Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԽԳ.
Յաղագս գործոց Յակոբայ առաջնորդին Հռովմէական Հայոց, եւ Նուրիճան Անտօնի Մետրապօլտի նոցա:

  (1831) Նստաւ Յակոբ վարդապետ առաջնորդն Հռովմէկան Հայոց հրամանաւ արքայի յամսեանն մայիսի 1831, եւ սկսաւ կառավարել զժողովուրդ իւր ըստ քաղաքական օրինաց եւ հրամանաց արքայի, եւ որ այլ եւս են նմա որոշեալ գործողութիւնք մարմնականք եւ քաղաքականք:

Բայց զեկեղեցական իշխանութիւնն սկսաւ ՚ի գործ դնել Նուրիճան  Անտօն  մետրապօլիտ  նոցա  ըստ  իրաւանաց  եւ  կանոնաց եկեղեցւոց, եւ նախ զառաջինն հրամայեաց, զի յեկեղեցւոյն Հայաստանեայց, որպիսի են պաշտամունք եկեղեցւոյ, եւ ժամերգութիւնք, պատարագամատոյցքն յերեկոյի յաւուրս ճրագալուցից, մկրտութիւնք երեխայից, պսակք հարսանեաց, թաղումն մեռելոց, ողջունատուութիւն ՚ի մէջ ժողովըրդեան ՚ի Պատարագի, Ծաղկազարդն,  Ոտնլուայն,  Տեառնընդառաջն:  Զայս  ամենայն  որպէս առնեն Հայք, սոյնպէս առնեն եւ սոքա:

Այլ եւ շարականք ըստ պատշաճի աւուրց, զգեստք քահանայականք, շապիկք դպրաց, վարագոյրք խորանաց ըստ ձեւոյն նման Հայոց: Եւ վասն սոցին բազում անգամ եղեւ ժողով քահանայից եւ իշխանաւորաց առ Նուրիճան, զի զծէսս Լատինացւոց ՚ի կիր արկցեն, եւ մի զՀայոցն:

Այլ ընդդէմ եկաց այսմ Նուրիճան խորհրդակցութեամբ Աւգէրեան Հ. Մկրտիչ վարդապետին Աբբայեան, զոր ընդ իւր եբեր ՚ի Վենետկոյ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ Սէրվան Հ. Յովհաննէս վարդապետին,  որ  փոխանորդ  նստաւ  առաջնորդին  նոցա:

Եւ վասն այսր ամենայնի գրեաց Նուրիճան ՚ի Հռովմ առ Պապն, եւ եբեր ՚ի նմանէ զկոնդակս հաստատութեան, յորում հրամայէր Պապն ըստ ամենայնի հնազանդիլ ամենայն հրամանաց Նուրիճան Անտօնի Մետրապօլտին իւրեանց, եւ ՚ի կիր արկանել զարեւելեան արարողութիւնս եւ զնախնի ծէսս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ՚ի յեկեղեցիս իւրեանց:

Եւ փակեալ էր ընդ նզովիւք զայնոսիկ, որք հակառակ գտանին մետրապօլտին իւրեանց: Բայց այսու ամենայնիւ ոչ սակաւ փոփոխութիւն եղեւ ՚ի պաշտամունս եկեղեցւոյ, զոր օրինակ. պատճառաւ տօնելոյ զԾնունդն Քրիստոսի ՚ի 25 դեկտեմբերի՝ յաւելի եօթնօրեայ պահս պահել, ուստի յեօթն եւ տասներորդ աւուր դեկտեմբերի եդին՝ «Բարեկենդան  Ծննդեան»,  եւ  ապա պահս:

Եւ զպահսն ծննդեան՝ զոր պահեն Հայք, բարձին նոքա, եւ վասն սորին խախտեցին զկարգ հին Տօնացուցին, զոր արարեալն են Սահակ եւ Մեսրոպ, Գիւտ եւ Յօհան Մանդակունի, եւ յետ նոցա Գրիգոր Վկայասէր նզովս եդեալ էր այնոցիկ՝ որք միանգամ իշխեն փոփոխութիւն ինչ առնել ՚ի Տօնացուցին: Եւ զայս ինքեանք յառաջնմէ պնդէին ընդդէմ Սիմէոնի կաթողիկոսին, թէ զիա՞րդ իշխեաց ձեռներեց լինել ՚ի փոփոխութիւն հին Տօնացոյց ընդդէմ նզովից սրբոց հարց: Ուստի եւ զնոր Տօնացոյց Սիմէոնին ոչ ընդունելով, զՕրացոյց իւրեանց ըստ հին Տօնացուցի եկեղեցւոյն  Հայոց  կարգադրէին, եւ  պանծային  յասելն,  թէ  մեք  ոչ  փոփոխեմք ըզ նախնի աւանդս նախկին սրբոց հարց մերոց:

Ապա ընդէ՞ր փոփխեցին այժմ, զաւուրս տճօնախմբութեան սրբոց յետ եւ յառաջ դասելով, եւ ՚ի մէջ ութօրէից Ծննդեան տօնախմբելով զգլխաւոր տօնսն սրբոյն Ստեփանոսի, Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ Որդւոցն որոտման, որ ՚ի հին Տօնացուցին արգիլեալ է յութօրէս Ծննդեան տօնել զտօն սրբոց:

Սոյնպէս եւ խառնումն ջրոյ ՚ի խորհուրդ Պատարագին սահմանեցին   լինել   ընդդէմ   լուսաւորչաւանդ   արարողութեան,   եւ զՍուրբ Աստուածն առանց խաչեցարի երգել:

Ի պատարագին զՊապն Լատինացւոց յիշել: Փոխեցին զձեւ վեղարի վարդապետաց, եւ խաչաձեւ գնտակ սեաւ բեհեզեայ ծածկութիւ յօրինեցին,  իսկ մետրապօլտին եւ առաջնորդին եւ գլխաւոր վարդապետաց բեհեզեայ ծածկոյթն վեղարին՝ ՚ի գոյն ծիրանի որոշեցին:

Եւ այսպէս եղեւ անջատումն ազգին Հայոց, ոմն Հայ անուամբ, եւ ոմն Հռովմէական անուամբ, ներհակք իրերաց, եւ թշնամանողք եւ ատեցողք զմիմեանս. զոր տեսեալ ազգասիրութեան ոգւով վառելոց՝ լան եւ ողբան զանմտութիւն նոցին:

Եւ ետ հրաման արքայ շինել նոցա եկեղեցի, զորոյ զհիմն եդին ՚ի Ղալաթիա ՚ի յուլիսի 15, եւ շինութիւն նորա տեւեաց զամս երկուս եւ աւելի եւս:

Կամեցան Հռովմէական Հայք եւ զԲերիացիս արկանել ընդ իշխանութեամբ առաջորդին իւրեանց, յոյր վասն եւ բազմօք աշխատ եղեն, այլ ոչ յաջողեցաւ նոցա այս, զի նոքա բաբայայտ ծանուցին ՚ի դուռն Տէրութեան, եթէ մեք չեմք յազգէ Հայոց սերեալք եւ զատուցեալք ՚ի նոցանէ. այլ եմք մեք յազգէ Լատինացւոց՝ գաղթականք եկեալք ՚ի Բերիա յառաջին ժամանակս, եւ հպատակեալք Օսմանեան տէրութեան, վասնորոյ մեր քահանայք՝ Լատինացիք են, եւ եկեղեցի մեր՝ եկեղեցի Լատինացւոցն է:

Եւ ստուգեալ այսպէս ՚ի Տէրութենէն, հրամանաւ տէրութեան որոշ մնացին նոքա ընդ իշխանութեամբ եպիսկոպոսին Լատինացւոց՝ անկախ զմետրապօլտէն եւ զառաջնորդէն Հռովմէական Հայոց: Ուստի Լատին քահանայք հովուեն զնոսա մինչեւ ցայսօր, եւ քաղաքական կառավարութիւնն է ՚ի ձեռս երեւելի վաճառականաց  նոցա: