին զորդիսն Սինաքերիմայ՝ զԱտոմ եւ զԱպուսահլն, գալ ի Կոստանդինուպօլիս. եւ նոցա սակաւ մի ծանեան զխորհուրդս նոցա եւ տարան ընդ իւրեանս զվարդապետն Յակովբոս Քարափնցին։ Եւ իբրեւ գնացին՝ զառաջինն պատուով ընկալաւ զնոսա թագաւորն, եւ յետոյ սակաւ սակաւ յայտնէր զխորհուրդն իւր, եւ ասէր, հրամայէ թագաւորութիւնս իմ զի ամենեքեան Հայոց իշխանքդ առ/39բ/նուք յանձն զմկրտութիւն Յունաց։ Եւ նոքա տարակուսեալ ասեն ցթագաւորն. մեք առանց Գագկայ, որդւոյ Աշոտոյ ոչ կարեմք տալ պատասխանի, զի այր քաջ է եւ թագաւոր եւ փեսայ մեր. առաքեա եւ կոչեա զնա, զի թէ առանց նորա զայդ առնեմք, հրով այրէ զմեզ եւ զազգն մեր։ Եւ Տուկիծն ոչ կամեցաւ առնել զայս. իսկ Ատոմ եւ Ապուսահլն առաքեցին ի ծածուկ եւ ազդ արարին Գագկայ. եւ թագաւորն Տուկիծն արար քննութիւն ընդ վարդապետն Յակովբ, եւ լուաւ ի նմանէ բազում պատասխանի. բայց յաղագս Բ բնութեանն, սակաւ մի ի Յոյնք դարձաւ։ Եւ յամենայն բանս նորա հաճեալ թագաւորն, հրամայեաց յայնր վերայ գրել գիր միաբանութեան ընդ Հայք եւ ընդ Յոյնք, եւ ետ դնել զգիրն ի սուրբ Սոփի. որպէս թէ ահա միաբանեալ եղեն յայսմհետէ Հայք եւ Յոյնք։ Եւ նոյն ժամայն որպէս զարծիւ սլացեալ Գագիկ հասանէր անդ, եւ լուեալ թագաւորին ուրախ եղեւ յոյժ։ Եւ իբրեւ եմուտ առ թագաւորն /40ա/ ետ բերել զգիր միաբանութեանն ընդ Հայք եւ ընդ Յոյնք, զոր ընթերցեալ Գագկայ՝ պատառեալ եւ յերկիր ընկէց առաջի թագաւորին, ընդ որում յոյժ ամաչեաց Տուկիծն։ Եւ ասէ Գագիկ ցՏուկիծն. ով թագաւոր, այսպիսի արք բազումք կան յաշխարհին Հայոց, եւ ոչ ընդունիմք ըզնոսա ընդ կատարեալ վարդապետս։ Եւ բազում բանիւք Գագիկ յանդիմանէր զվարդապետն Յակոբոս, եւ ասէր ընդէ՞ր այդպիսի յանդգնութեամբ իշխեցեր խօսել ընդ ամենայն Հայոց. եւ ասէր ցթագաւորն, ով արքայ ծանիր, զի ես որդի եմ թագաւորացն Հայոց, եւ թագաւոր ի վերայ ազգին Հայոց, եւ ամենայն Հայք հնազանդին ինձ, եւ ես ամենայն աստուածաշունչ կտակարանացն հմուտ եմ. ես այսօր խօսեցայց ընդ Յունաց գիտունսն վասն ուղղափառ ազգին Հայոց։ Եւ առեալ Գագիկ թուղթ գրէր ձեռօք իւրովք յաղագս դաւանութեան սրբոյ Երրորդութեանն եւ Մարդեղութեանն Քրիստոսի, ըստ դաւանութեան սուրբ Հարցն. եւ յաղագս կարգ/40բ/աց եկեղեցւոյ զոր ունին հաստատեալ ի սուրբ հարցն սուրբ Գրոց վկայութեամբ զկենարար պատարագին խորհուրդ։ Նզովեաց եւ զամենայն չար դասսն հերեսիոտացն, որք յանդգնեցան խօսել զչար բանս ի սուրբ Երրորդութիւնն եւ ի փրկագործ տնօրէնութիւնն Քրիստոսի։ Եւ զայս այսպէս գրեաց ընդարձակագոյն բանիւ, եւ խօսեցաւ առաջի թագաւորին եւ ամենայն հռետորացն Յունաց, եւ հաճեալ հաւանեցոյց զամենեսեան։ Յայնժամ արարին սէր եւ խաղաղութիւն ընդ որդիս թագաւորացն Հայոց. եւ շնորհեաց Տուկիծն պարգեւս Գագկայ եւ որդւոցն Սինաքերիմայ եւ ամենայն իշխանաց նոցա. եւ փառաւորեցաւ անունն Գագկայ ընդ ամենայն վարդապետաց տանն Հայոց։ Ընդ այսու ժամանակաւ պայծառանայր գիտութեամբ սուրբ եւ ճոխաբան վարդապետն Գրիգորիոս Նարեկացի։ Եւ յայնժամ ելեալ Գագիկ յերեսաց արքային մեծաւ փառաւորութեամբ, եւ գայր զայրացմամբ /41ա/ եւ ընդ որ անցանէր խայտառակել տայր զփառաւոր կանայս եւ զդստերս նոցա, եւ զգանձս նոցա յափշտակէր. քանզի եդ ի մտի բնաւ ոչ մտանել ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ոչ գնալ ի կոչն Յունաց։ Այլ խորհեցաւ գնալ առ Ալբասլան սուլտանն Պարսից եւ տիրանալ աթոռոյ թագաւորութեան իւրոյ, որպէս եւ կոչեալ էր զնա բազում անգամ, եւ նա վասն քրիստոսական հաւատոյն լինէր արգելեալ։ Եւ էր ի Կեսարիա մետրապօլիտ, Մարկոս անուն, յոյժ անուանի եւ յառաջադէմ եւ ամենայն ընչիւք փարթամ. եւ էր հայհոյիչ ազգիս Հայոց եւ աղճատէր զՀայք, եւ այնպէս ատէր մինչ զի շանն իւրոյ Արմէն էր եդեալ անուն, եւ ամենայն շան Արմէն ձայնէր։ Իսկ թագաւորն Գագիկ տեղեկացեալ էր ամենայն չարեաց նորա, եւ սպասէր դիպող ժամու զի առցէ զփոխ չարեաց նորա։ Եւ յորժամ եկն ի Կեսարիա, կալաւ իջեվանս ի տունն Մարկոսի, եւ Մարկոս ընկալաւ զնա ակամայ կամօք. եւ իբրեւ ճաշեցին եւ ուրախացան ի գիներբուս, ասէ Գա/41բ/գիկ ցՄարկոս, լուեալ է իմ եթէ մեծագոյն շուն ունիս, կամիմ տեսանել զնա։ Եւ կոչեաց Մարկոս եւ ասէ, Արմէն, Արմէն։ Եւ ասէ Գագիկ, Արմէն է անուն շանդ։ Ասէ Մարկոս, վասն բազում զօրութեան իւրոյ կոչեմք զսա Արմէն։ Եւ ակնարկեալ Գագիկ սպասաւորացն, եւ նոքա կալեալ զշունն, եւ հրամայեաց բերել քուրձ։ Եւ իբրեւ ետես Մարկոս՝ բարկացաւ, կարծեաց թէ զշունն կամին առնուլ ի նմանէ։ Եւ հրամայեաց ըմբռնել եւ զՄարկոս, եւ էած զշունն եւ զՄարկոս ի քուրձն, եւ հրամայեաց հարկանել զշունն, եւ նա լափէր զՄարկոս. եւ այնպէս վախճանեցաւ Մարկոս։ Եւ ետ աւար առնուլ զտուն նորա եւ առեալ գնաց։ Զայս այսպէս համարձակեցաւ առնել Գագիկ ի մէջ Յունաց, բայց այլ ոչ եմուտ ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ոչ ի կոչ նոցա գնաց։ Էր եւ յաւուրսն յայնոսիկ Գագիկ, որդին Աբասայ Կարցոյ. այր իմաստասէր եւ լի ամենայն հանճարով, եւ տեղեակ հին եւ նոր կտակարանաց։ Նա եւ Ատր/42ա/ներսեհ ի Բագրեւանդ գաւառէ, իշխան երեւելի. սա էր այր հզօր գիտութեամբ եւ կորովի ատենախօսութեամբ։ Արդ յաւուրս յայսոսիկ Գագկայ Շահնշահի, արքայի Հայոց, եղեւ նշան զարմանալի վասն սուրբ խորհրդոյն ի վանքն որ կոչի Պիզու, զոր շինեաց Գագիկ արքայ Հայոց. զի յաւուրս սուրբ Պենտեկոստէին մասն ինչ անկեալ էր ի սուրբ խորհրդոյն եւ ի գիշերին Բ կրօնաւորք տեսին ի տեսլեանն. միւսն ետես զի կանթեղն անկեալ էր եւ ոչ շիջանէր, եւ միւս այլն տեսեալ էր զի աստղ մի պայծառ տեսլեամբ լուսաւորէր զեկեղեցին։ Եւ իմացեալ հայր վանացն եւ հրամայեաց մոմեղինօք գնալ տեսանել։ Եւ գտին մասն ի սուրբ խորհրդոյն յերկիր անկեալ, եւ առեալ ահիւ եւ դողութեամբ գոհացան զԱստուծոյ, որ առնէ սքանչելիս միայն։