Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԻԶ.
Յաղագս խնդրոց Աբբայեան Հարց, եւ ընդունելութեան նոցին:

  (1820) ԱՐԴ՝ այս սահմանադրութիւն եւ խոստովանողական աւանութիւն հաւատոյ մասանց յերկուց կողմանց միաբան հաւանութեամբ ստորագրեալ, բացայայտ ծանուցաւ ՚ի լսելիս ամենայն ժողովրդեան, որով եւ ոչ սակաւ եղեւ առիթ ցնծութեան եւ ուրախութեան ամենեցուն՝ տեսանելով զկատարումն վիճաբանութեանց ՚ի վերայ առաջարկեալ խնդրոցն, որում փափաքէին ամենեքեան:

Բայց  յետ  այսր  յաւելին  հարք  Աբբայեանք  զերիս  այլ  եւս զխնդիրս յարարողութեանց սակի, եւ ասէին. թէ պարտ է զսոսա եւս ուղղել, զի բոլորովին շահեսցին միտք ժողովրդոց իւրեանց, եւ մի նեղեսցէ զնոսա խիղճ մտաց իւրեանց ՚ի գալ յեկեղեցիս Հայոց, որովհետեւ այնպէս էին նոքա  ուսեալք  եւ  գիտացեալք, թէ այն երեքին արարողութիւնք՝ զորս առնեն Հայք, հերետիկոսական ինչ իցեն, եւ էին այսոքիկ. նախ՝ ոչ երգել զնզովսն Լեւոնի եւ ժողուոյն Քաղկեդոնի յեկեղեցական պաշտամունս մեր ՚ի շարականէ եւ ՚ի ձեռնադրութեան գրոց բառնալով:

Երկրորդ՝ ոչ յիշել ՚ի Պատարագի զանուանս Յովհաննու Որոտնեցւոյն՝ եւ Գրիգորի եւ Մովսիսի Տաթեւացեաց:

Երրորդ՝ ընդունիլ զամենայն ուղղափառական եւ սուրբ ժողովս սրբազան Հարց, զորս արարեալ են ՚ի պէսպէս դարս ՚ի ջաղխումն աղանդոց բազմադիմի հերետիկոսաց:

Այս երեքին խնդիրք՝ թէպէտ օրինաւոր եւ օգտակար էին յոյժ բացայայտութեան եւ ուղղափառութեան եկեղեցւոյն Հայոց, այլ Պօղոս Պատրիարք ոչ իշխեաց զայս փոփխութիւնս առնել ինքնիշխան հրամանաւ իւրով պատճառելով, թէ սոքա հնացեալք եւ արմատացեալք են ՚ի յազգիս, եւ եթէ փոփոխեսցուք զսոսա, գուցէ գայթակղութիւն եւ խռովութիւն ծագիցի ՚ի մէջ հասարակութեան ազգիս, զի հասարակութիւնն տգէտ է եւ անծանօթ եկեղեցական սահմանադրութեանց եւ պատմական գրոց, եւ մինչեւ ցայս վայր այսպէս է ուսեալ եւ լուեալ, արդ ոչ կարեմ ասէ փոփոխութիւնս ինչ առնել ՚ի պաշտամունս մեր ես ինքնին միայն հրամանաւ իմով եւ կամեցողութեամբ:

Այսմ թէպէտ բազմօք ջանացին իշխանք մեր լինել ընդունելի եւ ՚ի գործ դնել, այլ ոչ կարացին հաճեցուցանել զՊօղոս պատրիարք, զի ասէր. եթէ ընկեցէք զիս ՚ի պատրիարքական աթոռոյս, եւ զայլ ոք կարգեցէք, եւ նա կատարեսցէ զխնդրուածս սրտի ձերոյ:

Ի լսելն զայս իշխանապետաց մերոց՝ սկսան վերստին սուգ զգենուլ եւ տրտմիլ, զի ոչ յաջողեցաւ նոցա տեսանել զկատարումն Աստուածային պատուիրանին՝ այսինքն հոգեւոր սիրոյ եւ միաբանութեան ազգիս, եւ զօր ամենայն ջանային եւ խնդրէին յԱստուծոյ ցուցանել եւ առաջնորդել նոցա զօգուտն եւ զպիտանին, որ հաճոյ իցէ բարերար կամաց իւրոց:

Էր ՚ի սմին ժամանակի ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի մէջ աւագորերոյն արքունի՝ նախարար ոմն Հալէթ էֆէնտի կոչեցեալ, այր նենգամիտ եւ խռովայոյզ եւ չարագրգիռ, բայց ըստ դաւանութեան եւ  չար դիպուածոց ժամանակին՝ այնքան սիրելի  էր յաչս արքայի, մինչեւ կոչիլ երկրորդ արքայի, եւ ամենայն ինչ խորհրդով եւ գիտութեամբ եւ հրամանաւ նորին պարտ էին հասանել ՚ի լսելիս արքայի, եւ ՚ի գործ դնել ըստ կամաց նորին: Եւ սա էր սկզբնահիմն եւ նախնական պատճառ կործանման երեւելի տանն Տիւզեանց, եւ ամենայն չարեաց՝ որք եղեն ՚ի ժամանակին յայնմիկ:

Արդ սա վեց ամօք յառաջ գնացեալ դեսպանութեան պատուով ՚ի Գաղղիա ՚ի Փարիզ, նստիի անդ զամս երկուս, եւ ոչ գիտելով զԳաղղիերէն լեզուն, ստիպի գտանել ինքեան զթագման զոմն եւ զուսուցիչ, զի ՚ի նմանէ ստասցի փոքր ՚ի շատէ զհմտութիւն Գաղղիական լեզուին:

Անդ գտանի ՚ի ժամանակին յայնմիկ Հ. Մեսրովպ վարդապետն Աղաչըրաղեան, որ այժմ գլխաւորն էր Աբբայեան Հարց եկելոց առ մեզ, եւ խնդրանօք նորին գնայ առ նա, եւ լինի նմա թարգման եւ ուսուցիչ, ցորչափ նստի նա ՚ի Փարիզ:

Եւ յայսմանէ ծանօթութիւն ունելով առ նա, այժմ մինչ իշխանապետք մեր յուսահատեալք՝ ոչ կարէին գտանել զելս հնարից հաճեցուցանելոյ զՊօղոս պատրիարքն վասն խնդրոցն այնոցիկ, զմտաւ ածեալ Հ. Մեսրովպ զծանօթութիւն իւր առ Հալէթ էֆէնտի, գնայ առ նա ՚ի գիշերի միում, եւ գտեալ ընդունելութիւն եւ պատիւ ՚ի նմանէ, խօսակցի ընդ նմա բազմօք վասն գործոյն միաբանութեանն, եւ վասն խնդրոյն այնոցիկ, որք խոչնդոտն լինին ՚ի գլուխ հանելոյ զիրս միաբանութեանն, խնդրէ ՚ի նմանէ հրամանաւ արքայի բռնադատեալ զպատրիարքն կամայ ակամայ յընդունելութիւն խնդրոցն այնոցիկ:

Ընկալեալ Հալէթ էֆէնտի զխնդիր նորուն, եւ ՚ի յաջորդ աւուրն խօսակցեալ ընդ արքայի եւ հաճեցուցեալ զարքայ, արքունի  բառնալ զնզովսն Լեւոնի  եւ  ժողովոյն  Քաղկեդոնի, եւս եւ զանուանս Յովհաննու Որոտնեցւոյ, եւ Գրիգորի եւ Մովսիսի Տաթեւացեաց, եւ ՚ի գործ դնել զվերջին օծման խորհուրդն ՚ի պէտս ծանր հիւանդաց, զի այսոքիկ (ասէ ՚ի հրովարտակին) չեն հաւատոց ձերոց հակառակք, այլ ընդունելիք եւ պաշտելիք:

Եւ  այս  հրովարտակ եկն  յաւուր  մեծի  չորեքշաբթի  սուրբ Զատկին, զոր ընթերցեալ պատրիարքին, իսկոյն ազդ արար եւ կոչեաց զիշխանաւորս զամենեսին ՚ի պատրիարքարանն, եւ համահաճութեամբ ժողովոյն գրեաց առ ամենայն եկեղեցիս յատուկ գրով զհրաման սաստիկ՝ չյիշատակել ՚ի պատարագի զանուանս Յովհաննու Որոտնեցւոյ եւ Գրիգորի եւ Մովսիսի Տաթեւացեաց, եւ այս բարձումն անուանց նոցին՝ սկիզբն եղեւ ՚ի ցերեկան պատարագէ աւագ հինգշաբթի աւուրն Զատկին ՚ի մարտի 29 յամի Տեառն 1820, եւ յայնմ հետէ մնաց այն անխափան յամենայն եկեղեցիս Կոստանդնուպօլսոյ, եւ ՚ի յաջորդ ամին բարձաւ եւ յօրացուցէն, որ տպագրի ՚ի  Կոստանդնուպօլիս:

Եւ թէպէտ մերթ ընդ մերթ եղեւ յիշատակութիւն անուանց նոցին յոմանս ՚ի յեկեղեցեաց, այլ պատիժք աքսորանաց եւ սարկաւագունս զամենեսին:

Եւ եղեւ յառաջնում աւուր ուրբաթու յետ սուրբ Զատկին, արար Պօղոս պատրիարք ժողով իշխանապատեաց ազգիս, եւ ՚ի ժողովին յայնմիկ արար ատենաբանութիւն իմն սքանչելի, եւ հաճեցոյց զամենեսին գեղեցիկ խորհրդով չընդունիլ յանուանէ զժողովն Քաղկեդոնիեւ զմեծն Լեւոն, զի անուն ասէ խրտուեցուցանէ զլսելիս հասարակութեանն, որովհետեւ չեն սովորեալք այնու անուամբ ընդունիլ զժողով սրբազան հարց. ուստի առանց տալոյ զանունն լաւ է ընդունիլ զիրն, եւ այնու ընդունիլ զամենայն ժողովս սրբազան հաց եկեղեցւոյ:

Եւ հաւանեալք ամենեցուն ընդ այս, գրեցան ՚ի վերջոյ սահմանադրութեանն՝ այն երեքին խնդիրք այսպէս:

«Առ ՚ի բառնալ զգայթակղութիւն եւ զերկպառակութիւն ազգիս՝ արժան համարեցաք, նախ ոչ երգել զնզովսն Լեւոնի եւ ժողովոյն Քաղկեդոնի յեկեղեցական պաշտամունս  մեր,  ՚ի  Շիրականէ եւ ՚ի ձեռնադրութեան գրոցն բառնալով:

«Երկրորդ՝ ոչ յիշել ՚ի պատարագի զանուանս Յովհաննու Որոտնեցւոյն՝ եւ Գրիգորի եւ Մովսիսի Տաթեւացեաց:

«Երրորդ՝ որ եւ իցէ բան՝ որ վասն հաւատոյ պարունակեալ յամենայն ժողովս եւ ՚ի սուրբ հարս, եթէ գտցին համաձայ երից սուրբ ժողովոցս՝ զոր տօնեմք, որք են, առաջին ժողովն Նիկիոյ երեք հարիւր տասն եւ ութ սուրբ հայրպետաց: Առաջին ժողովն Կոստանդնուպօլսի հարիւր յիսուն հայրապետաց: Առաջին  ժողովն  Եփեսոսի  երկու  հարիւր  հայրապետաց,  միշտ  ընդունելիք են, եւ նոցին ուղղափառութեանն երգակցիմք:

«Չորրորդ՝ առ ՚ի անխախտ պահել միշտ զամենայն վերոյգրեալս մի ըստ միոջէ՝ ըստ վարդապետութեան սուրբ եկեղեցւոյս մերոյ՝ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ սրբոյն Ներսիսի Շնորհալւոյն, եւ զայլ ամենայն վարդապետութիւնս նոցին ամբողջ եւ անպակաս խոստովանիմք, եւ այնպէս ճանաչեմք եւ ընդունիմք՝ մեք ամենեքին՝ ՚ի միոյ սուրբ աւազանէ ծնեալ Լուսաւորչազաւակ  Հայազգի  հարազատքս»:

Այս ամենայն բան՝ վասն սիրոյ եւ խաղաղութեան կարգեալ սահմանեցաւ խորհրդով եւ հաւանութեամբ համայն ազգիս եկեղեցականաց՝ որ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ յոգնախումբ սիրայորդոր սիւնհոդոսիւ իրաւունս դատեալ վճռեցաւ, յորս գումարեալ էին այսոքիկ. աստուածարեալ Կիրակոս  սրբազան  կաթողիկոս տանն Կիլիկիոյ, Պօղոս պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ, արքեպիսկոպոսք եւ գործակալք տիեզերական սուրբ աթոռոց՝ Էջմիածնի եւ Երուսաղէմի, եւս եւ այլ եպիսկոպոսք, վարդապետք, բոլոր եկեղեցեաց քահանայք, իշխանապետք եւ իշխանք, միւթէվէլլիք եւ  գանձապետք,  եկեղեցպանք,  եւ  ամենայն  արհեստաւորաց գլխաւորք:

Այսոքիկ ամենեքին միաբան հաճութեամբ ընկալեալ իւրաքանչիւր ոք ստորագրութեամբ կնքեցին զարձանագրութիւնն, (այն է՝ այսր ամենայնի՝ հաստատութեան մահսէրն) որոյ իսկն է ՚ի պահեստի ՚ի պատրիարքարանին, եւ օրինակեալ անտի՝ եդաւ եւս ՚ի  կրկին դպրութեան ՚ի  դիւանի պատրիարքարանին եւ ՚ի գրքատան ազգիս մայր դպրատան:

Եւ այն իսկ նոյն օրինակ ըստ ամենայնի զգուշութեամբ տպեցաւ, եւ իւրաքանչիւր տպագրելոցն ՚ի ճակատն պատրիարքական կնքով ՚ի նշան հարազատ նոյնութեան ընդ իսկ գաղափարին, եւ անունն եդաւ ՀՐԱՒԷՐ ՍԻՐՈՅ, եւ սփռեցաւ ընդ ամենայն տեղիս ՚ի գիտութիւն եւ գործադրութիւն ազգիս, եւ ՚ի յայտարարութիւն ուղղափառութեան Հայաստանեայց սրբոյ եկեղեցւոյս, զոր յամեներանեալ սուրբ Լուսաւորչէ մերմէ՝ եւ նորին շառաւիղաց սրբազան հարցն մերոց վարդապետութեանց աւանդեալ պահեմք անխախտ: