Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻԲ.
Յաղագս ջատագովութեան Աբբայեան հարց զեկեղեցւոյն Հայոց:

(1819) Է եւ այլ միւս կարգ անուանեալ Մխիթարեան միաբանութիւն քաջածանօթ բոլոր Եւրոպիոյ, որք ունին ՚ի Վենետիկ վանս մեծանուն եւ երեւելի, բարեկարգ եւ բարեկրօն:

Եւ նորին միաբանք ոչ պակաս քան զհարիւր, որք Հայր անուանին եւ զանազան գիտութեամբ պերճացեալ են, լեզուագետք եւ բարեհանճարք, որք ՚ի պայծառութիւն հայրենի ազգին անդադար աշխատասիրեն թարգմանութեամբք մատենից, եւ  ինքնահիւս   հեղինակութեամբ   եւ   տպագրութեամբ  բազմապատիկ գրեանց:

Սոքա նախանձախնդիր էին հնաւանդ սովորութեանց եւ ողջամիտ ասացուածոց նախնի սրբոց հարց Հայաստանեայց եկեղեցւոց, եւ որոց օտարաձայն գտանին ՚ի լուսահետ շաւղաց նոցա՝ բանիւ եւ գրով հակառակէին, որպէս յայտէ՝ որոց բարեսէր մտօք արձակին յընթերցանութիւն տպագրեալ մատենից նոցա:

Եւս առաւել՝ եթէ հանդիպեալ իցեն Վահանին  հաւատոյ,  (որոյ համառօտեալն միայն գտանի առ մեօք՝  հնարիւք Պէզճեան Յարութիւն աղայի անցեալ ՚ի ձեռս մեր ամօք ինչ յառաջ) որ առաւել տեղեկագոյն կացուցանէ զբարեսէր վերծանողս Աբբայեան հարց գովելի մտաց:

Գտանէին ՚ի մայրաքաղաքիս իբրեւ քսան վարդապետք ՚ի միաբանից այսր վանուց, եւ ունէին ժողովուրդս ոչ սակաւ, մանաւանդ զազնուականսն Տիւզեան եւ զմերձաւորս նոցա:

Ի սմին կարգէ Չամչեան հայր Միքայէլ վարդապետ բազմարդիւն ծերունին, յեցեալ յալիս ութսուն ամեայ ծերութեան հիւանդագին անկեալ կայր այժմ ՚ի մահիճս ցաւոց զառամութեան: Վասն որոյ պարագլուխ հանդիսանայր Աբբայեան հարց՝ որ ՚ի մայրաքաղաքիս Հ. Մեսրովպ Աղաչըրաղեան, վերընծայեալ ծննդեամբ  ՚ի  Կոստանդնուպօլսոյ՝  քաջավարժ ՚ի  փիլիսոփայական եւ յաստուածաբանական մակացութիւնս, խոհեմ եւ նրբին բնախօս, եւ ժրաջան վաստակաւոր ՚ի պայծառ բարեկարգութիւն հայրենի ազգին:

Սա ՚ի 1820 ամի տեառն ՚ի սկզբան յունուարի՝ լռելեայն գայր յԵէնիխափու ՚ի ծովեզերեայ տուն Եօնուզեան Յովհաննէս աղայի:

Զայն լգացեալ երեւելի իշխանք մեր Գրիգոր աղա եւ Յարութիւն աղա՝ ընդ Ազնաւուրեան Կարապետ աղայի գնացին ՚ի տեսութիւն նորին, որոյ ազգասէր բարուց ծանօթ էին եւ յառաջն:

Եւ առաջարկեցին նմա բազում սիրով եւ մեծարու յարգանօք, զի ամենայն կրօնաւորք թէ Աբբայեանք եւ թէ Գոլէճեանք միաբան սիրով եկեսցեն՝ առանց կարծիս կասկածանաց ունելոյ զումեքէ:

Դուք՝ եւ որ ՚ի մեզ գիտնականք են, ասեն, քննեցէք զիրսն, յորոց վիճէք, հասու լիցուք ճշմարտութեանն, հետախաղաղ արասցուք զատելութիւնն, սէր եւ խաղաղութիւն հաստատեսցուք, եւ մի այր զընկեր հարստահարեսցուք, եւ յաղագս մարդկային աւանդութեանց եւ յետամուտ սովորութեանց ապախտ մի արասցուք զուխտ սիրոյ սիրողին զմեզ Աստուծոյ:

Եւ եթէ դուք ոչ յօժարեսջիք գալ, ժողովրդոց ձերոց բանաք դուռն տուգանաց եւ վնասուց, քանզի ահա ըստ հարկի ստիպանացն պատրիարքն ծանուցանելոց է տէրութեանն զանհնազանդս իւր:

Իսկ հայր Մեսրովպայ ուրախութեամբ սրտի ընկալեալ զբան նոցա՝ կոչէ առ ինքն զբարեխոհ եւ զպարկեշտակրօն Սահակ վարդապետ, որ գնացեալ էր յԵէնիխափու առ հիւանդ ոք:

Եւ յայտ արարեալ զբանս իշխանաց մերոց՝ առաքէ զնա երթալ  եւ  ծանուցանել  իշխանաց  այնու  կողման,  եւ  հրաւիրել զվարդապետսն:

Եւ նորա եկեալ զառաջինն՝ խօսի ընդ Կարնեցի Մահտեսի Աստուածատուրեան բարեյիշատակ Մանուկ ամիրայի, եւ եղբօր նորա Մատթէոս աղայի, եւ նոքա ետուն հաւանութիւն գնալ:

Յետոյ գնացեալ յեկեղեցիս Լատինացւոց, ուր թագուցեալ կային   տակաւին  վարդապետք  յօրէ   կալանաւորութեան   Տիւզեանց,  յայտ  առնէ  նոցա  թէ  զպատգամս  Հ.  Մեսրովպայ,  եւ  թէ զհաւանութիւն իշխանաց իւրեանց:

Հարք Աբբայեանք առ օրինաւոր գործելոյ զիրն՝ մատուցին գիր առ եպիսկոպոսն Լատինաց՝ Վենկենտիոս Քօռէզի, զի հրամանաւ նորին լինիցի:

(1820) Եւ նորա ժողով արարեալ երեւելի վարդապետաց եւ մեծաւորաց եկեղեցեաց Լատինացւոց՝ առաջի արկանէ նոցա զառարկութիւնս հարց Մխիթարեանց, թէ արժա՞ն իցէ երթալ կարգաւորացն  յաղագս  ապահովութեան  ժողովրդոց,  որոց  վտանգ կայ առաջի, եւ վասն պայծառութեան հռովմէական հաւատոյ, որ գուցէ նսեմասցի պարզամտաց գայթակղութեամբ, թէ ընդէ՞ր ոչ գնացեալ բարձրաձայն քարոզեցին եւ ցուցին, թէ արդարեւ ուղղափառութիւն է, զոր ուսուցանեն մեզ:

Եւ ժողովն զդատումն իւր որոշեաց, թէ պարտ է դոցա երթալ. զի  կամք  սրբազան  գահին  եւս  այսպէս  հրամայէ,  այլ  եւ  ինքեանք պարտաւոր են առ այդ:

Եւ զի ամօք ինչ յառաջ՝ յորժամ ստէպ կոչէր Պօղոս պատրիարքն  մեր  զվարդապետսն զայնոսիկ,  տեսին անիմաստ Գոլէճեանք, զի առանձինն ոչ կարեն գալ եւ պատասխանել Հայոց, թէ ոչ ընդ ինքեանս լինիցին Աբբայեան հարք:

Վասն որոյ գրեցին ՚ի ժողովն Փրոփանկանտայու, թէ ահա ստիպմամբ կոչէ զմեզ պատրիարքն Հայոց, ՚ի գնալն մեր զայս միայն ունի մեզ հարցաբանել, թէ այս Աբբայեան հարք՝ զոր ըն ձեզ ածիք, չե՞ն ուղղափառ, եւ վարդապետութիւն սոցա մոլորակա՞ն են:

Եթէ ասեմք, չեն ուղղափառ, ասէ ցմեզ, թէ ընդ է՞ր երկինք ընդ սոսա առ մեզ ՚ի պատասխանատուութիւն. եւ եթէ ասեմք, այո՛, ուղղափառ են, յայնժամ զվահան հաւատոյ մատեանն ցուցանէ մեզ, եւ սպառնայ, թէ ընդէ՞ր այսմ վարդապետութեան հակառակ զինիք:

Եւ այսպէս երկուստեք զմեզ յորոգայթս արկանել մտաբերէ, զոմանս ՚ի մէնջ յաքսորս առաքէ, եւ զայլս ՚ի թէ նաւատեղեաց:

Ահա խաբեբայքն այսպիսի բանիւք ստութեան խարդախեցին յայնժամ զիրացն ստուգութիւն, եւ խաբեցին զայն ժողով, զոր անսխալ քարոզեն տգիտաց, եւ ետուն գիր բերել անտի, որ նահանջէր զնոսա յերթալոյ ՚ի խօսակցութիւն:

Այս նախադատութիւն՝ որ ըստ խելամուտն առնելոյ նոցա վճռեալ էր, բայց ըստ պայմանի ժամանակին չեղեւ այժմուս արգելք խափանարար այսմ առաջարկութեան Աբբայեանց:

Միայն  թէ  ասացին,  գիտութեամբ  դեսպանին  Գաղղիացւոց գնասցեն:

Քանզի սոյն այս Գոլէճեանք, որ նախապատրաստ զգուշութեամբ հոգան զօգուտն անձանց, յառաջագոյն գրեցին ՚ի Հռովմ, թէ այս եպիսկոպոս դիւրահաւան եւ պարզամիտ լինելով,  Աբբայեանց եւ Հայոց բանից անսալով՝ դիւրաւ խաբի, եւ ՚ի բազում իրս գթէ:

Պարտ է սմա քաջուշիմ խորհրդակից ոք, զի առանց նորին խորհրդոյ մի ինքնահրաման գործեսցէ եւ արասցէ ինչ. ուստի եւ ՚ի Հռովմայ եկն պատուէր առ Վենկենտիոս Քօռէզի, զի առանց խորհրդակցութեան  ընդ  դեսպանին  Գաղղիոյ  եւ  հաւանութիւն առնելոյ ՚ի նմանէ, մի գործեսցէ եւ արասցէ ինչ:

Վասն որոյ եւ այժմ պարտաւորեցաւ եպիսկոպոսն ծանուցանել դեսպանին զայս ամենայն, եւ առաքեաց զսւրբ Անտօն եկեղեցւոյ մեծաւորն Փաթէրփօնի այր ճարտարաբան, զի յայտ արարեալ վճիռ ժողովոյն, առցէ հաճութիւն եւ ՚ի նմանէ:

Գնաց Փաթէրփօնի յապարանս դեսպանին, բայց անդ էր եւ դեսպանն Ռուսաց, եւ ՚ի միասին ՚ի խաղս ինչ պալօ ձայնեալ պարապէին, եւ ոչ կարէ մտանել առ նա եւ խօսել զբանն: Եւ զի օրն յերեկոյս խոնարհէր, դարձ արարեալ գայ յեկեղեցին իւր, եւ ծանուցանէ վարդապետաց, թէ ահա այսչափ հաւանութիւն եղեւ յեպիսկոպոսէն եւ ՚ի ժողովոյն, ոմանք ՚ի ձէնջ այսօր գնասցեն առ Հայս, եւ մնացեալքդ ՚ի վաղիւն, յորժամ եւ ՚ի դեսպանին առնումք հաճութիւն:

Վասն որոյ յայնմ գիշերի ՚ի 19 յունուարի, Հ. Թովմայ եւ Հ. Սերովբէ եկին ՚ի տուն Յովհաննէս աղայի, ուր էր եւ Հ.  Մեսրովպն:

(1820) Արդ ոխերիմ թշնամիք միաբանութեան ազգիս Գոլէճեանք տեսին, թէ ամենայն ամուր ապաստանի իւրեանց խորտակեցան, եւ ոչ կարեն համարձակ շրջել, ուստի խորամանկ բանիւք իւրեանց փոյթ կալան յինքեանս յանկուցանել զոմանս յիշխանաց իւրեանց, զի զիրին յաջողութիւն ՚ի ձեռն նոցին շրջեսցեն, եւ ժամանակ աւուրց առցեն ՚ի Հայոց մտածելոյ, որպէս զի յեցեալ զթիկունս իւրեանց ՚ի Հռովմ, զկամակորն ՚ի գլուխ տացեն չարիս:

Բայց իշխանք նոցին յանհնարին երկուսն ըմբռնեալ յահէ սաստիկ հրամանին արքունի՝ փութացուցանէին մի կալ մնալ այլ եւս:

Եւ որ Հռովմայ աթոռոյն երեսփոխանն էր եւ բարձրապատիւ եպիսկոպոս, ժողովով իւրով իրաւացի որոշէր գնալ:

Վասն որոյ եւ նոքա մերժեցին զբանս իշխանաց, ասելով, թէ զանձանց հոգածու են ունելով զհանգիստ եւ ոչ զապահովութիւն հասարակաց:

Իսկ ազգատեացք եւ խռովասէրքն այնոքիկ առ ոտն հարին եւ զիրաւունս դատաստանի եպիսկոպոսին, ասելով, թէ գործ եւ արարք եպիսկոպոսին արտաքոյ են ամենայն օրինաց եւ իրաւանց:

Ասյ  միայն  կայր  նոցա  հնար  վերջին,  եւ  զայն  տարան ՚ի գլուխ: Քանզի գլխաւորն ՚ի նոսա Անտօն վարդապետ Քուցիանթի՝ այր չարագրգիռ եւ խռովայոյզ, մուտս արարեալ յայնմ գիշերի գաղտագողի առ դեսպանն, հաճեցոյց զնա չտալ հրաման երթալոյ  կարգաւորացն:

Եւ նա պարզամտութեամբ անսացեալ բանից Քուցիանթի նենգ ամիտ վարդապետին՝ ոչ միայն արգել կարգաւորաց երթալ, այլ  եւ  անհնարին  սպառնացաւ  եպիսկոպոսին,  զի  յետս  կոչեսցէ զառաջին հաւանութիւն իւր:

Իսկ եպիսկոպոսն անճարացեալ չկարաց զդէմունել, քանզի գիտէր, թէ յանձինս նոցա բազմեալ է գահն առաքելական, եւ սուրբ ժողով հրատարակեալն. եւ թէ ոչ ՚ի հաճոյս նոցա աղաւաղեսցէ զիրաւունս բանից, տեղատարափ թափին ՚ի վերայ իւր նետք բանից եւ տէգ սպառնալեաց ՚ի Հռովմայ:

Ուստի զոր վճռեաց ըստ իրաւանց ՚ի ժողովս, առանձինն ՚ի շնորհուկս սոցա ունայնացոյց:

Այս բնաբոյս սովորոյթ աստուածաբանից եւ եպիսկոպոսաց Հռովմայեցւոց է, որ զողջմտութիւն հաւատացելոց խանգարէ, զհանդարտութիւն ազգաց ալէկոծէ, զկարծիս հերետիկոսաց արծարծանէ:

Քանզի գործունեայ ճշմարտութեան անուանին, բայց մտահաճոյ մարդելուզութեամբ ՚ի կողմն կործանին զրպարտչաց եւ չարախօսաց, քան իրաւասիրաց եւ  բարեխօսաց:  Մոլորական  ընթացք իւրեանց թէ եւ ճշմարտութեան երեւեսցին ՚ի դէպ, այլ ՚ի ճշմարտութենէ են տարադէպ:

Բայց արդարակորով Աբբայեանք՝ հայեցեալք ՚ի սիրալիր հրաիւէր ազգին, եւ երկուցեալ ՚ի վնասու է ժողովրդոց իւրեանց յայտնապէս   ասացին:

Վստահ եմք յառաջին հրաման եպիսկոպոսին եւ իւրոյ ժողովոյն, որ ըստ իրաւացի վճռոյ հրամայեաց մեզ գնալ. եւ զի չիք յատուկ արգելք ՚ի Հռովմայ վասն երթալոյ, ուստի ունիմք վճիռ հաստատուն ՚ի ձեռին գնալոյ եւ խօսելոյ ընդ Հայս հրամանաւ եպիսկոպոսին, եւ վկայութեամբ այսչափ վարդապետաց Լատինացւոց, որք ոչ  կարեն յուրաստ գալ:

Ուստի ոչ ունկն մատուցանեմք վերջնումն արգելանաց՝ զոր ՚ի սադրելոյ Գոլէճեանց արար, որ վտանգաւոր եւս է ժողովրդոց մերո. եւ զայս ասացեալ գնացին նոքա յԵէնիխաբու:

(1820) Յառաջ քան զամիսս ինչ եղեւ նորոգութիւն եկեղեցւոյն սուրբ Աստուածածնի ՚ի Խումխաբու, որոյ օծութեանն հանդէս եղեւ մեծաշուք հանդիսիւ, քանզի զհարաւային կողմն այն է՝ զեկեղեցին կանանց էօծ տէր Կիրակոս կաթողիկոսն Սսոյ, զմիջին եկեղեցին Պօղոս պատրիարք, զհիւսիսային կողմն կոչեցեալ Պաղչէ ժամ՝ էօծ Աստուածատուր եպիսկոպոս, եւ զգաւիթ եկեղեցւոյն՝ Դիոնեսիոս եպիսկոպոս, յառաջներորդ ժամէ գիշերոյն սկսեալ մինչեւ ցչորրորդ ժամ յաջորդ աւուրն, ՚ի փետրվար 25, յամի տեառն 1820: