Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻԱ.
Յաղագս կործանման տանն Տիւզեանց, եւ բանի միաբանութեան Հայոց ընդ Հռովմէական Հայս:

(1819)  Ի սմին ամի յամսեանն օգոստոսի 29 չարաբաստ եւ աղետալի դիպուած պատահեաց մեզ:

Քանզի հայրենասէր ազնուականքն Տիւզեան՝ որք ՚ի նախնեաց ՚ի յաջորդս Օսմանեան՝ սեպհականեալ էին զարքունի փողերանոցին գործակալութիւն, այժմ ՚ի դրդմանէ Հալէթ էֆէնտի անուն ոխերիմ թշնամւոյ քրիստոնէից, իբրեւ բազմագումար դրամոց պարտապանս եւ անհաւատարիմս ՚ի գանձն արքային՝ եդան ՚ի բանտի ՚ի տալ զհաշիւ:

Երեւելի իշխանք ազգիս ոչ միաբանութեամբ զինեցան ՚ի պաշտպանութիւն պանծալի տանն այնորիկ՝ կալով առ  տէրութեանն երաշխաւոր պարտուց նոցա, զորս դիւրաւ  կարէին  վճարել, եթէ ելանէին ՚ի բանտէ ազնուասերունդ պայազատքն:

Վասնորոյ նախարարք թագաւորին գնացին ՚ի տունս նոցա եւ ամենայն մերձաւորաց նոցին, եւ զինչս եւ զստացուածս նոցա ետուն յաճուրդ հանել վաճառել, եւ զպարտիս նոցա լնուլ  ՚ի գանձն արքունի:

Եւ ահա տեսին ՚ի տունս ամենեցուն նոցա յատուկ սենեակս պատարագամատոյց խորանի, որ դէմ ընդդէմ ներհակ է կրօնից Տաճկաց, եւ մահապարտ կացուցանէ իբրեւ զհայհոյիչս դենի իւրեանց՝ որ առանց հրամանի եկեղեցիս կառուցանէ:

Վասնորոյ զզգեստս պատարագի եւ զպատկերս եւ զայլ անօթս սրբութեան՝ զորս գտին անդ, զամենեսին առաքեցին առ պատրիարքն մեր, որք էին եօթն բեռինս:

Եւ պատուիրեցին իբրեւ ՚ի գին նոցա հաւաքել ՚ի Հռովմէական Հայ ժողովրդոց հազար քսակի դահեկանս, եւ տալ ՚ի փողերանոցն արքունի, եւ նա արար:

Եւ  ՚ի  հոկտեմբեր  4,  յաւուր  տօնախմբութեան  եօթանասուն երկու աշակերտացն Քրիստոսի, երեք եղբարքն բարեյիշատակք Գրիգոր, եւ Սարգիս՝ գլխատեցան առաջի մեծի եղբօրորդի նոցա Մկրտիչ, կախեցան ՚ի պատուհանէ ծովեցերեայ յարկի իւրեանց յԵէնիգիւղ:

Ողբաց ազգն համօրէն ընդ մահ պայազատացս, այլ ՚ի Գանտիլլի ՚ի տան Անտոնի Տավուտեան խնջոյս կազմէին Թընկըրեան Յակոբ եւ Յովսէփ, Գըլճեան Գրիգոր եւ այլ հարազատ որդիք Գոլէճեան քահանայից ընդ մահ պաշտպանաց Աբբայեան ուխտին:

Իսկ մնացեալ երեքին եղբարք նոցա Կարապետ եւ Յակոբ եւ Պօղոս՝ աքսորեցան ՚ի Կեսարիա, եւ Ալեքսանեան Յովհաննէս քեռայրն ՏԻւզեանց եւ երեք եղբարք նորա ՚ի Նիյտէ: Չամչեան Յովսէփ ՚ի Միտիլլի կղզին, Մարիանէ կին հօրեղբօր Տիւզեանց՝ հանդերձ որդւով իւրով ՚ի Ստանքէօյ, Ազնաւուրեան երեք եղբարք յԻլիմեա, եւ Քիւչիւկ Յովհաննէս ՚ի Հռոդոս, Թընկըրեան Յարութիւն եւ Աթանաս ՚ի Կիպրոս, եւ հայր Ստեփանոս վարդապետն՝ որ գտաւ ՚ի նմին գիշերի ՚ի տանն Տիւզեանց, աքսորեցաւ յԻլիմեա:

Բացաւ պատրուակն գաղտնի, եւ ակն յայտնի ծանուցաւ տէրութեանն, թէ անձնիւր Հռովմէական Հայք ունին ՚ի տունս իւրեանց զեկեղեցիս, եւ չեն ընդ Հայս միաբան:

Ուստի  սաստիկ  հրաման  առաքեաց  առ  պատրիարքն  մեր բառնալ զայս բաժանումն, զի մի է մեզ ասէ ծանօթ ազգն ողջոյն, եւ զոր անհնազանդ գտանին ինքեան՝ ծանուցանել ՚ի դուռն:

Արդ արքունի ճարտարապետ Գրիգոր աղա, եւ Պէզճեան Յարութիւն աղա, որ առաջնորդութեամբ Գրիգոր աղայի յաջորդեաց զտեղի Տիւզեանց ՚ի փողերանոցն, սոքա անզուգական սիրելիք էին միմեանց, եւ միախորհուրդ եւ միասիրտ գտան յայս գործ եւս:

Քաջ խելամուտ էին անցից եւ մտաց երկուց կողմանց եւ գիտէին, թէ բանակռութիւն հովուաց եւ առաջնորդաց է, որ զպարզամիտ դառինս միակ հօտին Քրիստոսի ՚ի միմեանց հաղորդակցութենէ խորշեցուցանէ. վասն որոյ փոյթ կալան ազգասէր բարոյիւք եւ երկիւղած սրտիւք յեկեղեցիւոյն Քրիստոսի զերկպառակութիւնն բառնալ:

Եւ  նախ  թախանձէին  զպատրիարքն  մեծի  մայրաքաղաքիս՝ զՊօղոս արքեպիսկոպոսն քաջախորհուրդ, զի հովուական ցպովն յուշիկ ՚ի բաց խրտուցելոյն զհետ ընթասցի, մեղմաձայն սուլեսցէ,  ՚ի  շրթունս  բարբառեսցի,  սրինգ  հարկանիցէ,  դարձուցանել զնոսա ՚ի հօտ խաշանց իւրոց:

Արդարեւ Ռոբովամ արքայ խստապարանոց գտաւ առ ժողովուրդն ՚ի հնումն, եւ զի՞նչ օգուտ գործեաց թագաւորութեան իւրոյ եւ հասարակութեան: Եւ որ ՚ի նորումս գաւազան երկաթի առին ՚ի ձեռին, եւ փայլատակեցան կայծակնացայտ բարկութեամբ  ՚ի  վերայ  ժողովրդոց, արդեօք ամբողջութեան հայրենի ազգիս նպաստամատո՞յց  գտան, ոչ բնաւ, զի ոց միայն զրուցեալսն իսպառ վարատեցին, այլեւ զժողովեալսն մոլորեցուցին:

Արդ վերոյիշեալ արքունի ճարտարապետ Գրիգոր աղա եւ Յարութիւն աղա Պէզճեան իշխանքս հայրենասէրք, խորհրդակից ինքեանց գտին եւ զճանիկ  աղա հատավաճառ եպարգոսին, եւ զՀաճի Յովհաննէս, եւ զՅարութիւն աղա, եւ զՅակոբ աղա Մանանեան, այլեւ սաստկութեամբ բանից սպառնացան Ազնաւուրեան Կարապետ աղայի՝ որ էր հատավաճառաց վերակացու եւ համախոհ պատրիարքին, զի անխարդախ լիցի ՚ի բանս, եւ ՚ի գլխաւորել զազգային միաբանութիւնս ամենայն հաւատարմութեամբ տնօրինեսցէ: Ի սոյն միտս եւ ՚ի խորհուրդ բազումք ՚ի բարեսիրաց ազգիս վառեալ  էին  բարենախանձ  փութով:

Եւ որք ՚ի նոյն առ անգիտութեան ատելութեամբ բերէին, սիրայորդոր յօժարութեամբ կամակից եղեն նոքա: Վասն որոյ յամենեսին ՚ի նոսա պտուղ հոգւոյն, սէր խնդութիւն եւ խաղաղութիւն թագաւորէր, եւ արգասիք չարեաց մահաբերին՝ ատելութիւն եւ թշնամանք այլովքն հանդերձ տեղի ետուն:

Բայց ես դարձայց ՚ի կանխացեկոյց տեղեկութիւն զսարտուցելոցն ՚ի մէնջ վարդապետաց բաժանմանէ ՚ի կարգս եւ ՚ի կրօնս, որք կարեւորագոյն են յառաջիկայ պատմութեանս հեշտընկալ իմացումն:

Առաջին երեւելիքն են Գմլէճեանք, որք ունին դպրոցս ՚ի Հռովմ, որ ՚ի լեզու Լատինաց Գոլէճ անուանի, ուր գնացեալք մանկունք ոմանք հայկազունք, ուսանին զվեր ՚ի վերոյ գիտելիս ինչ բարբառոյն Հայոց եւ Հռովմայեցւոց, եւ ձեռնադրեալ կուսակրօն   քահանայ՝   առնուն   հրաման    քարոզութեան,   եւ    գնան աստ եւ այլուր, եւ սոքա անուանին Տէր:

Երկրորդն են Դրեստեանք, որոց վանքն է այժմ ՚ի Վիէննա, եւ առաջնորդ նորին էր Ծատուր անուն ոմն, որ յաղագս խռովայոյզ  բարուց  իւրոց  բաժանեցաւ  ՚ի  խաղաղասէր  միաբանութենէ Մխիթարեան, եւ գնացեալ ՚ի Հռովմ, եղեւ եպիսկոպոս ՚ի վերայ վիճակին Էջմիածնի, եւ ունի աստ զոմանս ՚ի միաբանից իւրոց, որք  Վարդապետ անուանին: Երրորդն են Լիբանանեանք, քանզի անդ ունին մենաստանս, ուր նստի ոմն Կաթողիկոս անուամբ, եւ կարմիր կնքով եւ կաթողիկէիւք անուան իւրոյ՝ առաքէ կոնդակս ՚ի վիճակս իւր, որք են Բերիա, եւ Եւդոկիա, եւայլն:

Եւ սա ունի աստ միաբանս, որ Հայր անուանին, եւ ճգնաւոր անուամբ պարծին:

Արդ այս երեք միաբանութիւնքս միմեանց համախոհ գոլով, եւ ՚ի խռովութեան մի քան զմի առաւելեալք, առ հասարակ Գոլէճեանք անուանին աստանօր:

Որք յազգէս Հայոց օցտեալ են, եւ յարաժամ ղօղանջեն ՚ի վերայ  ազգիս. Տգէտ են կարեւոր ուսմանց, այլ պարծին յաչս պարզամիտ հետեւողաց իւրեանց լինել աստուածաբանք:

Այս են ուսուցմունք նոցա, թէ Հայք հերետիկոս են եւ հերձուածող, ոչ հնազանդ են Պապին, ուստի արտաքոյ են  ՚ի  փրկութենէ հոգւոյ:

Եւ այսպիսի բանիւք զարհուրեցուցեալ զռամիկս մեր, հեստեն յազգիս միութենէ:

Վասն որոյ երեւելի եւ բազմաթիւ ժողովրդովք մեծացեալ են, որոց մեծ մասն Գաղատացիք են:

Արդ Գոլէճեան կարգաւորաց գլուխ նստի աստ ՚ի Բերա ոմն հայկազուն եպիսկոպոս, զոր Հայ բարբառով Գերապայծառ կոչեն, եւ Լատին բառիւ Վիքար, այն է վէքիլ կամ փոխանորդ, եւ ձեռնադրէ քահանայս ՚ի տան իւրում՝ առեալ հաւանութիւն ՚ի Լատին եպիսկոպոսէն որ է երեսփոխան հայրապետին Հռովմայ: