Գիրք քարոզութեան որ կոչի ամարան հատոր

Նորին քարոզ Խաչին Մեծի. ի բանն՝ (Փայտ կենաց է ամենեցուն. որք պատսպարին ի նա՝ եւ որք յենուն ի նա՝ իբրեւ ի Տէր հստատութեամբ։) Առակ. 3. 18։ (Գլուխ. ՃԼԶ)

Աստուածային եւ նախնին մեծն ի մարգարէս աշխարապատումն Մովսէս՝ տնկեալ ասէ ի սկզբանն զդրախտն եդեմ ընդ արեւելս։ Եւ ի մէջ նորա զփայտն կենաց. զորեւ յետ ըստունգանելոյ պատուիրանին՝ հրաժարացոյց ի նմանէ աստուածային հրամանն. (գուցէ ձգիցէ զձեռն իւր ի փայտն կենաց. եւ կեցցէ յաւիտեան։) Այլ ի վերջին ժամանակիս՝ տնկեաց զփայտ կենաց ի յերկրի, ունելով կախեալ ի նմանէէ զպտուղն կենաց։ Զորեւ նոյն Մովսէս վկայէ. (տեսանիցէք զկենս ձեր կախեալ զփայտէ. ) որ է ՏԷր մեր Յիսուս Քրիստոս պտուղ անմահութեան կախեալ զփայտէ խաչին. որ է փայտ կենաց եւ անմահութեան։ Զի որ ունիցի զպտուղն կենաց, եղիցի եւ ինքն փայտ կենաց. ուստի (ամենայն ծառ՝ ի պտղոյ իւրմէ ճանաչի։) Արդ՝ որ ոք հաւատոյն իմացմամբ տեսանէ զնա եւ իմանայ պտուղ անմահութեան զՏէր մեր, եւ զխաչն նորին գործի կենաց, ճաշակէ հաւատով զպտուղն կենաց եւ անմահանայ. եւ իմաստութեամբ նորին զօրանայ։ Իսկ որ ոչ տեսանէ հաւատով, մահանայ հոգւով. յիմարի մտօք. եւ տկարանայ։ (Զի ճառ խաչին ասէ առաքեալն՝ (կորուսելոցն յիմարութիւն է. այլ փրկելոցս մեզ զօրութիւն Աստուծոյ։) Եւ այսմ համարձայնեալ ասէ իմաստուն առակախօսն. (փայտ կենաց է ամենեցուն. որք պատսպարին ի նա՝ եւ որք յենուն ի նա իբրեւ ի Տէր հաստատութեամբ։) *Պատսպարելն՝ է թիկամբ ամրանալ որպէս ի պարիսպ. եւ յենուլն՝ սրտիւ հաստատիլ որպէս ի գաւազանի։ Եւ յայսմանէ լինի մեզ երեք տեսակ բարութեան. այսինքն, իմաստութիւն, զօրութիւն, եւ անմահութիւն. որպէս ասի ի յերեք սրբեանն. սուրբ Աստուած. սուրբ եւ հզօր. սուրբ եւ անմահ։ Այսինքն է, զի թէպէտ որպէս մարդ խաչեցաւ, Աստուած է բնութեամբ. եւ թէպէտ որպէս զտկար խաչեցին հրէայքն, հզօր է զօրութեամբ. եւ թէպէտ մեռաւ վասն մեր, անմահ է կենդանութեամբ։ Արդ՝ զայս երեքեան բարութիւնս՝ յորժամ պատսպարիմք ի նա իմացմամբ եւ հաւատով, իմաստնանամք ի նմանէ թէ՝ որ խաչեալն է ի վերայ նորա՝ Աստուած է եւ անմեղ. այլ վասն մերոյ փրկութեան մեռանի. զի զպարտս մեր վճարեսցէ. եւ զմեզ ազատեսցէ ի մահու։ Իսկ յուսով եւ սրտիւ յենումք ի նա. զի որ հզօր զօրութեամբ յաղթեաց թշնամւոյն մերոյ՝ եւ զմեզ զօրացուցանէ ի վերայ նորա, կոխել զզօրութիւն նորա։ Իսկ սիրով եւ հաւատով միանամք ի նա. զի անմահութեան իւրոյ տնկակից արասցէ մեզ կենացն յաւիտենից։ Այսպէս իմաստնանամք մտօք. զօրանամք մարմնով. անմահանամք հոգւով ի ձեռն հաւատոյ յուսոյ եւ սիրոյ, զոր ունիմք առ նա։ Եւ այս յայնմանէ է որ ասէ. (պատսպարիմք ի նա. ) այսինքն, հաւատով յուսով եւ սիրով։ Իսկ ասելն։ (Որք յենուն ի նա՝ իբրեւ ի Տէր հաստատութեամբ։) Իբր ասելն այն է՝ զոր առաքեալն ցուցանէ. (որ ի կերպարանաս Աստուծոյ էր՝ ըստ նմանութեան մարդկան եղեւ. եւ կերպարնօք գտաւ իբրեւ զմարդ. ) որպէս անդ նման ասէ մարդկան. աստ իբրեւ ասէ ի Տէր։ Եւ նմանն եւ իբրն՝ նախ զայն նշանակէ. զի ոչ սոսկ մարդ էր, այլեւ Տէր. եւ ոչ միայն Տէր, այլեւ մարդացեալ Աստուած։ Երկրորդ զայն յայտնէ՝ յորժամ տեսանես զնա ծառայական մարմնովն ի ծառայի պաշտօն, մի թերահաւատիր. այլ հաստատեաց ի նա իբրեւ ի ստոյգ տէր եւ թագաւոր անխարդախ մտօք. եւ ապա զօրանաս եւ յաղթես դրանց դժոխոց հերձուածողացն բանից։ Զորեւ առաքեալն ասէր. (թէ էին ծանուցեալ՝ ոչ արդեօք զՏէրն փառաց ի խաչ հանէին։) Որ նա Տէր փառաց կոչէ զխաչեալն Քրիստոս նոյն եւ իմաստունն ասէ. (հաստատեաց ի նա հաւատովդ ստոյգ Տէր եւ Աստուած խաչեալ։) Որպէս աստուածաբանն վկայէ. Աստուած խաչեալ՝ վասն որոյ արեգակն խաւարեալ։ Եւ զի՝ Աստուած է խաչեալն եւ Տէր. յիրաւի խաչեցօղքն տիրասպան եւ աստուածանենգ կոչեցան. ապա ուրեմն Աստուած է խաչեալն, եւ Աստուծոյ է խաչն ե կենաց. վասն որոյ աստուածընկալ եւ կենսաբեր կոչի սուրբ փայտ կենաց. որպէս ասէ աստ. (փայտ կենաց է ամենեցուն։) Դարձեալ՝ ոմանք ամօթ համարին զԱստուած խաչեալ ասելն՝ եւ զմեռեալն Աստուած. որպէս հրէայք անհաւատք յորժամ լսեն՝ գայթակղին. եւ հեթանոսք յիմարին եւ ծիծաղին։ Վասն որոյ գրէ առաքեալն աշակերտին. (մի ամօթ համարիր զվկայութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ մի զիս զկապեալս վասն նորա։) Զի ոչ է ամօթ խաչն Քրիստոսի. այլ պարծանք է քրիստոնէից. ըստ այնմ, (ինձ քաւ լիցի պարծիլ. բայց միայն ի խաչ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիտսոսի։) Նոյնպէս եւ իմաստունն ասէ. մի ամօթ համարիր. այլ հաստատեաց հաւատովդ ի նա. եւ քարոզեա զխաչեալն ստոյգ տէր եւ թագաւոր, եւ զօրութիւն հաւատացելոց։ Զայս եւ Պօղոս ասէ. (թէ հրէայք նշան հայցեն, եւ հեթանոսք զիմաստութիւն խնդրեն եւ ոչ հաւատս, մեք քարոզեսցուք զխաչելեալն Քրիստոս. անհաւատ հրէից գայթակղութիւն. եւ հեթանոսաց յիմարութիւն։) Այլ նոցին իմաստուն եղելոցն յայս խորհուրդս, եւ կոչեցելոցն ի հաւատս, (զՔրիստոս Աստուծոյ զօրութիւն եւ Աստուծոյ իմաստութիւն։) Զի նոյն ինքն Քրիստոս իմաստութիւն է հօր. զի նովաւ գոյացան ամենայն երեւելի եւ աներեւոյթ արարածք. եւ զօրութիւն է հօր՝ (որով կրէ եւ նախախնամէ զամենայն բանիւ զօրութեան իւրոյ։) Եւ նոյն ինքն Որդին Աստուծոյ Բանն Միածին՝ որ երեւեցաւ մարմնով ի վերայ երկրի՝ (եղեւ մեզ իմաստութիւն եւ արդարութիւն եւ փրկութիւն եւ սրբութիւն, ի ձեռն փրկական խաչին կենաց որպէս գրէ առաքեալն։) *Արլ արդ գիտելի է՝ զի չորեքին բառիւք այսոքիւք զչորից փրկական ներգործութիւնն նշանակէ. որ եղեւ Քրիստոսիւ ի ձեռն խաչին։ Նախ՝ ասէ իմաստութիւն. զի ինքն Քրիստոս եղեւ մեզ իմաստութիւն փոխանակ տգիտութեանն Ադամայ, որ յանցեալ զպատուիրանաւն։ Իսկ արդարութիւն եղեւ. զի ազատեաց ի դատապարտութենէ վճռի անիծիցն նախնեաց։ Իսկ փրկութիւն եղեւ ի մեհուն եւ յապականութեանցն. որ հոգին գերեցաւ ի դժոխս. եւ մարմինն ի գերեզմնանի։ Իսկ սրբութիւն եղեւ մեղացն եւ քաւեաց՝ որ ամենայնին էր պատճառ. ըստ այնմ, (սրբութիւն մեղաց մերոց արարեալ, նստաւ ընդ աջմէ մեծութեանն ի բարձունս։) Այսպէս իմաստութիւն արդարութիւն եւ փրկութիւն եւ սրբութիւն ետ մեզ Քրիստոս։ Եւ զի խաչիւն ներգործեաց ի մեզ զայսպիսի փրկութիւնս. նոյն ինքն խաչն եղեւ եւ կոչի իիմաստութիւն արդարութիւն եւ փրկութիւն եւ սրբութիւն։ Եւ զայս յայնմ պատճառէ՝ զի ունի խաչն յինքեան զչորեսինս զայսոսիկ. այսինքն, զզօրութիւն, զնիւթ, զձեւ, եւ զգործի։ Զօրութիւն խաչին՝ Քրիստոս է ի նմա միացեալ եւ բեւեռեալ։ Իսկ նիւթն՝ փայտէ։ Իսկ ձեւն՝ քառակուսի։ Եւ գործին՝ կենաց։ Արդ՝ առաջին՝ իմաստութիւն է մեզ խաչն։ Նախ զի՝ տեսեալ զխաչն, իմանամք զխաչելեալն ի նմա անբաժանելի. ըստ այնմ, (այս է հանգիստ իմ յաւիտեանս յաւիտենից. ի սմա բնակեցայց. զի հաճեցայ ընդ սա։) Եւ փիլիսոփայն Դաւիթ ասէ. ի սմա, եւ էասցի ի սմա յաւիտեանս յաւիտեանից։ Երկրորդ՝ իմանամք զի խաչեալն ի նմա է անմեղ մարմնովն. ոչ վասն իւր պարտեաց, այլ վասն մեր. զի զպարտս մեր վճարեսցէ. եւ ի մահու ի կեանս փոխեսցէ։ Երրորդ՝ ի մանամք զզենեալն ի վերայ նորա անմահ. եւ մեռեալ՝ այսինքն, մարմնովն մեռեալ, եւ աստուածութեամբ կենդանի. ոչ այլեւ այլ, այլլ նոյնն որ մեռեալ՝ նոյնն երւ անմահ նմացեալ. եւ նոյն անմահն վասն մեր մեռեալ։ Եւ զայս յայտնեն կրկին վտակք արեան եւ ջրոյն. արիւնն՝ զի Աստուած էր խաչեալն եւ կենդանի. եւ ջուրն՝ զի մեռեալ էր մամնով վասն մեր։ Չորրորդ՝ իմանամք, զի եւ մեք հաւատացեալքս կրեմք ի մեզ զմահ նորա եւ զանմահութիւն. այսինքն հաւատով պատւաստեալք ի նա, եւ ընդ նմին խաչեալք, մեռանիմք մարմնով. եւ կենդանանամք հոգւով. այսինքն, մեռանին ի մեզ մեղքն. եւ կենդանանայ արդարութիւնն։ Այսպէս չորիւք եղանակօք՝ զօրութիւն խաչին իմաստութիւն է մեզ հաւատացելոցս։ *Երկրորդ գլուխն՝ արդարութիւն է մեզ խաչն վասն նիւթոյն. եւ այս չորիւք։ Նախզի՝ ի կենաց փայտէն խոստացաւ մարդոյն ուտել եւ անմահանալ. յորժամ ոչ եկել, արդարապէս վերստին կենաց փայտիւն խաչի՝ անմահացոյց զմարդիկ։ Երկրորդ՝ զի սատանայ փայտիւն յաղթեաց մարդոյն. իրաւապէս դարձեալ նոյն փայտիւն յաղթեաց յաղթողին մեզ։ Երրորդ՝ զի փայտիւն եւ պտղովն անկա մարդն եւ մեռաւ. արդարութիւն էր փայտիւն կանգնել եւ կենդանացուցանել։ Չորրորդ՝ զի ինքն արտաքսեաց ի ծառոյն կենաց. զի մի կերիցէ եւ անմահ մնասցէ. յիրաւի նոյն ինքն մեր ձեցոյց ի ծառն կենաց. զի ուտելով ի պտղոյ նորա՝ անմահ մնասցուք յաւիտեան։ Այսպէս չորեքկին արդարութեամբս՝ փայտ ընդ փայտի. յաղթութիւն ընդ յաղթութեան. կեանք ընդ մահու եւ պարգեւք ընդ խոստման արդարապէս կատարելոյ։ Այսպէս է արդարութիւն մեզ փայտն կենաց եւ անմահութեան։ *Երրորդ գլուխն՝ փրկութիւն է մեզ խաչն ըստ ձեւոյն. զի քառաթեւ է ձեւ խաչին։ Նախ՝ նշանակէ զչորս բարերարութիւնս Քրիստոսի։ Զի վերին մասն՝ ցուցանէ զբացումն արքայութեանն երկնից։ Ներքինն զաւերումն դժոխոց։ Աջն՝ զբաշխումն շնորհաց։ Ահեակն՝ զթողութիւն մեղաց։ Երկրորդ՝ նշանակէ զչորս առաքինութիւնս. առ որս պարտի տարածիլ ներքին մարդս մեր, այսինքն, վերին մասն՝ նշանակէ զսէրն. ներքինն՝ զխոնարհութիւնն. աջն՝ զհնազանդութիւնն. ահեակն՝ զհամբերութիւնն։ Երրորդ՝ գլուխն եւ պատուանդանն նշանակէ զաստուածութիւնն եւ զմարդկութիւնն Քրիստոսի. որ խաչեալն է ի նմա. աջն զշնորհս արդարոց հաւատացելոց. ահեակն զպատուհաս մեղաւորաց եւ անհաւատից։ Կամ աջն զփրկութիւն մարդկան աջովն Աստուծոյ. ահեակն զսաստ սատանայի ի ձեռն խաչին։ Չորրորդ՝ նշանակէ զչորեսին խորհուրդս մեր։ Վերին մասն՝ (միշտ զվերինն խորհիլ ուր Քրիստոս նստի ընդաջմէ Աստուծոյ։) Եւ ներքինն՝ զկատարած ելից կենցաղոյս։ Աջ եւ ահեակ՝ զընտրութիւն դատաստանին. զփառս աջակողմեանց. եւ զպատիժ ջախակողմեանց։ Այլերրւ նշանակէ զանկումն մեր ի բարձրութենէ դրախտին ի յերկիր. եւ զի աջ էաք, եւ աէեակ դարձաք. Քրիստոսիւ վերստին ի նոյն դարձաք աջակողմեան հաւատով։ Եւ այլ պէստէս եղանակաւ՝ նշանակէ զփրկութիւն մեր քառաթեւ ձեւ խաչին. վասն որոյ կոչի խաչն փրկութիւն։ *Չորրորդն՝ սրբութիւն է մեզ խաչն ըստ այնմ, որ է գործի։ Նախզի՝ փայտ խաչին յառաջն էր գործի մահու եւ անիծից. ըստ այնմ, (անիծեալ ամենայն որ կախեալ կայցէ զփայտէ։) Իսկ Քրիստոսի էառ զփայտն անիծից եւ մահու. եւ արար մեզ գործի կենաց եւ օրհնութեան. ըստ ա յնմ, (Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծից օրինացն՝ եղեալ վասն մեր անէծք։)տ Երկրորդ՝ սրբութիւն արարեալ մեղաց մերոց, արդարացոյց իւրով անմեղ պատարագաւն ի վերայ քառաթեւ խաչին. որպէս գառն օրինակին ի վեր սեղանոյ. ըստ այնմ, (սրբութիւն մեղաց մերոց արարեալ, նստաւ ընդաջմէ մեծութեանն ի բարձունս։) Երրորդ՝ սրբութիւնն Քրիստոս է. (զոր հայր սրբեաց եւ առաքեաց։) Արդ՝ սուրբ եւ անարատ մարմնովն միացաւ ի փայտ խաչին՝ եւ սրբեաց զնա։ Եւ ետ մեզ գործի սրբութեան. ի դիւաց, ի մեղաց, եւ ի հիւանդութեանց, եւ յայլ ինչ պղծութեանց. զի որք հաւատով մերծենամք ի խաչն սուրբ՝ սրբիմք նովաւ յայսցանէ ամենեցունցն։ Չորրորդ՝ սրբութիւն է մեզ. զի ի ձեռն խաչին սրբութեան՝ հոգին պարգեւեցաւ մեզ. (զի չեւ էր հոգի ասէ. զի Յիսուս չեւ էր փառաւորեալ։) Զայն սրբութեան հոգին զոր նախ փչեաց յերեսս մարդոյն եւ կենդանացաւ շնորհօք. եւ վասն մեղաց եբարձ ի մարդկանէ մարմին եղելոցն. եւ ի ձեռն ի մարդկանէ մարմին եղելոցն. եւ ի ձեռն խաչին յետ յարութեանն՝ վերստին փչեաց ի նոսա եւ ասէ. (առէք հոգի սուրբ։) Եւ այժմ վերացաւ առ հայր՝ եւ հաշտեցոյց ընդ մարդկան։ Եւ պարգեւ մահուան իւրոյ եւ չարչարանացն՝ առաքեաց զհոգին սուրբ ի դասս առաքելոցն. որ խաչանման եւ հրեղէն լելւօք հանգեաւ ի նոսա։ Վասն որոյ յորժամ յիշատակեմք զհոգին սուրբ, զնշան սրբութեան խաչին յերեսս դրոշմեմք։ Իբր պատճառ եւ նշան առ մեզ սրբութեան հոգւոյն։ Յաղագս այսորիկ՝ կոչի խաչն (սրբութիւն, փրկութիւն, արդարութիւն, եւ իմաստութիւն մեզ որպէս ասէ առաքեալն։) *Եւ վասն խաչի սրբոյ տօնիս գիտելի է՝ զի մերոյ, եւ վերանալոյն յերկիս, փայտն փրկութեան սուրբ խաչն՝ անխնամ թաղեալ կայր ի գողգոթայ իբր զգործի մահապարտի։ Եւ ի ժամանակս գարնան՝ որք սովոր են մանկունք զբօսնուլ. մանուկ մի կաղ սողուն ի ծնէ՝ խաղացեալ ընդ ընկերացն, եւ յարեցեալ ի խաչն աստուածամուխ, առ ժամայն յարուցեալ վազէր եւ օրհնէր զԱստուած, եւ գոհանայր զսուրբ խաչէն։ Եւ տեսեալ հաւատացելոցն՝ բերէին զամենայն կաղս եւ կոյրս եւ բորոտս. եւ առ հասարակ ողջանային։ Իսկ կոյր եւ խուլ ժողովուրդն հրէից՝ ըստ Եսայեայ եթէ՝ (ո՞վ է կոյր եւ խուլ, եթէ ոչ որդիքն Յակօբայ. ) յափշտակեալ զսուրբ խաչն՝ եւ տարեալ դնեն ի դրան տաճարին որ կոչիւր գեղեցիկ, եւ անդամալոյծ մի նստէր անդ վասն ողոմութեան. նիրհեաց քնով. եւ յարեցաւ ի խաչն. եւ յանկարծակի հաստատեալ անդամօք յարուցեալ գնայր եւ փառաւորէր զՔրիստոս։ Եւ ապա ուրուկ մի մերծեցեալ, թափեաց զապականեալ մորթն եւ յաճախէր գոհութիւն աստուածային խաչին։ Եւ տեսեալ հրէիցն, տարեալ եդին ի գերեզմանն. եւ զվէմն կափարիչ ի վերայ. եւ լոյս ելանէր ի ծերպս վիմին. եւ սկսան գնալ նեղեալք եւ ողջանալ։ Եւ հրէայքն կանգնեցին անդ զպատկերն Ափրոդիտեայ. զի անտի կարծեսցին սքանչելիքն։ Յաւուրս յայս՝ կինն կղօդիայ կոյսեր՝ որում անունն էր պատրոնիկէ՝ բանիւ առաքելոյն Պետրոսի հաւատաց ի Քրիստոս. եւ մեծ յուսով գայ ի Հռօմայ յԵրուսաղէմ ուստերօք եւ դստերօք. եւ գտանէ ի գերեզմանն զփայտ խաչին ընդ աւազակացն. զի իբրեւ զմի ի նոցանէ կարծեսցի. որով մտօք եւ զՏեառն ընդ աւազակսն դատեցին։ Եւ ի ընդացեալ սուրբ տիկինն. եւ մտանէ ի տեղի յարութեանն. եւ մեռանի դուստրն. եւ յարութեամբ դստերն՝ յայտնի սուրբ խաչն Քրիստոսի. աւ ամաչէ սատանայ։ Եւ խնդրէ մասն ինչ յառաքելոյն Յակօբայ ի կենդանարար խաչէն. եւ առեալ գնայ ի Հռօմ։ Զոր յետոյ սուրբն Հռիփսիմէ եւ Գայիանէ՝ որք էին երկոքեանն յազգէ պատրոնկեայ՝ ժառանգեն զմասն սուրբ։ Եւ էին ի վանս կուսանաց սուրբ առաքելոյն Պետրոսի երեք հարիւր կուսանք. եւ սուրբն Գայիանէ մայր կուսանաց վանիցն՝ սնուցանէ զսուրբն Հռիփսիմէ անդր, արկեալ ի պարանոց նորա զմասն պատրոնիկեայ մեծեալ արեամբ։ Եւ ի հասանիլ նեղութեանն, առնու եւ փախչի յԵգիպտոս եւ Յաղէքսանդրիա. եւ գայ Երուսաղէմ. եւ հրաման առնու թէ՝ գնացէք ի վիճակն Թադէոսի առաքելոյն. եւ գան յԵգեսիա. եւ յոլովք մնան ի տեղւոջն ուր պատկերն էր փրկչին. եւ այլքն գան Յայրարատ։ Եւ որք ի տեղին մնացին քոյրն Գայիանեայ զոյի անուն եւ այլքն՝ կոտորեցան ի Դիոկղէտիանոսէ։ Եւ այն է խաչն վարագայ. զոր ի գալն՝ թողին ի Տոսբ գաւառն պարգեւ մեծ Հայաստան աշխարհիս եւ ինքեանք նահատակեալք ի Տրդատայ, ծնան սրբութեամբ զազգն օտարացեղ յորդիս Աստուծոյ. որպէս յայտ է ի պատմութիւնս նոցա։ Իսկ ի վախճանիլն ի կղօդիայ՝ առնու զթագաւորութիւնն Ներոն. եւ հրէայքն վստահացեալ սպանին զՅակօբոս. եւ յետ սպանման նորա՝ առեալ զխաչն տարան թաղեցին ի Խորափտի ի գագաթան տեղւոջն մինչ ի ժամանակս Կոստանդիանոսի բարեպաշտ թագաւորի. որ կոչին նա ամ խաղաղութեան եկեղեցւոյ։ Եւ մայր նորա Հեղինէ Քրիստոսասէր դշխոյն՝ ել յԵրուսաղէմ ի խնդիր իր աստուածային նշանին. եւր կշտամբեալ զհրէայսն, գտեալ բազում խուզիւ ի ձեռն Յուդայ որ կոչի Կիւրեղ։ Այն որ նա հատակեցաւ ի յուլիանոսէ սուրբն Կիւրեղ եւ մայրն իւր։ Եւ ապա աստուածասէր դշխոյն՝ պրամանաւ որդւոյն իւրոյ Կոստանդիանոսի, մեծափառ տենչանօք շինէ ի սուրբ տեղիսն հրաշազան եկեղեցիս. եւ կարգէ տօն նաւակատեաց խաչի եւ եկեղեցւոյ ի միասին ի սեպտեմբերի տասն եւ Դ. զոր եւ տօնեմք. զորեւ խաչվերաց անւանեմք։ Քանզի վերացուցանէր քահանայապետն ի տես եւ ի պահպանութիւն հաւատացելոց. եւ դնէր ի Գողգոթայ. եւ մինչեւ յօր գալստեան Տեառն՝ այլ ոչ շարժ էր։ Զորեւ մեք առնեմք ըստ սովորութեան. որ յամենայն կիրակէի ելեալ խաչիւ պահպանեմք. եւ մինչ յողորգոմեանն այլ ոչ ելանեմք։ Կամ թէ մինչ ի յայս՝ զկնի արձակման պատարագին, խաչին ելանէ պատարագօղն. եւ յայսմ օրէ վեացուցանէ։ Բայց ասեն թէ՝ այս պատրոնիկեայ գիւտն է եւ ոչ Հեղինեայն. վասն որոյ ի կիրակէ տօնեմք. զի նա ի կիրակէ եգիտ. իսկ Հեղինեայն այն է՝ որ յետոյ տօնեմք։ Սակայն տօնս հանդիսաւոր եւ երեւելի կարգեցաւ ի սեպտեմբերի տասն եւ չորս։ Այլեւ Դաւիթ մեծացուցանէ զպատիւ աւուրս. (նշանեցաւ առ մեզ լոյս երեսաց քոց։) Երես՝ հօր որդի. եւ լոյս երեսաց՝ հոգին սուրբ. որ նշանաւ խաչին եկն՝ ի դասս առաքելոցն. եւ նշանելով ի մեզ զխաչն՝ հաղորդիմք հոգւոյն։ Եւ դարձեալ՝ անամօթ եւ լուսաւոր երեսօք յանձն կալաւ զխաչիլն. եւ ուրախ էր սրտիւ, եւ ուրախարար սրտից մերոց. ի փառս Քրիոտոսի Աստուծոյ մերոյ. Որ է օրհնեալ յաւիտեանս ամէն։

Նորին դարձեալ քարոզ վասն Խաչին. ի Բանն որ ասէ։ (Որպէս Մովսէս բարձրացոյց զօծն յանապատին. նոյնպէս պարտ է բարձրանալ որդւոյ մարդոյ եւ այլն։) Յօհան. 3. 14։ (Գլուխ. ՃԼԷ)

Մեծն ի մարգարէս աստուծայինն Մովսէս՝ զխորհուրդ փրկական խաչին՝ նշանակաւ օձի կրկին անգամ օրինակեաց ի յանապատին։ Առաջին ի լերինն սուրբ վասն նշանացն. որ հրամայեաց Աստուած ընկենուլ զգաւազանն յերկիր. եւ եղեւ օձ. եւ ըմբռնեալ զտուտն, եղեւ գաւազան։ Նախ՝ նշանակէ զնոյն ինքն սկզբնաչարն սատանայ. որ էր յրեկինս գաւազան ուղղութեան. եւ ընկեցեալ եղեւ օձն. (հրեղէն վիշապն ասէ քարշեաց զերրորդ մասն աստեղաց։) Երկրորդ դարձեալ՝ նոյն ինքն սատանայ է օձն. որ փոխեցաւ ի բարեկամի ձեւ. եւ պատրեաց զնախաստեղծն։ Երրորդ՝ թագաւորական գաւազան էր Ադամ ի դրախտին. յորժամ մեղաւ, անկաւ երկիր. եւ եղեւ օձ մեղաւոր։ Եւ դարձեալ Բանն Աստուած (բուռն եհար զզաւակէն Աբրահամու. ) եւ եղեւ անօէ թագաւորական։ Չորրորդ՝ ի ձեռն Յովսէփայ ժողովուրդն էջ յԵգիպտոս. եւ եղեւ չարութիւն. եւ ի ձեռն Մովսէսի՝ դարձեալ եղեւ գաւազան թագաւորութեան եւ քահանայութեան։ Հինգերորդ՝ նշանակէ զփարաւօն վիշապն դառնաշունչ. ըստ այնմ, (դու փշրեցեր զգլուխ վիշապին ի վերայ ջուրց։) Ըմբռնելն՝ յուսադրեաց Մովսէսի՝ յաղթել փարաւօնի եւ հանդարտիլ։ Վացերորդ՝ նշանակէ զԲանն Աստուծոյ գաւազան ուղղութեան եւ թագաւորութեան առ հայր. եկն յերկիր. եւ էառ զօձաձեւ բնութիւնս մեր. եւ դարձեալ ըմբռնեալ մարմնովն, ել յերկինս. եւ նստաւ ընդաջմէ հօր։ Եօթներորդ՝ գաւազանն նշանակ է խրատու եւ արդարութեան. զոր թէ ընկենու ոք՝ լինի եկրաքարշ մարդ եւ մեղաւոր։ Եւ զղջացեալ՝ դարձեալ ըմբռնէ յետոյ. եւ լինի պատճառ կանգնիլոյ եւ փրկութեան։ Ութներորդ՝ գաւազանն նշանակէ հեշտութեան եւ հանգստեան. զի որ ընկենու եւ իմանայ մտօք, օձ է մահացուցիչ հոգւոյ. իսկ օձն՝ զմահ եւ զչարչարանս նշանակէ. զի որ վասն Քրիստոսի զչարչարանս եւ զմահ կամաւ յանձն առնու՝ հանգչի եւ հաստատի ի կեանս յաւիտենից. որպէս ասէ Տէրն. (թէ որ զամենայն ուրանայ զմարմնաւոր հանգիստ՝ եւ առնու զխաչն. այսինքն, զչարչարանս, նա է ինձ արժանի. ) եւ առաքեալն, (թէ չարչարարանացն կցորդ եմք, եւ փառացն հողորդ լինելոց եմք։) Իններորդ՝ Մովսէս նշանակէ զվարդապետս եկեղեցւոյ. եւ գաւազանն ի ձեռին զխրատն ի վերայ անբանացեալ ժողովրդեանն. զոր պարտ է վարդապետաց հանապազ զսաստ խրատու պահել ի վերայ ժողովրդոց եւ զգաստ ցուցանել զնոսա. եւ զաւելորդ փոշի մեղացն թօթափել ի նոցանէ. իսկ որ ընկենու ծուլութեամբ զխրատ եւ ոչ սաստէ, լինի գաւազանն եւ իշխանութիւնն ինքեան օձ խածանօղ մահացուցիչ. եւ դարձեալ ընբռնեալ՝ հանգչի հոգւով եւ անդատապարտ մնայ։ Տասներորդ՝ խաչն փրկական՝ նախ էր մահու գործի. զոր առեալ ի ձեռն Քրիստոսի, եղեւ կենաց պատձառ։ Եւ ի ձեռն խաչին ներգործին ամենայն սքանչելիք. որպէս ի ձեռն գաւազանին Մովսէսի։ Այս առաջին օրինկան։ *Իսկ երկրորդն՝ զի հրամանաւս Աստուծոյ Մովսէս արար պղնձի օձ. եւ բարձրացոյց ի դուռն խորանին. եւ որ հայէր ի նա՝ ապրէր ի թունից օձիցն։ Զայս խորհուրդ յինքն ձգեաց Տէրն ասելով։ (Զի որպէս Մովսէս բարձրացոյց զօձն յանապատին. նոյնպէս բարձրանալ պարտ է որդւոյ մարդոյ։) Նախ՝ որպէս բարձրացաւ օձն ի ձողին. նոյնպէս Տէրն ի խաչին։ Երկրորդ՝ որ հայէր յօձն՝ բժշկի ի թունից մահաբեր օձին։ Երրորդ՝ հակառակատիպ տեսանի. զի անդ օձն պղնձի զմարդիկ թշնամիս իւր կեցուցանէր. եւ զօձն սատակէր. եւ Տէրն զմարդիկ ազգակից իւր կեցուցանէ. եւ զսատանայ հալածէ։ Չորրորդ՝ պղինձն ոսկետեսակ. եւ Տեառն մարմինն աստուածատեսակ փառօք եւ կարօղ ներգործութեամբ։ Հինգերորդ՝ անփուտ է պղինձն. եւ անապական մարմինն Քիստոսի։ Վեցերորդ՝ առանց դառնութեան եւ թունից էր օձն. եւ Տէր մեր ա ռանց դառնութեան մեղաց։ Եօթներորդ՝ օձն մեռեալ սպանանէր զօձս. եւ զհարեալսն կեցուցանէր։ Եւ Տէր մեր՝ մեռեալ մարմնով, զմեղս մեռուցանէր. եւ կենդանի աստուածութեամբն զմարդիկ կենդանագործէր։ Ութներորդ՝ եպատ առնուլ օձին՝ զհինգ զգայութիւնս մեր նշանակէ. զոր էառ Տէրն եւ սրբեաց զմեզ։ Իններորդ՝ գլուխ եւ տուտն՝ ցասումն է՝ եւ տրտմութիւն զկնի. եւ ամենայն մեղաց՝ յետոյ տրտմութիւն հետեւի. որեւ տրտմեցաւ Տէրն մինչեւ ի մահ. զի զտրտմութիւնս մեր եբարձ. եւ զայրացաւ իգերեզմանն Ղազարու ի վերայ մահուն։ Տասներորդ՝ որպէս ասէ Փիլոն. նշանակ հեշտ ցանկութեան՝ է օձն. որեւ զցանկացօղ ժողովուրդն սատակէր. ըստ ախտին իւրեանց նմանեցոյց եւ զպատուհասն։ Եւ Տէրն արդար դատաստանաւ՝ ըստ նմանութեան մեղաց պատժէ զմեղապարտս։ Վասն որոյ ասէ. (Մովսէս բարձրացոյց զօձն յանապատին. նոյնպէս բարձրանալ պարտ է։) *Եւ արդ՝ վասն սրբոյ խաչին՝ տասն ինչ հարցանելի է։ Առաջին՝ զի թէ այսպէս խորհրդաւոր է փայտ խաչին որպէս ցուցաւ ի գաւազանեն Մովսէսի եւ ի ձողին յանապատին, վասն է՞ր այժմ փոխեմք եւ յայլ նիւթոյ կազմեմք։ Պատասխանեմք եթէ Քրիստոս զփայտ խաչին ետ մեզ փոխանակ փայտին կենաց. եւ զձեւ սորա՝ փոխանակ ձեւոյ իւրոյ։ Արդ՝ յորժամ նա փոխանակ ձեւոյ իւրոյ։ Արդ՝ յորժամ նա փոխեաց զնիւթն փոխանակ նիւթոյ. եւ զձեւն փոխանակ ձեւոյ. եւ պահեաց զտեսակն։ Նոյնպէս եւ մեք կարեմք փսխել զնիւթ փոխանակ նիւթոյ. եւ պահել զտեսակ խաչին։ Դարձեալ ասեմք. նիւթ խաչին ոչ էր մի փայտ, այլ զանազան փայտ. զի այլ էր բունն կիպարի. եւ խոտորակն նոճի. պատուանդանն արմաւենի. եւ տախտակ գլխոյն ձիթենի։ Այլ թէ յայնժամ ի զանազան նիւթոց եղեւ խաչն, կարէ եւ այժմ ի զանազան նիւթոց կազմիլ խաչ։ *Երկրորդ հարցումն է թէ՝ ամենայն օրինակքն՝ պարտին համաձայնիլ առ ճշմարտութիւնն։ Արդ՝ խաչին օրինակքն՝ յառաջագոյն փայտ տպաւորեցան. որպէս ծառն Սաբեկայ. Սանտուխքն Յակօբայ. եւ գաւազանն Մովսէսի. եւ նիզակն Յեսուայ. եւ այլ բազումք։ Ապա պարտ է զի եւ ճշմարիտ խաչն փայտ լիցի։ Ասեմք թէ՝ սոքա ամենեքեան օրինակք են խաչին. ոչ ըստ նիւթոյն, այլ ըստ ներգործական զօրութեանն։ Զի որպէս ի ծառոյն Սաբեկայ՝ կախեցաւ խոյն եւ ազատեցաւ Իսահակ. այսպէս ի ծառոյ խաչին կախեցաւ Տէր մեր. եւ ազատեցաւր մարդկայինս բնութիւն։ Այսպէս եւ սանտխօք խաչին՝ մարդիկ ի յերրկինս ելին. եւ հրեշտակք յերկիր իջին։ Եւ գաւազանաւ խաչին պատառեաց զծով մեղաց աշխարհի. եւ անցոյց զժողովուրդ իւր յանապատ յերկինս։ Եւ որպէս նիզակաւն յԵսուայ՝ եսպան զթշնամին սատանայ. եւ խաւարեցոյց զլուսաւորս ի յերկինս. այսպէս եւ այլքն ամենայն։ Ապա յայտ է՝ զի խորհուրդք էին խաչին. ոչ ըստ նիւթոյն, այլ ըստ սքանչելի ներգործութեանն։ Ապա թէ ոչ՝ նոյն վէմն զոր էօծ Յակօբ ի խորհուրդ խաչին, եւ ակն շափիւղայ ի ներքոյ ոտիցն Աստուծոյ, այլեւ վէմն ի ներքոյ ձեռացն Մովսէսի, այլեւ արձանն զոր կանգնեաց յեսու ի վիմաց գոլով, խորհուրդք էին խաչին Քրիստոսի։ Դարձեալ ասեմք եթէ՝ որպէս զգառն օրինակին ինքն կատարեաց. եւ մեզ նոր ուխտ հաստատեաց մարմնով իւրով. նոյնպէս եւ զփայտ խաչին ինքն կատերաց ըստ հնոյ օրինակին. եւ մեզ նոր նիւթ հաստատեաց կանգնել զխաչ նմին։ Եւ որպէս ինքն կատարեաց զթլփատութինն մամնոյ. եւ մեզ նոր ուխտեաց զմկրտութիւնն սրտի թլփատութիւն։ Նոյնպէս եւ այս։ Դարձեալ զի կռապաշտքն՝ զամենայն նիւթս պաշտեցին եւ երկրպագեցին։ Առաքեալք եւ հայրապետք հրամայեցին յամենայն նիւթոյ խաչ կազմել. զի պաշտօն եւ երկրպագութիւն կռոցն փոխեսցի յերկրպագութիւն եւ ի պաշտօն խաչին. եւ խափանեսի կուռքն։ Այլեւ սրբեսցին նիւթք պղծեալք ի ձեռն խաչին. որպէս ինքն Տէրն անշնչացաւ ի խաչին. զի զպաշտօն անշունչ պատկերացն յինքն ձգեսցէ։ *Երրորդ հարցումն. վասն է՞ր զտեսակ հացին եւ գինւոյն պահեմք ի պատարագն, եւ զտեսակ փայտին փոխեմք ի յայլ նիւթ։ Ասեմք եթէ՝ Քրիստոս զմարմինն իւր ետ մեզ կերակուր ի հացն եւ ի գինին եւ ասաց. (զայս արարէք առ իմոյ յիշատակի։) Իսկ նշան փրկութեան ոչ ետ մեզ զփայտն, այլ զխաչն. վասն այն յայլ եւ յայլ նիւթոյ կազմեմք խաչ։ Ուստի յայտ է՝ զի եւ առանց նիւթոյ զնշան խաչին յերեսս դրոշմեմք եւ ի սիրտ՝ յեկեղեցիս եւ յամենայն տեղիս ուր պիտոյանայ։ Դարձեալ ասեմք եթէ՝ ի պատարագն Քրիստոսի գոյացութեամբ հացին եւր գինւոյն միացեալ է ի պատահական որակս նոցին. զի գոյացութիւնն է փոխարկեալ եւ եղեալ մարմին եւ արիւն Քրիստոսի։ Իսկ ի խաչն՝ ընդդէմ նմին. ի նշան եւ ի ձեւ խաչին է միացեալ Քրիստոս. եւ նովաւ ի նիւթն։ Եւ զի ձեւն առանց նիւթոյ ոչ կայանայ. վասն այն յամենայն նիւթոց որ ամուր պահէ զձեւն՝ կազմեմք զնշան խաչին։ *Չորրորդ հարցումն. նիւթն է պաշտելի խաչին, թէ ձեւն, եւ թէ գո՞րծն։ Ասեմք եթէ՝ որոշաբար ի սոցանէ ոչ ոքն. զի բազումք են ի նկարս եւ ի կենդանիս խաչին ձեւ. եւ ոչ է պաշտելի։ Այլեւ նիւթն առանձին փայտ եւ քար՝ եւ գործն մահարար՝ ոչ է պաշտելի։ Այլ միաւորաբար պաշտելի է խաչն. զի զօրութիւն Քրիստոս է ի նմա միացեալ. յաղագս որոյ՝ նախ օրհնեմք եւ օծանեմք զխաչն. եւ ապա երկրպագեմք. զի օրհնութեամբ միացեալ Քրիստոս ի նմա, անորոշելի է ի ձեւոյն, ի նիւթէն, եւ ի գործոյն։ Դարձեալ ասեն ոմանք եթէ՝ պաշտեմք զխաչն՝ եւ երկիրպագանեմք նիւթոյն։ Ասեմք թէ՝ պաշտօնն է գերագոյն պատիւ Քրիստոսի ի նմա բեւեռեալ. իսկ երկրպագութիւն նիւթոյն՝ ենթակայ խաչին կայացեալ. յաղագաս որոյ զնիւթն խաչին ելեալ ի ձեւոյն, ոչ անպատուեմք. եւ յորժամ ձեւանայ դարձեալ խաչ նոյն նիւթն, վերստին ոչ օծանեմք զնա. զի օծումն եւ օրհնութիւնն անբաժանելի էր ի նմանէ յաւիտեան։ *Հինգերորդ հարցումն թէ՝ վասն է՞ր օրհնեմք եւ օծանեմք զխաչն. զի օրհնութիւն եւ օծումն Քրիստոս է ի նմա միացեալ, յորժամ յանուն նորա կանգնեմք խաչ։ Ասեմք եթէ՝ զխաչն եւ զպատկերս եւ զեկեղեցիս վասն այն օրհնեմք եւ օծանեմք սուրբ իւղովն՝ զի որոշեսցի նիւթն այն յայլ նիւթոց եւ յայլ պատկերաց. եւ օրհնութեամբ եւ օծմամբն այնու՝ լինի բնակարան Քրիստոսի, եւ երկրպագելի մեզ։ Դարձեալ՝ զի որպէս մարդն պատկեր է Աստուծոյ, եւօրհնեմք եւ ապա լինի քահանայ. եւ զտղայն մկրտեմք եւ ապա լինի քրիտստոնեայ. եւ զհացն եւ զգինին օրհնեմք, եւ ապա լինի մարմին եւ արիւն Քրիստոսի։ Նոյնպէս եւ զխաչն եւ զպատկերս եւ եկեղեցիս օրհնեմք նոյն ինքն իւր բանիւն. երւ ապա լինի խաչ Քրիստոսի. կամ պատկեր. կամ տաճար։ *Վեցերորդ հարցումն. ապա ո՞ր է օրհնութիւն եւ օծումն խաչիս այս՝ յորում հանապազ յերեսս դրոշմեմք, եւ ի կերակուրս եւ յայլ նիւթս։ Ասեմք եթէ՝ անմարմին նշանիս այսմ, բաւական է անմարմին դիտաւորութիւն մտացն որ յանուն Քրիստոսի դրոշմեմք։ Այս է օրհնութիւն դրոշմի նշանինս։ Դարձեալ ասեմք եթէ, ամենայն օրհնութիւն՝ բանիւ եւ սուրբ կոչմամբ եւ սուրբ օծմամբ կատարի. նոյնպէս եւ աստ բանիւ կոչամք զանուն սուրբ երրորդութեանն. եւ օծեալ մատամբ դրոշմեմք զնշանն սուրբ՝ որով սրբին նմենայն նիւթք օրհնութեան բանիւն եւ սուրբ նշանաւն։ *Եօթներորդ հարցումն. թէ ամենայն խաչ օրհնութեամբ եւ օծմամբն սրբի, ո՞րն է օրհնութիւն եւ օծումն խաչափայտին Քրիստոսի։ Ասեմք եթէ՝ այս է օրհնութիւն խաչիս՝ որ բանիւն Քրիստոսի եւ սուրբ օծմամբն՝ միասցի Քրիստոս ի նա եւ լինի խաչ Քրիստոսի։ Իսկ անդ՝ Բանն Աստուած բոլորովին օծեալ մարմնով իւրով, բեւեռեալ եւ միացեալ էր ի նմա. եւ այնու եղեւ խաչ Քրիստոսի եւ երկրպագելի մեզ։ Դարձեալ՝ օրհնութիւն խաչիս՝ են բանք սուրբ հին եւ նոր կտակարանաց զոր ընթեռնումք ի վերայ. եւ լուանամք ջրով եւ գինւով. եւ օծանեմք խաչ։ Նոյնպէս եւ անդ Է բանքն զորս խօսեցաւ ի վերայ խաչին. եւ կրկնավտակ աղբերաւն եւ էօծ զնա արեամբ եւ ջրով։ Որով այսու զփայտն մահու եւ գործի անիծից՝ ետ մեզ փայտ կենաց, եւ գործի օրհնութեան ըստ այնմ, (Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծից օրինաց եղեալ վասն մեր անէծք. եւ օրհնեաց զմեզ ամենայն հոգեւոր օրհնութեամբ յերկնաւորս ի Քրիստոս։) *Ութներորդ հարցումն. վասն է՞ր միայն զխաչափայտին նիւթն պաշտեմք. եւ ոչ զամենայն նիւթ խաչի։ Ասեմք եթէ՝ Բանն Աստուած նիւթական մարմնովն բեւեռեցաւ ի նիւթ խաչափայտին անընդմիջապէս. վասն որոյ նիւթ աչին բոլորն եւ մասունքն՝ երկրպագելի եւ պաշտելի են մեզ։ Իսկ ի բազում խաչս՝ միջնորդութեամբ ձեւոյն բեւեռի ի նիւթն. վասն որոյ նշան սուրբ խաչին պաշտելի է մեզ, եւ ոչ նիւթն։ Դարձեալ՝ ասեմք եթէ զգալապէս կաթուած արեանն Քրիստոսի՝ կայացաւ ի խաչն ըստ որակի գունոյն. եւ է մինչ ի կատարած աշխարհի որակի արեանն Քրիստոսի ի գործիս չարչարանաց նորին անբաժանելի։ Զի որպէս արիւնն Աբելի ոչ ծածկեցաւ յերկրի մինչեւ ջրհեղեցն սրբեաց. այսպէս եւ արիւնն Քրիստոսի ոչ ծածկի յերկրի, մինչեւ հուրն սրբեսցէ։ Եւ որպէս վէրք խոցւածոյ նշանացն մնան ի մարմինն Քրիստոսի մինչ ի կատարած. (զի հայեսցին ի նա յորխոցեցինն։) Նոյնպէս եւ որակ արեանն մնայ ի խաչ եւ ի բեւեռս եւ յայլ գործիս չարչարանացն Քրիստոսի. մինչեւ երեւեսցի յաւուր գալստեանն մեծի։ Վասն այն երկրպագանեմք նիւթոյ խաչին՝ եւ ամենայն մասանց նորա եւ բեւեռացն։ *Իններորդ հարցումն եթէ՝ քանի՞ էր փայտ խաչին։ Ասեմք եթէ՝ չորս էր որպէս ասացաւ ի վերոյ. այսինքն, բունն, կիպարի. պատուանդանն նոճի. խոտորնակն արմաւենի. իսկ տախտակ վերնագրին՝ ձիթենի։ Եւ յայսցանէ կազմեցաւ փայտ խաչին։ Դարձեալ ասեմք եթէ՝ նոճն նշանակէ զբարձրութիւն խոկմանն։ Իսկ կրպարին զանուշահոտ բարեհամբաւութիւնն։ Ձիթենին զկակղութիւն ողորմութեանն։ *Տասներորդ հարցումն թէ՝ ի միւսանգամ գալստեանն՝ փայտ խաչի՞ն եկեսցէ թէ ձեւ խաչի՞ն։ Ասեմք եթէ ոմանք ասեն եթէ՝ լոյսն երեւի ի ձեւ խաչին։ Եւ ոմանք եթէ՝ խաչն լուսաւորեալ ճառագայթէ. որպէս բեւեռքն եւ գեղարդն։ Եւ այս է տարաձայնութիւն սոցա։ Զի ոմանք ապականացու ասեն զխաչն տէրունական, առարկելով կրկին կերպիւ։ Նախզի՝ ամենայն որ ի չորից տարերաց է, կրէ զապականութիւն. արդ՝ խաչն փայտ է եւ ի չորից տարերց. ապա ուրեմն ապականի եւ նա։ Երկրորդ՝ զի մարդոյ մարմին որ է բանական եւ կենդանի ապականի մահուամբ. ապա ուրեմն եւ խաչն եւս ապականի. զի ոչ կենդանի է, եւ ոչ բանական. այլեւ կենդանութեան քակտիչ է. զի գործի է մահու։ Որոց պատասխանեցուք այսպէս դիմակայութեամբ եթէ՝ ոչ է ըստ օրինի բնութեան անապական մնալ նմա. այլ սքանչելիք աստուածային։ Զոր օրինակ՝ ոչ էր բնութեանս անսերմն յղանալ եւ կուսութեամբ ծնանիլ, զոր Բանն Աստուած սքանչելապէս ներգործեաց. այսպէս եւ այս ոչ է ըստ բնութեան կարգի. զի նոյն Բանն ի սա է միաւորեալ անբաժանապէս։ Իսկ երկրորդին, այսպէս պատասխանեսցուք ընդդիմայարակայութեամբ։ Զի մարդոյ մարմինն ապականի. վասն զի քակտի ի նմանէ կենդանացուցիչ նորին. այսինքն հոգին. ըստ այնմ, (մարմինն դառնայ ի հող ուստի առաւ. եւ հոգին երթայ առ Աստուած։) Իսկ խաչին կենդանութիւն Քրիստոս է. եւ ոչ քակտի ի նմանէ. ըստ այնմ, (ի սմա բնակեցայց՝ զի հաճեցայ ընդ սա։) *Արդ ցուցցուք՝ զի ճշմարիտ անապական է խաչն բնական քննութեամբ եւ սուրբ գրոց վկայութեամբ։ Նախ բնականաբար քննութեամբ. զի արարածք ամենայն գործք ձեռին Աստուծոյ են. ըստ այնմ, (ո՞չ ձեռն իմ արար զայս ամենայն։) Արդ՝ որպէս հրեշտակք յոչ գոյից գոյացան՝ եւ են անապականք եւ անմահք ի կամսն Աստուծոյ. այսպէս եւ չորս տարերք ըստ ինքեան անապականք են. զի մասնաւորքն ի նոցանէ ապականին եւ դարձեալ ի նոսա խառնին. եւ այսոքիկ ըստ կամացն Աստուծոյ են անապական մշտապէս։ Նմանապէս եւ խաչն Աստուծոյ ի կամացն Աստուծոյ եւ ի նորին ներգործութենէն անապական կամեցեալ է. զի նովաւ արար փրկութիւն ազգի մարդկան։ Երկրորդ՝ զի Աստուած զամենայն արարածս (կրէ բանիւ զօրութեան իւրոյ ասէ առաքեալն) եւ ի նոյնութեան պահէ։ Եւ սոքա պահին առանց միաւորութեան էութեան նորա. ապա ուրեմն եւս առաւել խաչն մնայ անապական՝ զի էութիւնն Աստուծոյ է ի նմա. այսինքն, Բանն Աստուած որ է մարմնով սեւեռեալ ի նմա։ Երրորդ՝ զի խաչն այն մեծեալ է արեամբն աստուածային. ըստ որում բեւեռեցաւ ի նմա։ Արդ՝ եթէ խաչն ապականի, ապա եւ արիւնն որ ի նմա. ուստի յայտ է թէ՝ զմարմինն բանին ապականացու խոստովանին նոքա՝ որք զխաչն ապականացու ասեն՝ եւ են նեստորականք. իսկ որք զբանն մարմնով անապական խոտովանին՝ պարտին զխաչն աստուածընկալ անապական խոտովանիլ։ Չորրորդ՝ յայտ է յօրինակաց. զի գաւազանն Ահարօնի որ ծաղկեցաւ՝ օրինակ էր խաչին. եւ տախտակք բանին. եւ ծառն կենաց ի մէջ դրախին։ Արդ՝ սոքա անապականք են յայսմ հետէ եւ առ յապայ որ օրինակք են. ապա ուրեմն եւ ճշմարտութիւնն անապական է խաչն Աստուած ընկալ։ Հինգերորդ՝ զի ոչ ոք ապականացու զայլ ոք անբողջ կարէ պահել. որպէս յայտ է ի նիւթական իրս ամենայն. արդ՝ նո որ զամենայն գերեզման կնքեալ պահէ, զեկեղեցիս օրհնէ եւ հաստատէ, եւ ամենեցուն զօրաւիգն է ի փրկութիւնս, կարօղ է անապական լինիլ. զի աստուածային է նշան։ Վեցերորդ՝ զի գործ է Աստուծոյ ի նւաստ եւ ի փոքր ինչ իրս զմեծամեծս ներգործել. որրպէս կաւովն զկուրին աչս եբաց. եւ ի վիմէն ջուր բղխեցոյց եկոտասան. եւ այլ բազումս։ Այսպէս եւ զչնչին փայտ առաւել արար փրկութիւն տիեզերաց. եւ արար անապական։ Եօթներորդ՝ զի Սողոմօն ասէ. (օրհնեալ է փայտն՝ որով լինի արդարութիւն. ) որ է խաչն փրկական։ Արդ՝ յայտնեալ է նա եւ որոշեալ ի մէջ ամենայն փայտից գոլ արմատ արդարութեան. որով փրկեցաք ի բանսարկութենէն։ Արդ՝ որոյ գործն յաւիտենական է, եւ նոյն ինքն անապական է ասէ փիլիսոփայն. ապա ուրեմն անապական է սուրբ խաչն։ Ութներորդ՝ զի որ գործարան է մահու նա է ապականացու. իսկ վասն խաչին ասէ. (փայտ կենաց է ամենեցուն։) Եւ զոր օրինակ՝ փայտն գիտութեան պատճառ մահու եղեւ. այսպէս եւ սա պատճառ կենաց եղեւ. պատասխանեալ դեղն ցաւոց. արդ որ մայրն է կենդանութեան՝ նա անապական է. այսինքն, սուրբ խաչն։ Իններորդ՝ զի դեւք հալածական լինին ի զօրութենէ աստուածային նշանին. եւ հրեշտակք սպասաւորեն նմա. որպէս յայտ է ի սերովբեսն որք ի ներքոյ փառաց աթոռոյն. այսինքն խաչին թեւասքօղեալ զերեք սրբեանն վերաձայնէնին։ Արդ՝ եթէ ապականացու էր սա՝ երկնչէին ի սմանէ դեւք. որպէս եւ ոչ յանասնոց եւ յանշնչից. ապա ուրեմն անապական է խաչն։ Տասներորդ՝ զի զսա ետ մեզ նշան Տէրն իւրոյ գալստեանն. ըստ այնմ, (ապա երեւեցի նշան որդւոյ մարդոյ յերկրինս։) Եւ այսու ոչ թէ լոյս միայն է. զի զլոյս ոչ ետ նշան. այլ զխաչն փայտեղէն՝ յորոյ վերայ զձեռն իւր տարածեաց միածին Բանն, իսկ լոյսն՝ ի փառս խաչին այնորիկ երեւի։ Զի որպէս խաչեալն ի ժամ խաչելութեանն տգեղ երեւէր. եւ ի միւսանգամ գալստեանն՝ փառօք հօր եւ ընդ ամպս։ Այսպէս եւ խաչն իւր՝ աստ տգեղ երեւի. եւ ի կարապետութեանն իւրում, արեգակնափայլ ճառագայթիւք. ապաուրեմն անապական է սուրբ խաչն։ Որով զմեզ զամենայն զհաւատացեալս իւր՝ արժանի արասցէ Քրիստոս Աստուած պայծառ երեսօք՝ եւ զուարթ սրտիւ եւ լուսով խաչին՝ տեսանել զփառս սուրբ Երրորդութեանն. որում փառք յաւիտեանս ամէն։

Նորին դարձեալ քարոզ Խաչի. ի Բանն՝ (Զի ճառ խաչին՝ կորուսելոցն յիմարութիւն է. այլ փրկելոցս մեզ զօրութիւն Աստուծոյ։) Կորն. 1. 18։ (Գլուխ. ՃԼԸ)

Փողն բարձրաբարբառ եւ ազդարար՝ յերրորդ երկինս ելօղ՝ անհասիցն տեսօղ եւ անճաշնցն պատմօղ՝ աստուածային խորհրդոցն հազարապետ խորին՝ եւ գանձուցն իմաստից տնտեսն հաւատաիրիմ՝ անօթն ընտրութեան՝ քարոզն ճշմարտութեան առաքեալն Պօղոս՝ ձայն է ի մէջ եկեղեցւոյ եթէ։ (Ճառ խաչին կորուսելոցն՝ յիմարութիւն է. այլ փարկելոցս մեզ զօրութիւն Աստուծոյ։) Այսինքն, չարչարանք եւ մահ խաչին Քրիստոիս՝ անհաւատիցն յիմարութիւն թուի. այլ մեզ հաւատացելոցս որք չարչարանօք խաչին փրկեցաք, Աստուծոյ զօրութիւն է եւ իմաստութիւն։ Զի որպէս առողջարար կերակուրն հիւանդին տաղտկալի է եւ վնաս. նոյնպէս եւ կամակորացն անհաւատութեամբ՝ բան խաչին։ Եւ որպէս խելագարեալն զերախտաւոր բժիշկն իւր անարգէ եւ ի բաց մղէ. նոյնպէս եւ նոքա զխաէն ասեն. թէ կարողութիւն ունէր՝ ընդէ՞ր եւ ինքն ըմբռնեցաւ ի չարչարանսն. մեռաւ եւ թաղեցաւ. եւ զոր ինքն ոչ ունի՝ քեզ զի ա՞րդ շնորհէ ասեն։ Զայս հեթանոսք։ Նոյնպէս եւ հրէայք. (թէ որդի Աստուծոյ է, իջցէ ի խաչէն եւ հաւատասցուք. ) որպէս եւ կորուսեալ աւազակն։ Առ որս ասասցուք թէ՝ առաւել յայնժամ զօրաւորէ ոք՝ յորժամ ի դժնդակ փորձութիւն մտեալ իցէ եւ ելեալ, քան ոչ մերձեցեալ. իբր թէ ի յորդահոսան յորձանաց գետոց, կամ յալեաց ծովու։ Եւ քաջամարտիկն ի պատերազմի, այլ ոչ թէ արտաքոյ կացեալն առնէ զյաղթանակն։ Նմանապէս եւ երեք մանկունքն ի մէջ հնոցի հրոյն եղեն սքանչելիք՝ զի ոչ այրեցան. եւ ոչ թէ ոչ էին իսկ մերձեցեալ։ Եւ մարգարէն Յովնան ի փոր կիտին մտեալ եւ ելեալ ամբողջ, եղեւ հռչակեցեալ, քան թէ չէր ի նաւ ելեալ։ Այսպէս եւ Տեառն մերոյ եւ փրկչին այն էր առաւել յաղթութիւն՝ զի բեւեռեալ ի խաչին, եւ զկապեալսն արձակէր. մեռեալ, եւ զմեռեալսն յարուցանէր. մահւամբ զմահ խափանէր. ի գերեզման իջեալ, եւ զմեզ ի յերկինս էհան։ Նոյնպէս եւ քրտամբքն եւ փշօքն եւ թքօքն, եւ ոտիւքն եւ ձեռօքն, եւ ճաշակմամբ լեղւոյն եւ խոնար հիլով գլխոյն, բացմամբ կողին եւ այլովն ամենայն, զնախաստեղծիցն բուժէր զախտսն։ Եւ թէպէտ տկար ասի խաչն. տես զի յամենայն ուրեք հակառակաւն զառաւելութիւն ներգործեաց։ Որպէս ի սկզբանն իսկ ի հակառակ տարերց գոյացոյց զաշխարհս։ Եւ զծով չնչին աւազաւն սանձեաց։ Եւ զծանրութիւն երկրի թեթեւութեամբ ջրոյն բառնայ։ Եւ յայլ հակառակ է՝ փոշով զաչս կուրին լուսաւորէ. շարաւոտ թաշ կինակաւն Պօղոսի՝ զամենայն ախտսն բուժէր. եւ հովանիք նոցա զհիւանդս բժշկէին։ Եւ հանդարձք նոցա զմեռեալս յարուցանէին. զի ծանիցես զզօրութիւնն Աստուծոյ ի տկարութեան ներգործեալ։ Այսպէս եւ խաչն մեզ փրրկելոցս զօրութիւն Աստուծոյ։ Զի խաչն է նշան հակառակութեան. ըստ այնմ, (սա կայ ի կանգնումն եւ ի գլորում բազմաց, եւ ի նշան հակառակութեան. ) այսինքն, ըստ զօրութեան, ըստ ներգործութեան, ըստ տեսոյն, եւ ըստ ձեւոյն։ Նախ՝ ըստ զօրութեան. զի մի եւ նոյն զօրութիւն խաչին՝ հաւատացելոցն կանգնումն է եւ արդարութիւն. իսկ անհաւատիցն՝ գլորումն եւ գայթակղութիւն. ըստ այնմ, (ճառ խաչին կորուսելոցն՝ յիմարութիւն է. այլ փրկելոցս մեզ զօրութիւն Աստուծոյ։) Երկրորդ՝ ըստ ներգործութեանն. զի խաչն մարդկան ազգի փրկութիւն գործեաց. եւ դիւացն գնդից զկորուստ. ըստ այնմ, (մերկեաց զիշխանութիւնս եւ զպետութիւնս։) Երրրորդ՝ ըստ տեսոյն. զի խաչն գործի է չարչարանաց եւ մահու. եւ կեանք եւ անմահութիւն ծածկեալ ի ներքոյ. ըստ այնմ, (այսպէս պարտ էր չարչարարիլ Քրիտոսի եւ մտանել ի փառս իւր։) Եւ թէ ոք (չարչարանացն կցորդ լիցի, եւ փառացն հաղորդ լինելոց է։) Չորրորդ՝ ըստ ձեւոյն. զի քառաթեւ ձեւ խաչին՝ ընդդէմ միմեանց ներգործեն. այսինքն, ներքին պատուանդան խաչին՝ աւերէ զդժոխս. վերին գլուխն՝ բանայ զդուռն դրախտին. աջ թեւն՝ բաշխէ զշնորհս մարդկան ազգի. ահեկն՝ զսաստ եւ զպատուհաս դիւաց։ *Եւ զայլ փրկութիւն մարդկան որ եղեւ խաչիւն Քրիստոսի՝ յայլ ուր գրէ առաքեալն։ (Զի որ անհնարինն էր օրինացն, որով տկարանայր մարմնով. Աստուած զորդին իւր առաքեաց ի նմանութիւն մարմնոյ մեղաց. եւ վասն մեղաց. եւ դատապարտեաց զմեղս ի մարմնի իւրում։) Արդ՝ զԱստուծոյ մարդանալոյն պատճառէս՝ ասեն վարդապետք թէ՝ սատանայ չարախօսէր առ Աստուած. ես ոչ պատրեմ զմարդիկ. այլ իւրեանց բնութեամբն եւ կամօքն մեղանչեն։ Եւ այս մեղադրութիւնս նախ ի յարարիչն բնութեանց ակնարկէ. եւ ապա ի մեզ։ Եւ ոչ ոք կայր անմեղ որ սուտ առնէր զսատանայ։ Վասն որոյ Աստուած հայր առաքեաց զմիածինն՝ որ էառ մամին եւ հոգի. եւ եղեւ մարդ ի կուսէն. եւ մարմնովն կրեաց զմամնոյ կիրս առանց մեղաց. եւ հոգւովն զհոգւոյս։ Եւ այսպէս զբնութիւնս մեր առանց մեղաց պահելով, փրկեաց զմարդիկ ի մեղաց. եւ ջատագով եղեւ Աստուծոյ՝ որ զբնութիւնս անմեղ ստեղծ. այլ սատանայ է պատճառ մեղաց որ պատրէ զմարդիկ։ Եւ այսպէս արդարացոյց զմարդն. եւ դատապարտեաց զթշնամին։ Յետ այսորիկ որ զբնութիւնս անմեղ երեւեցոյց՝ եկն ի չարչարանս խաչի։ Նախզի՝ կամաւ պատարագ մատոյց զանմեղ մարմինն իւր հօր Աստուծոյ ի հաշտութիւն մարդկան։ Երկրորդ՝ զի մեք էաք մահու եւ անիծից պարտական. զի մեղանչական էաք այլ նա անպարտականն՝ փոխանակ մեր զմահ եւ զանէծս ընկալաւ եւ ազատեաց զմեզ։ Երրորդ՝ երկնչէր մերդս ի մահւանէ մինչ որ ունէրն յոյս յարութեան. եւ մեղադրէին հրամանացն մահավճռին։ Եկն ինքն. եւ զեդեալ մեհն իւր կրեաց. մեռաւ եւ յարեաւ. եւ յորրդորեաց զմեզ ոչ երկնչիլ ի մեհունանէ, որ զկնի յարութիւնն հետեւի։ Չորրորդ՝ խաչիւն պարտաւորեաց թէ՝ դու ես պատճառ մեղաց եւ մահու մարդկան. որպէս ես որ անմեղ էի. դու խաչել ետուր։ Եւ յայսպիսի դաւ եմու ընդ թշնամւոյն. եւ առաջի հօր դատապարտեաց զսատանայ ի մեղս։ Եւ գրեաց զմարդս ի յարդարութիւն եւ ի կեանս։ Վասն որոյ ասէ առաքեալն. (դատապարտեաց զմեղս ի մարմնի իւրում։) Եւ այս բազում կերպիւ։ Նախ՝ այնու դատապարտեաց. (զի ոչ արար մեղս. եւ ոչ գտաւ նենգութիւն ի բերան նորա։) Երկրորդ՝ դատապարտեաց զմեղս. այսինքն, զպատիժ մեղաց նախահօրն այսպէս. քրտամբ զքիրտն. եւ փուշն. եւ զանէծսն, եւ զայլն։ Զի զայսպիսիս կրէր. եւ որպէս հուր զմոմս ծախէր ի յինքեան։ Երրորդ՝ դատապարտեաց զմեղս. այսինքն, զմեղասասէրն սատանայ. ըստ այնմ, (այսուհետեւ իշխան աշխարհիս դատապարտեալ է։) Եւ Պօղոս (մերկեաց զիշխանութիւնս եւ զպետութիւնս. յայտ յանդիման խայտառակեալ նշաւակեաց։) Չորրորդ՝ դատապարտեաց զմեղս, այսինքն, զդժոխս աւերելով. ըստ այնմ, (որ նախ կապեաց զհզօրն՝ եւ զտուն նորա աւերեաց. ) որ է դժոխքն. զի այլ ոչ ի նոյն ընթանան հոգիք մինչեւ ի հասարակաց յարութիւնն. եւ ապա (դարձցին մեղաւորք անդրէն իդժոխս։) Հինգերորդ՝ դատապարտեաց զմեղս. այսինքն, զմահ յարութեամբ մամնոյ իւրոյ. (որ եղեւ պտուղ ննջեցելոց. եւ անդրանիկ մեռելոց ըստ Պօղոսի. ) ըստ այնմ, (ո՞ւր է մահ յաղթութիւն քո. ո՞ւր է դժոխք խայթոց քո։) Զի զոր հարկիւ պարտէաք մեռանիլ, եբարձ զայն սքանչելի յարութեամբն իւրով։ Եւ այս երկակի է։ Նախ՝ յարութիւն հոգւոյ. եւ ապա յարութիւն մամնոյ. զյարութիւնն մամնոյ ունիմք զօրութեամբ ի մեզ. եւ յուսով ի հասարակ յարութեանն ըստ նմանութեան մարմնոյ Քրիստոսի։ Իսկ զյարութիւն հոգւոց՝ ընկալեալք այժմ ներգործապէս. ըստ այնմ որ ասէ եբրայեցւոց։ (Եւ դուք որք երբեմն մեռեալ էիք ի մեղս ձեր եւ յանցանս՝ կենդանի արար ի Քրիստոս։) Վասն որոյ ասէ։ (Աստուած զորդին իւր առաքեաց ի նմանութիւն մարմնոյ մեղաց։) Եւ նմանն այն է՝ որ ունի զնոյնութիւնն եւ ունի զայլայլութիւնն։ Արդ՝ վասն Քրիստոսի ասի լինիլ մամին ըստ նմանութեան մարմնոյ մեղաց։ Նախզի՝ ունի զնոյն մարմինս մեր հոգւով մտաւոր. եւ այլ էր՝ զի Աստուած էր մարմնացեալ. եւ մարդ է եւ ո՞ ծանիցէ զնա. (զնա հայր կնքեաց Աստուած. ) այսինքն, վկայեաց։ Երկրորդ՝ նոյն էր ըստ մարմնոյ մեղաց յղացմամբն յարգանդի. եւ ժուժկալութեամբն ինն ամսեայ. եւ ծննդեամբն յերկրի։ Եւ այլ էր՝ զի անսերմն էր յղութիւն նորա. եւ անապական ծնունդն. (զի որ ի նմայն ծնեալ է՝ ի հոգւոյն սրբոյ է։) Երրորդ՝ զի նոյն մարմինս էր ի զանկւածոյն Ադամայ. որդի Աբրահամու՝ որդի Դաւթի. այլ անապական էր մարմինն նորա. զի սկիզբն գոլոյն մարդ՝ ոչ էր յապականացու սերմանէ. այլ ի մաքրեալ յարենէ կուսին. յաղագս որոյ (մարմին նորա ոչ ետես զապակաանութիւն ասէ մարգարէն։) Չորրորդ՝ զի անապական նոյն էր ըստ մարմնոյ մեղաց. եւ այլ էր՝ (զի ոչ արար մեղս եւ ոչ գտաւ նենգութիւն ի բերան նորա։) Հինգերորդ՝ զի նոյն էր ըստ կրիցն անանգոսնելի. այսինքն, քաղցի, եւ ծարաւի, եւ վաստակելոյ. եւ այլ էր՝ զի կամաւ կրէր եւ ոչ ի հարկէ բնութեանն. ըստ այնմ, որ յետ քառասուն աւուրն՝ ապա քաղցրեաւ։ Վեցերորդ՝ զի նոյն էր մարմին մեղաց. որպէս յայլ ուր ասէ առաքեալն. (անմեղն վասսն մեր մեղս արար. ) այսինքն, զի զպատիժ մեղաց ընկալաւ. եւ վասն մեր անէծք եղեւ. այլ այսու այլ էր՝ զի ոչ վասն իւր յանցանացն, այլ վասն մեր կերաց. ըստ Եսայեայ. (վասն անօրէնութեան մերոյ ի մահ մատնեցաւ։) Եօթներոդ՝ զի կրեաց զկսկիծ չարչարանացն եւ զմահն ճշմարտապէս ըստ մեզ. եւ այլ էր՝ զի ի չարչարանսն անչարչարելի էր աստուածութեամբն. երւ ի մահն անմահ էր եւ կենդանի նոյն ինքն մարմնովն. եւ յայտ է ի կողիցն՝ յորում ջուր եւ արիւն բղխեաց։ Ութներորդ՝ զի նոյն էր ընդ մեզ տեսութեամբն ի վերայ խաչին պրկեալ. ըստ Եսայեայ. (տեսաք մեք զնա՝ եւ ոչ գոյր նորա տեսիլ. այլ անարգ նւազեալ քան զամենայն որդւոց մարդկան։) Եւ այլ էր այնու՝ զի ամենայն մարդոյ մահ՝ իւրն միայն է փրկութիւն. իսկ նորայն մահ՝ բոլոր աշխարհի եղեւ փրկութիւն եւ գին. ըստ Պետրոսի. (ոչ ապականացու արծաթեղինօք, այ լ անապական արեամբն Քրիստոսի գնեցայք։) Իններորդ՝ նոյն էր ըստ հոգւոյ իջանելոյն ի դժոխս. ըստ այնմ որք յԱդամայ հետէ մեռանէին. որպէս ասէ՝ (թագաւորաց մահ յԱդամայ մինչ ի Մովսէս. եւ ի վերայ չյանցուցելոցն առ հասարակ։) Եւ այլ էր՝ զի ոգի նորա՝ ոչ թողաւ ի դժոխս ըստ մարգարէին. (այլ աւերեաց զդժոխս. գեցեաց զգերութիւն ասէ Պօղոս։) Տասներորդ՝ նոյն է թաղիլովն ի գերեզմանի ըստ հասարակաց մարմնոց. եւ այլ էր՝ զի ինքնիշխան զօրութեամբ փութով յարեաւ. ըստ այնմ, (իշխանութիւն ունիմ դնել զանձն իմ. եւ իշխանութիւն ունիմ միւսանգամ առնուլ զսա։) *Իսկ թէ ո՞րքան փրկութիւն է խաչիւն Քիստոսի՝ որ եղեւ մարդկան ազգի։ Ասեն վարդապետք. վեց իմն գլխաւորօէն փրկութիւն գործեաց։ Նախ՝ փրկեաց ի մեղաց. եւ կոչեցաւ փրկիչ. (զի նա փրկեսցէ զժողովուրդ իւր։) Երկրորդ՝ փրկեաց յօրինակցն ծառայութենէ եւ յանիծից. (իբրեւ եկն լրումն ժամանակին, առաքեաց Աստուած զորդի իւր. որ եղեւ ի կնոջէ. եւ եմուտ ընդ օրինաօք. զի զորս ընդ օրինօքն իցեն՝ գնեսցէ։) Եւ թէ՝ (Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծիցն օրինացն եղեալ վասն մեր անէծք։) Երրորդ՝ փրկեաց ի բուռն ծառայութենէ սատանայի. ըստ այնմ, (փրկեաց զմեզ յիշխանութենէ խաւարի. եւ փոխեաց յարքայութիւն որդւոյ իւրոյ։) Չորրորդ՝ փրկեաց ի մահուանէ. ըստ այնմ, (եղեւ առաջին պտուղ ննջեցելոց՝ եւ անդրանիկ մեռելոց։) Եւ դարձեալ՝ (փրկիչ ակն ունիմք. զի նորոգեսցէ զմարմին խոնարհուեան մերոյ ըստ նմանութեան մարմնոյ փառաց իւրոց։) Հինգերորդ՝ փրկեաց զհոգին ի բանտէ դժոխոցն. զի ասէ առաքեալն. (ել ի բարձունս եւ գերեաց զգերութիւն. էառ աւար։) Նախ՝ (կապեսցէ զհզօրն՝ եւ զտուն նորա աւար հարկանիցէ։) Վեցերորդ՝ փրկեաց ի կռամոլ դիւապաշտութեանցն. եւ էած յաստուածապաշտութիւն հաւատոցն. որպէս ասէր յարութեանն. (գնացէք՝ աշակերտեցէք զամենայն հեթանոսս. մկրտեցէք զնոսա յանուն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ։) Այսպէս եղեւ մեզ հաւատացելոցս զօրութիւն եւ փրկութիւն խաչն Քրիստոսի. որպէս ասէ առաքեալն։ (Զի ճառ խաչին՝ կորուսելոցն յիմարութիւն է. այլ փրկելոցս մեզ՝ զօրութիւն Աստուծոյ։) *Այժմ տեսցուք թէ զի՞նչ է անունն որ կոչի խաչ։ Գիտելի է՝ զի կոչի խաչ չարչարանք մարմնոյ. ըստ այնմ, (որ ոչ առնու զխաչ իւր եւ գայ զկնի իմ, չէ ինձ արժանի։) Դարձեալ՝ կոչի խաչ նշանակ մահու. ըստ այնմ, (աշխարհ ինձ ի խաչ ելեալ է. եւ ես աշխարհի։) Դարձեալ՝ կոչի խաչ դատապարտութեան գործի քառաթեւ. որ նշանակ է անարգ եւ նախատելի մահու. ըստ այնմ, (համբերեաց մահու չափ եւ մահու խաչի։) Եւ թէ վասն է՞ր քառաթեւ։ Ասեմք բազում պատճառ։ Նախզի՝ փրկութիւն է չորից ծագաց տիեզերաց։ Երկրորդ՝ զի սրբութիւն է չորից առաքինութեանց հոգւոյս։ Երրորդ՝ զի մաքրութիւն է մեղաց ըստ չորից տարերաց մարմնոյս։ Չորրորդ՝ զի ետես Էզէկիէլ աթոռ չորեք դիմի. եւ որդի մարդոյ ի վերայ. որ նշանակէ զխաչն, եւ զՔրիտսոս ի նմա։ Հինգերորդ՝ զի չորիւք յատկութեամբ տարբերին փրկեալքս նովաւ. այսինքն, երկնաւորք եւ երկրաւորք. կենդանիք եւ մեռեալք։ Վեցերորդ՝ զի պահապան է չորից զգայութեանց ըստ չորից տարերացն եւ ակն խաչին. որ խառնուած է չորս թեւոցն խառնեալ ի զգայութեանց։ Եօթներորդ՝ զի նշանակէ զանկանիլն մեր ի դրախտէն յերկիր. զի աջ էաք եւ ահեակ դարձաք։ Ութներորդ՝ զի ունի զչորս կարգ օրինացս։ Բնականն՝ որ Ադամայ տուաւ։ Բանականն՝ Աբրահամու։ Գրաւորականն՝ Մովսէսի։ Իսկ աւետարանն որ չորս է՝ ի ձեռն խաչին։ Իններորդ՝ զի նշանակ է երկիւղի ի չորս հասակի մարդկան ազգի. ի մանկութեան. երիտասարդութեան. յալեւորութեան. եւ ի ծերութեան։ Տասներորդ՝ գլուխ եւ պատուանդանն՝ նշանակէ միաւորեալ զասուուածութիւնն եւ զմարդկութիւնն Քրիստոսի որ խաչեալն է՝ ի նմա։ Աջն զշնորհաբաշխութիւն արդարոց. եւ ահեակն զսաստ դիւաց որպէս ցուցաւ ի վերոյ։ *Եւ թէ վասն է՞ր խաչին ձեւն միայն է պաշտելի. զի բեւեռեցաւ. եւ փուշ պսակ եդաւ ի գլուխն. եւ գեղարդեամբ խոցեցաւ, եւ այլն։ Իսկ ձեւ նոցա՝ ոչ է պաշտելի. այլ միայն խաչն՝ զի զձեւն Քրիստոսի ունի։ Վասն որոյ Քրիստոս յամենայն ժամ է ի նմա. եւ էասցի՝ եւ եղիցի ի նմա. եւ ոչ երբեք հեռասցի ասէ Դաւիթ։ Իսկ խաչս որ էր նախ դատապարտութեան գործի. այժմ է փրկութեան պատճառ. զի փրկիչն մեր ի նմա միացեալ բեւեռեցաւ։ *Խաչն՝ բեւեռք երկնի. եւ հաստատութիւն երկրի։ Խաչն՝ նախապետացն ցանկութիւն. եւ մարգարէիցն նախաձայնութիւն։ Խաչն՝ առաքելոցն քարոզութիւն. եւ հայրապետացն դաւանութիւն։ Խաչն՝ մարտիրոսացն պսակ. եւ նահատակացն յաղթանակ։ Խաչն՝ թագ թագաւորաց. եւ իշխանութիւն իշխանաց։ Խաչն՝ կուսանաց սրբութիւն. եւ ողջախոհութիւն ամուսնացելոց։ Խաչն շնորհք արանց. եւ բարեզարդութիւն կանանց։ Խաչն՝ ծերոց ցուպ հաստատութեան. եւ տղայոց գաւազան միաստութեան։ Խաչն՝ փայտ կենաց. եւ պտուղ անմահութեան։ Խաչն՝ խրատ անմեղաց. եւ քաւիչ մեղաւորաց։ Խաչն՝ ճանապարհ մոլորելոց. եւ ճառագայթ խաւարելոց։ Խաչն՝ նաւահանգիստ նաւելոց. եւ օթեւան ճանապարհորդելոց։ Խաչն՝ ցնծութիւն երկնաւորաց. եւ զուարճութիւն երկրրաւորաց։ Խաչն՝ երկիւղ սանդարամետակաց. եւ սասատ օդականաց։ Խաչն՝ փառք Քրիստոսի. եւ պարծանք քրիստոնէից։ Խաչն՝ զէն հոգեւոր. եւ սուսեր անբթելի։ Խաչն՝ աւերիչ դժոխոց. եւ գերիչ գերելոց։ Խաչն՝ դրախտին բացօղ. եւ զարքայութիւն ժառանգեցուցանօղ։ Խաչն՝ կարապետ Քրիտոսի. եւ հրաւէր յարութեան։ Խաչն՝ կնիք գերեզմանաց. եւ յարութիւն կենաց։ Խաչն՝ դրախտին բացօղ. եւ զարքայութիւն ժառանգեցուցանօղ։ Խաչն՝ կարպետ Քրիստոսի. եւ հրաւէր յարութեան։ Խաչն՝ կուրութիւն անհաւատից. իսկ հաւատացելոց զօրութիւն։ Որեւ պայծառացուցեալ զերկրպագուս իւր ընդաջմէկացուսցէ Քրիստոս Աստուած մերոյ. եւ նմա փառք յաւիտեանս ամէն։

Նորին քարոզ ի դէմս եկեղեցւոյ. ի Բանն Զաքարիայի։ (Ահա ես ածէմ զծառայ իմ զծագումն, զվէմն զոր ետու առաջի երեսացն յԵսուայ. ի վերայ վիմին եօթն աչք են։) Զաք. 3. 9։ (Գլուխ. ՃԼԹ)

ԶԲանս զայս՝ ոմանք ի Զօրաբաբել մեկնեն։ Ծագումն անուանէ զնա վասն չորս պատճառի։ Նախզի՝ ոչ իւր զօրութեամբն, այլ ի կամացն Աստուծոյ եղեւ թագաւոր, արտաքս եկեալ ի Բաբելօնէ յԵրուսաղէմ. որպէս յայտ է ի գիրս եզրի վասն դարեհի։ Երկրորդ՝ զի թագաւորն ի լոյս եւ յուրախութեան կեանս է։ Երրորդ՝ զի զնա եդ փրկիչ ժողովրդեանն. եւ ազատեաց ի խաւարէ գերութեանն։ Չորրորդ՝ զի յաղթօղ եղեւ ի վերայ ամենայն հակառակորդաց եւ հեթանոսաց։ Այլեւ զնա կոչէ վէմ վասն հաստատ եւ անշարժ թագաւորութեանն։ (Եւ առաջի երեսացն յԵսուայ։) Զի իշխանութիւն թագաւորութեանն հնազանդ է ի ներքոյ խնամոց քահանայից իշխանութեանն. որպէս յԵսու առաջի Մովսէսի. եւ Դաւիթ առաջի Սամուէլի։ Նոյնպէս Զօրաբաբէլ առաջի յԵսւայ քահանայի մեծի։ (Ի վեր վիմին եօթն աչք են։) Զայն ասէ՝ որ եօթն աչք հայ էին ի վերայ Զօրաբաբէլի. զեօթն քահանայսն եւ զմեծամեծ արսն օգնական եւ լուսատու ետ նմա. այսինքն, յԵսու. Զաքարիայ. Խոդիա. Տուբիա. Յեդոյա. Յեշովիա. եզր դպիր։ Այսպէս օրինակն ի Զօրաբաբէլ՝ եւ ճշմարտութիւնն ի Քրիստոս տեսանի։ Զի Քրիստոս է ծագումն եւ լոյս. որ նախ ի հօրէ ծագեցաւ լոյս. եւ յետոյ ի մօրէ ծագեցաւ եւ լուսաւորեաց մոգ՝ կոչեաց աստղ ի Յակօբայ։ Եւ Մաղաքիա կոչէ զնա արեգակն արդարութեան։ Եւ աստ Զաքարիայ ծագումն։ Եւ ինքն յաւետարանին ասէ. (ես լոյս յաշխարհ եկի։) Եւ զի ոչ է բանս ի Զօրաբաբէլ։ Նախզի՝ ասէ. (ես ածեմ։) Եւ ահա Զօրաբաբէլ թագաւոր էր ածեալ։ Երկրորդ՝ զի չէր յայլ ուրեք. այլ ի մէջ նոցա թագաւորէր։ Եւ թէ ոք շեղէ զբանս վասն այլ թագաւորի ասացեալ, ոչ է ճշմարիտ։ Նախզի՝ այլ թագաւոր ոչ եղեւ յետ Զօրաբաբէլի։ Երկրորդ՝ զի ոչ անարգէէր մարգարէն զԶօրաբաբէլ, եւ յայլ թագաւորի գէմս խօսէր։ Ապա ճշմարտութեամբ մարգարէիս Բանն ի Քրիտսոս կատարի. զի նա եղեւ լոյս աշխարհի. եւ զնա ծառայ կոչէ։ Նախզի՝ ծառայական էր մարմին նորա։ Երկրորդ՝ զի ծառայեաց բազմաց։ Եւ այն զի կրկին անգամ կոչէ զծագումն մարգարէն ի գիրս իւր։ Զայն ցուցանէ՝ որ նախ ծագեցաւ բանն անմարմին ի հօրէ. զի ծագումն այն լոյս կոչի՝ որ ճառագայթ է եւ փայլումն ի պատճառէն լուսոյ։ Վասն որոյ առաքեալն ասէ. (որ է լոյս փառաց. եւ ճառագայթ էութեանն հօր։) Երկրորդ՝ զի ծագեցաւ մարմնով ի կուսէն, եւ լուսաւորեաց զմեզ. վասն այն կրկնէ զծագումն անուն։ Նախ՝ ի տեսիլն. եւ ապա ի բան մարգարէութեանն առ ամենայն ժողովուրդն։ Դարձեալ գիտելի է՝ զի ծագումն փրկչին մերոյ ըստ տասն եղանակի առեալ լինի։ Նախզի՝ ծագեցաւ ի հօրէ։ Երկրորդ՝ ծագեցաւ ի յորդանան մկրտութեամբն. որում հայր վկայեաց. եւ հոգին աղաւնակերպ էջ։ Չորրորդ՝ ծագեաց քարոզութեամբն. եւ լուսաւորեաց զհաւատացեալս։ Հինգերորդ՝ փայլեաց առաքինութեամբ գործոցն. եւ պայծառացոյց զքարոզութիւնն։ Վեցերորդ՝ ծագեաց առ կոյրսն մարմնով. եւ լուսաւորեաց զնոսա. եւ զամենայն հիւանդութիւնս բժշկեաց։ Եօթներորդ՝ ծագեաց հոգւովն ի դժոխս, եւ լուսաւորեաց զնոսա. ըստ Եսայեայ. (որք նստէին ի խաւարի՝ լոյս ծագեաց նոցա եւ ազատեաց։) Ութներորդ ծագեաց առ մեզ յարութեամբն. եւ զյոյսն անմահութեան պարգեւեաց մեզ։ Իններորդ՝ համբարձեալ առ հայր, եւ լուսաւորեաց զդասս երկնայնոցն։ Տասներորդ՝ ծագելոց է միւսանգամ գալստեամբն յերկնից. ըստ որում, (Աստուած մեր յայտնապէս եկեսցէ. եւ հուր առաջի նորա բորբոքեսցի։) *Իսկ ասելն (զվէմն զոր ետու առաջի երեսացն յԵսուայ։) Ոչ յԵսուայ որ ի յՈվսեդեկեայ. այլ Յիսուս որ ի Մարիամայ։ Հայր Աստուած ետ զվէմն որ է եկեղեցի սուրբ՝ հաստատեալ ի վերայ դաւանութեանն Պետրոսի. (եւ դրունք դժոխոց զնա մի յաղթահարեսցեն։) (Ի վերայ վիմին եօթն աչք են։) Արդ՝ եռակի ասի վէմ։ Նախ՝ վէմ կոչի Քրիստոսի. եւ եօթն աչք ի վերայ՝ եօթն զօրութիւնք հոգւոյն սրբոյ՝ որ ի գլխոյն մերմէ Քրիստոս է էջ առ մեզ։ Այս է, (հոգի Աստուծոյ. զօրութեան. երկիւղի. գիտութեան. իմաստուաթեան. հանճարոյ. եւ աստուածապաշտութեան։) Երկրորդ՝ վէմ կոչի շինեալս եկեղեցի. եւ ի սմա Է աչք են եօթն խորհուրդք եկեղեցւոյ. որովք լուսաւորէ զմեզ. այսինքն է, մկրտութիւնն. դրոշմն օծումնն. պատարագն. ապաշխարութիւնն. կարգ քահանայութեանն. եւ պսակն։ Երրորդ՝ վէմ կոչի եւ եկեղեցի հաւատացելոց. եւ ի սմա եօթն աչք են. այսինքն է, եօթն աստիճանք հաւատոյն զորս ունի ի մարդեղութիւն բանին. եւ եօթն աստիճանք յաստուածութիւն նորին։ Եւ դարձեալ՝ ի նոյն խորհուրդս նորին։ Եւ դարձեալ՝ ի նոյն խորհուրդս տեսանի աշտանակ ձոյլ ոսկի. եւ գունդ ջահ ի վերայ նորա. եւ եօթն ճրագ. եւ եօթն բերան ճրագաց. եւ երկու ձիթենիք։ Աշտանակն ոսկի՝ նշանակէ զսուրբ եկեղեցի. եւ անապական է ոսկին եւ պինտ եւ կարմիր. այսինքն, է անապական հաւատն. եւ հաստատուն յոյսն. եւ ջերմ սէրն առ Քրիստոս. եւ ջահն վառեալ՝ է Քրիստոս։ Եւ երկու ձիթենին՝ երկու ժողովուրդք որք մկրտութեամբ օծան. այսինքն, հրէայք եւ հեթանոսք։ Եւ եօթն ճրագն եւ եօթն բերան ճրագացն՝ են չորեքտասան աստիճանք հաւատոյն. եօթն յանմարմնութիւնն Աստուծոյ. եւ եօթն ի մարդեղութիւնն Քրիստոսի։ Եւ յանմարմին էութիւնն Աստուծոյ առաջինն է՝ հաւատալ զմիութիւն աստուածային բնութեանն։ Երկրորդ՝ հաւատալ զանձն հօր. այն որ ասէ. (հաւատամք ի մի Աստուած։) Երրորդ՝ զորդին գոլ Աստուած որ ա սէ. (ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս։) Չորրորդ՝ զհոգին սուրբ Աստուած որ ասէ. (հաւատամք ի հոգին սուրբ։) Հինգերորդ՝ պաւատալ ի յեկեղեցի զքաւութիւն մեղաց։ Վեցերորդ՝ ի յարութիւն մեռելոց։ Եօթներորդ՝ հատուցումն բարեաց։ Իսկ Է առ մարդեղութիւնն Քրիստոսի են այսք։ Առաջին՝ հաւատալ զորդին յղացեալ ի հոգւոյն սրբոյ։ Երկրորդ՝ ծնեալ ի կուսէն Մարիամայ։ Երրորդ՝ որդին Աստուծոյ վասն մեր չարչարեալ եւ խաչեալ եւ մեռեալ։ Չորրորդ՝ որդի Աստուծոյ իջեալ ի դժոխս ըստ հոգւոյն։ Հինգերորդ՝ յարուցեալ յերրորդ աւուր։ Վեցերորդ՝ ելեալ ի յերկինս եւ նստեալ ընդ աջմէ հօր։ Եօթներորդ՝ դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս. այսինքն, զբարիս եւ զչարս։ *Դարձեալ ի Զաքարիայ։ (Եւ ասէ Տէր ցսատանայ. սաստեսցէ Տէր ի քեզ. եւ սաստեսցէ Տէր ի քեզ՝ որ ընդրեացն զԵրուսաղէմ։) Երեք Տէրն՝ զերիս անձինս նշանակէ. թէպէտ եւ ոմանք զհրեշտակապետն Միյալէլ ասեն։ Աստղ յառաջագոյն մարգարէն Զաքարիայ թէ՝ (տեսի զՅեսու քահանայ մեծ. զի կայր առաջի հրեշտակին. եւ սատանայ կայր ընդաջմէ նորա հակառակիլ ընդ նմա։) Յեսու քահանայ մեծ կոչի վասն չորս պատճառի։ Նախզի՝ քահանայապետ եւ եպիսկոպոս էր ի վերայ քահանայիցն փոքունց։ Երկրորդ՝ զի առաջին էր քահանայապետ ի դարձի գերութեանն։ Երրորդ՝ զի ի հրեշտակէն էառ զպատիւ եւ զզգեստ քահանայութեանն որպէս Ահարօն ի Մովսիսէ։ Չորրորդ՝ զի օրինակ էր մեծի քահանայապետին մերոյ Քրիտստոսի։ (Եւ սատանայ կայր ի յաջմէ նորա։) Նախ զայն իմանամք՝ որ Սադայէլ աջ Աստուծոյ թարգմանի. եւ ընդվզել նմա, կոչեցաւ սատանայ որ է հակառակ։ Երկրորդ՝ սատանայ կոչի եւ հակառակ ազգն հեթանոսաց. որք յետդարձին հակառակէին Զօրաբաբէլի վասն շինելոց զտաճարն. որպէս Սիսին իշխան. եւ Սաթրաբուղան։ Եւ զնոսա աջ կոչէ՝ զի աջակողմն մեր՝ առաւել զօրաւոր է։ Եւ նոքա յաղթող բռնաւորք էին ի հակառակիլն. եւ խափանեցին զշինուած տաճարին քառասուն եւ վեց ամ. որպէս վկայէ աւետարանն. (զքառասուն եւ զվեց ամ շինեցաւ տաճարս այս։) Երրորդ՝ աջն զայն ցուցանէ, որ սատանայ ընդ առաջնորդս եկեղեցւոյ յաջմէ պատերազմի. որպէս հպարտութեամբ, նախանձու, եւ այլն։ Յաղագս որոյ ասէ հրեշտակն. (սաստեսցէ ի քեզ Տէր։) Եւ այս երեք մտօք իմանի։ Նախ զի՝ սաստեաց Տէր ի սատանայ եւ ընկեաց յերկիր։ Երկրորդ՝ սաստեաց ի ժողովրդենէ հրէից։ Երրորդ՝ սաստէ այժմ եւ արտաքսէ յեկեղեցւոյս քրիստոնէից։ Եւ այն զի կրկին ասէ զսաստելն։ Առաջին տեսութիւնն՝ երեք կերպիւ է։ Նախզի՝ զառաջինն սաստեաց յերկնից եւ կործանեցաւ յերկիր. ի կատարածի՝ սաստէ դարձեալ եւ կործանի՝ սաստէ դարձեալ եւ կործանէ ի հուր գեհենին։ Երկրորդ՝ սաստեաց ի լեառն փորձութեան եւ յաղթեաց նմա. եւ ապա սաստեաց խաչիւն եւ կորոյս զսատանայ։ Երրորդ՝ զի սաստեաց եւ հեռացոյց յայնժամ ի հինն Իսրայէլէ. այլ ոչ ի հեթանոսաց. ոչ յայնժամ եւ ոչ այժմ. զայս յայտնէ կրկին սաստելն։ Իսկ երկրորդ տեսութիւնն՝ յազգն Իսրայէլի է բանս։ Նախ սաստեաց յԵգիպտոս եւ ազատեաց զժողովուրդն։ Եւ դարձեալ՝ սաստեաց ի Բաբիլօն. եւ արձակեաց զգերին։ Երկրորդ՝ սաստեաց ի սատանայ. եւ դարձեալ սաստեաց յիշխանս որք հակառակ կային նմա։ Երրորդ՝ սաստեաց ի կրկին հակառակսն տաճարին։ Նախ ի գօգ եւ մագօք. եւ ապա յանտիոքացին։ Այսպէս առ հրէայսն։ Իսկ երրորդ տեսութիւնն է ի սուրբ եկեղեցիս։ Նախզի՝ յաջ եւ յահեակ պատերազմի ընդ մեզ. վասն այն երկու կողմանցն հրամայեաց սաստել։ Երկրոդ՝ զի պատերազմի այժմ ի կեանս. եւ յետ մահու ընդ հոգիսն ընդ առաքելոյն. (ոչ է մեզ մարտ ընդ մարմնոյ եւ ընդ արեան, այլ ընդ իշխանութիւնս եւ ընդ պետութիւնս՝ ընդ այսս չարութեան։) Երրորդ՝ զի կրկին է ձեռն սատանայի. այսինքն, աջն բռնութեան. եւ ձախն խաբէութեան. այժմ զբռնութիւնն սատանայի խորտակեաց Քրիստոս առաջին գալստեամբն. այլ կայ դեռեւս խաբէութիւնն. զոր խորտակեսցէ ի միւսանգամ գալստեանն իւրոյ Քրիստոսի։ Որում փառք եւ զօրութիւն յաւիտեանս յաւիտեանից։