Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Կ.
Յաղագս ազատութեան Հայոց բնակելոց ՚ի Վասպուրական, ՚ի Տարօն, եւ ՚ի Բագրեւանդ գաւառս ՚ի հարստահարութենէ բարբարոս ազգին Մարաց՝ շնորհիւ Մատթէոս պատրիարքին:

  (1847) Քանի ամօք ինչ յառաջ անողորմ եւ ապստամբ ազգն Մարաց ունելով ՚ի գլուխ իւրեանց զԽան Մահմուտ եւ զՊէտէրխան, պէյ հարստահարէին զբնակիչս Վանայ եւ Տարօնոյ եւ շրջակայ գիւղօրէիցն, կողոպտէին զվանօրայս եւ զեկեղեցիս, կեղեքէին եւ սպանանէին. եւ կուսակալն Կարնոյ եւ  բդեշխն  Վանայ յանգէտս լինէին  զչարագործութեանց նոցա. եւ  ոչինչ  փոյթ էր նոցա, թերեւս եւ ինքեանք առնուին զբաժինս իւրեանց յաւարէ անտի՝ զոր կողոպտէին նոքա, եւ ոչ զդէմ ուէին նոցա կամ պատերազմաւ  եւ  կամ  ահացուցմամբ:

Լուեալ զաղէտս սոցին Մատթէոս պատրիարք, բողոքս եբարձ երկիցս ՚ի Բ. Դուռն. յերրորդումն նուագի գրեաց, եթէ բնակիչք Վանայ ոչ կարելով այլ եւս տոկալ անըմբեր տառապանաց՝ զոր հասուցանեն Մարք ՚ի վերայ նոցա, որոշեալ են ՚ի միջի իւրեանց խոյս տալ ընտանեօք հանդերձ եւ գաղթել ՚ի Ռուսաստան. եւ որովհետեւ ինձ յանձնեալ է ՚ի բարձրագոյն տէրութենէ ձերմէ հսկել ՚ի վերայ նոցա, եւ զգուշանալ ելից եւ մտից նոցին, պարտ անձին վարկայ կանխաւ ազդ առնել տէրութեան ձերում, զի մի առ յապայս յանցաւոր գտանիցիմ առաջի ձեր:

Առ այս խորհուրդ արարեալ ՚ի Բ. Դուռն, պատրաստեցաւ կամեցաւ բանակ պատերազմող զօրաց, եւ սպարապետ կարգեցաւ Օսման փաշա այրն քաջ եւ զօրաւոր. եւ դիմեաց ՚ի վերայ ապստամբացն այնոցիկ ՚ի հիւսիոյ եւ ՚ի հարաւոյ նուաճել զնոսա անճողոպրելի փախստեամբ:

Յայնժամ գրեաց եւ Մատթէոս պատրիարք առ առաջնորդս Տիգրանակերտի, Բաղէշու, Բալուայ, Կարնոյ, եւ Վանայ, զի ժողովուրդք իւրեանց ելցեն ՚ի վրէժխնդրութիւն այնչափ տառապանացն՝ զորս կրեցին մինչեւ ցարդ, յամենայնի օգնական լիցին եւ ծառայեսցեն արքունի բանակին, եւ զհաւատարմութիւն իւրեանց ցուցցեն իրօք առաջի արքայի:

Ժողովեցան  Հայք  Վասպուրական աշխարհին,  եւ  մարտ  եդեալ  յարձակեցան  ՚ի  վերայ  Ճէզիրէ  նահանգին,  ուր  որջացեալ ամրացեալ  կային  յանառիկ  վայրս  գլխաւորք  բարբարոսաց,  եւ այնչափ ՚ի նեղ արկին զՊէտէրխան պէյ նոցա, մինչեւ յոգիս լինել նմա ապաստան, եւ յուսահատեալ յանձնեաց զինքն սպարապետ Օսման  փաշային  հանդերձ  իւրով  գերդաստանաւն, որ  իսկ եւ իսկ առաքեաց զամենեսին զնոսա ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ տիրեաց ամրոցի նորուն, եւ Պէտէրխան պէյ աքսորեցաւ ՚ի Կրետէ կղզին ընտանեօք իւրովք:

Իսկ Խան Մահմուտ գլխաւորն Մարաց ըմբռնեալ ՚ի Վանցի Հայոց եւ կալանաւորեալ յանձնեցաւ ՚ի ձեռս Օսման փաշային, եւ ածեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ընտանեօք իւրովք աքսորեցաւ ՚ի Սիլիստրէ. եւ բազումք յապստամբացն մատնեցան ՚ի սուր, եւ մնացեալքն ցրուեցան ՚ի կողմանս Ռուսաց եւ Պարսից:

Այս լուր յաղթանակութեան արքունի զօրաց հասեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, ցնծութիւն մեծ պատճառեաց ազգիս Հայոց, եւ հրամանաւ Մատթէոս պատրիարքին երգեցին յամենայն եկեղեցիս Հայոց «Ցնծացէք առ Աստուած, օգնական է մեր» մինչեւ ցվերջն (Սաղմոս) յաղագս ազատութեան Հայոց բնակչաց Վասպուրական  աշխարհի եւ շրջակայից  նորա ՚ի հարստահարութէնէ անողորմ եւ բարբարոս ազգին Մարաց: Եւ այս գոհաբանութեան համբաւ եհաս մինչեւ ՚ի լսելիս արքայի, որ ՚ի ձեռն ներքինապետին իւրոյ Թայֆուր աղայի ծանոյց մասնաւոր գրով զշնորհակալութիւն իւր:

Ուստի եւ պարտաւորեցաւ Մատթէոս պատրիարք առաքել կոնդակս առ ամենայն գաւառս Օսմանեան տէրութեան շնորհակալ եւ բարեմաղթող լինել արքայի եւ իւրոյ մեծազօր տէրութեան, եւ տօն ցնծութեան կատարել վասն ազատութեան ազգիս Հայոց ՚ի բռնութենէ անողորմ բարբարոսաց, զոր եւս դիւրահասկանալի լինելոյ ամենեցուն բնակելոց ՚ի գաւառսն յայնոսիկ՝ գրեաց յաշխարհաբառ լեզու, որ ունի օրինակ զայս:

«Ի Տէր Մատթէոս արքեպիսկոպոսէ եւ պատրիարքէ մեծի արքայանիստ մայրաքաղաքիս Կոստանդնուպօլսոյ՝ գիտութիւն լիցի համօրէն լրութեան սուրբ եկեղեցւոյդ:

«Յայտնի է բարեպաշտութեան ձերում, որ մեր սիրելի հայրենիքը՝  Հայաստան աշխարհք՝ որ ամենայն աշխարհաց եւ  ազգաց առջեւ Հայոց  ազգիս պարծանք մըն  էր  իրեն  անհամեմատ եւ աննման   ձիրքերովը, այսքան հարիւրաւոր տարիներէ ՚ի վեր ապստամբ եւ աշխարհաւեր Քրդաց անողորմ եւ անգութ բռնակալներուն  ձեռքը  ինկած մատնուած, աւերակ եւ  անապատ էր դարձեր, եւ անմռունչ բարբառով կուլար կողբար իւր սիրելի զաւակունքը՝ ողորմելի ազգս Հայոց, որ այն մարդակերպ գազաններուն պատառող ժանեացը որս ինկած էին տարաբաղդութեամբ:

«Եւ որովհետեւ ամենողորմն Աստուած իսպառ չի ձգեր իւր ժողովուրդը անտանելի գերութեան մէջ, ինչպէս օրինակ է մեզի Իսրայելացւոց ազատութիւնը Եգիպտացւոց գերութենէն, նայեցաւ երկինքէն Հայոց աշխարհին վրայ, որ աս վայրենի Քրդաց անասուններուն արօտ եւ ճարակ էր եղեր, եւ իւր առաջնաստեղծ մերդյոն ամենագեղեցիկ բնակութիւն աս գազաններուն որջ էր դարձեր, յաշեց իւր բարերար կամօքը Հայկ Նահապետին աստուածապաշտութեան եռանդը, որ աշխարհիս մէջ առաջին կռապաշտութեան հեղինակ՝ Բաբելոնեան աշտարակին վրայ պարծենցող Բէլը՝ իւր Աստուածազօր աղեղովը զարկաւ գետինը փռեց անոր վիթխարի մարմինը:

«Այս աննման եւ գեղեցիկ աշխարհը՝ հիմա ասանկ անողորմ բռնակալներուն ձեռքը ողորմելի տեսնելով, գթացաւ ողորմեցաւ իւր Աստուածային անհուն բարերար կամօք, շարժեց ՚ի գութ եւ ՚ի կարեկցութիւն՝ բարեգութ եւ բարեխնամ Սուլթան Ապտիւլ Մէճիտ արքային մերոյ բարեսիրտ եւ ողորմած բնաւորութիւնը, որ իւր  օգոստափառ կայսերական  վեհափառութեամբը  հրամայեց  աս աշխարհին ազատութիւնը այն անիրաւ բռնաւորներուն ձեռքէն:

«Եւ որովհետեւ աս բարերարութիւնը յատկապէս Հայոց ազգին վերաբերեալ է, մենք ալ պարտաւորեցանք երախտագիտութեան օրինօք գիշեր ցերեկ հսկում աղօթքը եւ պաղատանք ընել առ Աստուած, որ իւր ամենակարող աջը հովանի եւ օգնական ընէ Տէրութեան հնազանդ եւ բարեկարգ եւ արիաբար պատերազմող զօրաց բանակին:

«Օրհնեալ է Աստուած, եւ օրհնեալ է աջ նորա ամենազօր եւ ամենայաղթ, որ լսելով դպրատանց անմեղ տղայոց թոթովախօս բարեբանութիւն, եւ քահանայից յատուկ եւ ջերմեռանդ եւ արտասուալից բազկատարած բարեմաղթութիւնը, ձգեց վախ եւ երկիւղ մը թշնամեաց խումբերուն մէջ, կորագլուխ ըրաւ, այն բռնաւորներուն գլխաւորները Խան Մահմուտը եւ Պէտէրխան պէյը, որոնք ընդհանուր զօրապետին ձեռքը ինկած յուսահատ եւ ամօթահար, իրենց կենացը խնայել կը խնդրէին, եւ շնորհեց աս մեծապանծ եւ սքանչելի յաղթութիւնը նորին կայսերական վեհափառութեան բարձր անունին եւ հզօր հրամանին. որով եւ ազատէցաւ  Հայաստան  աշխարհը  աս դառն վիճակէն  աս անտանելի գերութենէն. եւ կը յուսամք, որ այսուհետեւ կընորոգի կը պայծառանայ, եւ իւր առաջին սքանչելի տեսիլը եւ գեղեցկութիւնը կստանայ շնորհիւ բարեգութ եւ ողորմած արքայիս մերոյ այխարհաշէն  եւ  մարդասէր  բնաւորութեանը:

«Տեսէք հիմա եւ մտածեցէք այս առաջիկայ խօսքիս վրայ, որ պիտի ծանուցանեմ ձեզ ամենեցուն. որ որքան մտածէք, այնչափ աւելի պիտի զարմանաք եւ ապշիք վեհափառ թագաւորին մերոյ անհամեմատ սիրոյն եւ յատուկ խնամոցը առաւելութեանը, որ ունի Հայոց ազգին վրայ, վասն զի նորին կայսերական վեհափառութիւնը լսելով եւ իմանալով մեր բազկատարած աղօթքն եւ խնդրուածքը որ ըրինք աս յաղթութեանս համար, եւ մեր ուրախութիւնը եւ անպատմելի խնդութիւնը առաւել եւս շատցընել ուզելով, եւ ինքն ալ ուրախակից ըլլալով մեզի, ամսոյ նոյեմբերի 22ին շաբաթ օրը՝ իւր առաջակայ սիրելի պաշտօնատէրներէն մէկ հաւատարիմ մտերմին ձեռօքը հրաման  խրկեց  նուաստութեանս ՚ի պատրիարքարանս, ըսելով:

«Ձեր աղօթքը եւ խնդրուածը՝ որ ըրիք իմ աս բարեհաջող յաղթութեանս վրայ, լսեց Աստուած եւ ընդունեց, եւ շնորհք ըրաւ իմ թագաւորութեանս աս փառաւոր յաղթութիւնը, որուն կը բաղձայի իմ Աստուածաւանդ հպատակներուս կատարեալ հանգստութեանը համար: Արդ՝ դոււն պատրիարք, քու բոլոր ազգիդ խապար տաս եւ իմացընես, որ ես ալ ուրախ եմ ձեզի հետ, եւ ընդունելի եղաւ իմ թագաւորութեանս ձեր կատարեալ հաւատարմութեան սէրը եւ փափագը, եւ իմ փառահեղ թագաւորութեանս առջեւ ներկայացեալ տեսածի պէս եմ ձեր բարեմաղթութեան հանդէսը՝ որ ըրիք եւ կընէք. Աստուած ամենաբարին իւր շնորհօքը պահպանէ զձեզ զամենեսին»:

«Զարմացէք այժմ աս սքանչելի մարդասիրութեանը վրայ՝ որ ունի վեհափառ թագաւորը իւր հաւատարիմ հպատակ ազգաց վրայ, եւ աս ամենառատ բարերարութեանս համար տօն ազատութեան կատարեցէք միաբան խնդրուածովք եւ շնորհակալութեամբք առ Աստուած, ըսենք ամենքս միաբերան, կեցցէ բարեգութ եւ բարեյաղթ շէվքէթլու Սուլթան Ապտիւլ Մէճիտ Խան ինքնակալ կայսր եւ թագաւորն մեր. կեցցէ տէվլէթլու իսմէթլու Վալիտէ Սուլթան ալիյէթիւշշան մայր նորին վեհափառութեան. կեցցեն կայսերազարմ եւ ծիրանածնունդ տէվլէթլու նէճապէթլու Շահզատէք արքայիս մերոյ ՚ի պարծանս Օսմանեան հզօր թագաւորութեան, աջն Անեղին հովանի եւ օգնական լիցի ՚ի վերայ նորին վեհափառութեան, զօրացուսցէ եւ կարողացուսցէ զբարձրապատիւ եւ զվսեմափայլ նախարարս տէրութեանն ՚ի պաշտօն փառաւորութեան իւրեանց, եւ զազգս Հայոց ընդ հովանեաւ քաղցր աչաց նորին պահեսցէ եւ պահպանեսցէ ՚ի խնամս ողորմութեան իւրոյ, շնորհօք եւ մարդասիրութեամբ Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամեն:

«Գրեցաւ հանդիսաւոր բարեմաղթութեան կոնդակս ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի Մայր եկեղեցւոյ ՚ի Պատրիարքարանի ամենայն Հայոց, որ ՚ի Կոստանդնուպօլիս»:

1847 Դեկտեմբեր 9.

Յետ երկուց ամսոց հիւանդացաւ մայր արքային, եւ խնդրեաց, զի Մատթէոս պատրիարք ընթերցցի ՚ի վերայ իւր զաւետարան եւ արասցէ աղօթս, եւ զայս խնդիր նորա գրեաց ներքինապետն մեծ  Թայֆուր աղա առ պատրիարքն, որ  իսկ  եւ  իսկ հրաման առաքեաց յամենայն եկեղեցիս զաւուրս ութ «Տէր ողորմեա» ասել. եւ ինքն առեալ ընդ իւր զՎրդանէս վարդապետ զաշակերտ իւր՝ եւ զշուրջառ՝ եւ զԱւետարան՝ եւ զՆարեկ, կոչեաց զվառօդապետ Պօղոս Տատեան եւ զԿրճիկեան Յակոբ, եւ նոքօք հանդերձ գնաց ՚ի պալատն արքայի, եւ ծանուցեալ մօրն արքայի զգալուստ պատրիարքին՝ եւ հրաւիրեալ ՚ի սենեակ նորա առանձինն հանդերձ ներքինապետաւն, էառ շուրջառ, եւ Աւետարան ՚ի ձեռին եմուտ ՚ի ներքս ՚ի սենեակն. զոր տեսեալ հիւանդին՝ զգաց յինքեան սոսկումն եւ ելաց. յայնժամ ընթերցաւ Մատթէոս պատրիարք ՚ի վերայ նորա զԱւետարան բժշկութեան եւ զՆարեկ, եւ զՓարատեաց եւ քաջալերեաց զնա՝ յուսադրելով զառողջութիւն եւ զվերակենդանութիւն ողորմութեամբն Աստուծոյ. զոր լուեալ նորա   հաճեցաւ   յոյժ,   եւ   շնորհակալութեամբ   մեծաւ   շնորհեաց զադամանդեայ տուփ մի մեծագին՝ պատրիարքին, եւ զտուփ մի գոհարազարդ՝ Պողոսի Տատեան, զժամացոյց մի ոսկի՝ Յակոբայ Կրճիկեան, եւ զգոհարազարդ գաւաթ մի սրճոյ՝ Վրդանէս վարդապետին. եւ մեծաւ պատւով դարձոյց յետս:

Եւ յիններորդ աւուր առաքեաց ներքինապետն մեծ զաւետիս առողջութեան մօրն արքայի առ Մատթէոս պատրիարք, որ ուրախացեալ յոյժ փառս ետ Աստուծոյ, եւ առաքեաց գիր ուրախակցութեան եւ բարեմաղթութեան առ ներքինապետն մեծաւ գոհունակութեամբ:

Յետ երեսուն եւ հնգից աւուրց առաքեաց մայր արքային զցփսի մեծագին եւ պատուական առ Մատթէոս պատրիարք՝ ՚ի ձեռն արքունի ճարտարապետ Նիկողայոսի Պալեան. եւ Մատթէոս  պատրիարք արար զնա  շուրջառ  ոսկեթել  վերջաւորօք,  եւ առաքեաց ընծայ առ Ներսէս կաթուղիկոս ՚ի սուրբ Էջմիածին: