Յովհաննէս Մրքուզ Ջուղայեցի

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Զանազանութիւն առնողացն է

եւ ոչ` տուողացն:

Հովհաննես Ջուղայեցի

Բացառիկ են հայ բազմադարյան մշակույթի պատմության մեջ 17-18-րդ դդ. ականավոր փիլիսոփա, տրամաբան, քերական, գեղանկարիչ, աստվածաբան ու ժամագործ Հովհաննես (Մրքուզ) * Ջուղայեցու խաղացած դերն ու մատուցած ծառայությունը։ Նա ստեղծել է արտակարգ հարուստ մատենագրական ժառանգություն, որի մի մասը այրել են ժամանակի խավարամիտ կղերականները, մի մասը զոհ է գնացել ամենակուլ ժամանակին, ուստի փրկվել ու մեզ է հասել միայն երրորդ մասը։ Վերջինից առանձին աշխատություններ տպագրվել են հեղինակի կենդանության ժամանակ, երբեմն ունենալով մի քանի հրատարակություն, մյուսները հրատարակվել են ետմահու, իսկ շատերը մինչեւ օրս մնում են ձեռագիր վիճակում։ Ասենք նաեւ, որ կատարելապես տիրապետելով պարսկերենին ու արաբերենին՝ Հովհաննես Ջուղայեցին առանձին աշխատություններ գրել է հայերեն-պարսկերեն, ինչպես նաեւ պարսկերեն ու արաբերեն է թարգմանել քրիստոնեական վարդապետության կարեւորագույն աղբյուրներից մի քանիսը։

Նա ապրել ու գործել է Նոր-Ջուղայի հայկական գաղթօջախում, որտեղ 17-րդ դարավերջին ու 18-րդ դարասկզբին հայության գլխին կախված էր «լինել թե չլինել» քաջածանոթ երկընտրանքը։ Ընդ որում, դա գալիս էր ոչ միայն  պարսից շահերից ու մոլեռանդ հոգեւորականներից, այլեւ Իրանում վխտացող նույնքան, գուցե եւ ավելի մոլեռանդ, կաթոլիկ միսիոներներից։ Իբրեւ իրանահայության եւ, ըստ էության, ընդհանրապես հայության գաղափարական առաջնորդ, Հովհաննես Ջուղայեցին, վտանգի ենթարկելով իր կյանքը, դարձել է կրոնադավանաբանական պայքարի դրոշակակիր ու առաջամարտիկ,  գրավոր ու բանավոր ձեւով,  առանձին ու հրապարակավ բանավիճել թե՛ կաթոլիկ միսիոներների ու կաթոլիկադավան հայերի եւ թե՛ մահմեդական հոգեւորականների, անգամ պարսից շահերի հետ` պաշտպանելու համար հայ եկեղեցու իրավունքներն ու սկզբունքները կամ, որ միեւնույնն է, իրանահայության դավանանքի ազատությունը, հետեւաբար եւ` ինքնուրույն գոյության իրավունքը։

Մի շարք աղբյուրներից եւ հենց Ջուղայեցու առանձին աշխատություններից իմանում ենք, որ նա անձամբ բանավիճել է պարսից երկու շահի` Սուլեյմանի եւ նրա որդի Սուլեյման Հուսեյնի հետ։ Այդ բանավեճերի միջոցով նա կարողացել է պարսից շահերին համոզել, որ թե՛ քրիստոնյաները եւ թե՛ մահմեդականները պաշտում են աստվածային միեւնույն էությունը, միայն թե՝ տարբեր պատկերներով ու եղանակներով, ուստի կարիք չկա արտաքին ու ձեւական տարբերությունների համար հալածել ու բռնադատել հայերին։ Շնորհիվ այդ ամենի, գրում է Խաչատուր Ջուղայեցին, «կակղացոյց զկարծրացեալ սիրտս նոցա, որ ընդ մեզ, եւ եբարձ զթշնամութիւնն զայն` զոր յառաջն ունէին» [1] ։ Ավելին, Սուլեյման Հուսեյն շահը Հովհաննես Ջուղայեցուն հանձնարարել է շահ Սուլեյմանի եւ իր հետ ունեցած բանավեճերը գրի առնել թե՛ հայերեն եւ թե՛ պարսկերեն, որպեսզի հետագայում, անհրաժեշտության դեպքում, սերունդները հենվեն դրանց վրա։ Բանն այն է, որ Սեֆյան Իրանում գործող կարգի համաձայն, ամեն մի նոր շահ պետք է հարգեր նախորդ շահերի ընդունած որոշումներն ու արձակած հրամանները։

Ելնելով այս ամենից՝ վստահությամբ կարող ենք ասել, որ Հովհաննես Ջուղայեցին հայ մշակույթի պատմության մեջ այն հազվագյուտ մտածողներից է, որն ազդել է ոչ միայն հայ, այլեւ իրանական փիլիսոփայական մտքի զարգացման հետագա ընթացքի վրա։ Ավելին, ընդհանուր առմամբ հավատարիմ մնալով հայ փիլիսոփայության, ի մասնավորի՝ տրամաբանական մտքի առաջադիմական ավանդույթներին՝ նա մի կողմից, շարունակում է Արիստոտելի, Դավիթ Անհաղթի,  Սիմեոն  Ջուղայեցու եւ այլոց  տրամաբանական ուսմունքի «կենդանի ոգին», իսկ մյուս կողմից` լայնորեն օգտագործում է արեւելյան եւ ամենից առաջ՝ պարսկական ու արաբական տրամաբանական գիտության լավագույն նվաճումները։ Ընդ որում, նա դա անում է ոչ թե պատահականորեն ու տարերայնորեն, այլ գիտակցված ու նպատակադրված ձեւով։ Օրինակ, իր «Համառօտ աստուածաբանութիւն» աշխատության մեջ գրում է. «Զի թէպէտ բազումք յոգնակի են բացատրեալ զեղանակս հաւաքաբանութեան քառից ձեւոց, այլ ես անարժանս ըստ բացերեւեցելոցն արաբացւոց եւ պարսից յօրինեցելոցն կամիմ կազմել զձեւս եւ զկանոնս քառից ելոց եղանակ» [2] )ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. (։

Մեծ է Հովհաննես Ջուղայեցու վաստակը նաեւ հայ քերականական մտքի պատմության մեջ։ Թեեւ նրա ժամանակ հրապարակի վրա արդեն կային հայոց լեզվի քերականության ձեռագիր )Սիմեոն Ջուղայեցու( եւ տպագիր )Կղեմես Գալանոսի, Ոսկան Երեւանցու, Հովհաննես Հոլովի( գրքերը, բայց եւ այնպես, նա նույնպես գրել է մի փոքրածավալ, սակայն բովանդակությամբ բավական հարուստ գիրք, որը հետագայում անձամբ վերամշակել է եւ 1711 թ. իր Տրամաբանության հետ միասին հրատարակվել է Ամստերդամում։ Մինչեւ վերջերս, նախկին Խորհրդային Միության գրադարաններում չկար [3] Հովհաննես Ջուղայեցու Քերականության եւ Տրամաբանության տպագիր որեւէ օրինակ, իսկ ձեռագիր վիճակում հայտնի էր միայն այդ Քերականության նախնական տարբերակը [4] ։ Թեեւ վերջինս զիջում է վերամշակված տարբերակին, այնուամենայնիվ, Գ. Ջահուկյանը՝ հիմք ընդունելով այն, բավական բարձր է գնահատում Հովհաննես Ջուղայեցու քերականական ըմբռնումները, գտնելով, որ «իր քերականական սկզբունքների մեջ» նա «զգալիորեն հենվում է Սիմեոն Ջուղայեցու վրա», իսկ առանձին դեպքերում ինչպես Սիմեոնի, այնպես էլ մյուս հայ քերականների համեմատությամբ «մի քայլ առաջ է կատարում»՝ քերականագիտության մեջ ներմուծելով բեղուն գաղափարներ ու հետաքրքիր հարցադրումներ [5] ։ Խորապես համոզված ենք, որ Հովհաննես Ջուղայեցու Քերականության վերոհիշյալ ձեռագրերի ու տպագրի հիման  վրա մեր կազմած քննական բնագիրը (տե՛ս «Բանբեր Երեւանի համալսարանի», 1993, N1, նաեւ՝ սույն գրքի հավելված 4) հիմք կհանդիսանա Հովհաննես Ջուղայեցու քերականական ըմբռնումների նորովի եւ, ըստ էության, ավելի բարձր գնահատության համար։

Ինչպես արդեն ասվել է, ի շարս բազում այլ բարեմասնությունների, Հովհաննես Ջուղայեցին օժտված է եղել նաեւ գեղանկարչական փայլուն ձիրքով եւ, որպես այդպիսին, մեծ հռչակ է վայելել ոչ միայն ջուղահայության, այլեւ պարսից իրականության մեջ։ Հավաստի փաստեր կան, որ իրենց ապարանքները նկարազարդելու համար Ջուղայեցուն հաճախ հրավիրել են թե՛ ջուղահայ մեծահարուստները եւ թե՛ պարսից բարձրաստիճան իշխանավորները։ Նրա ստեղծագործությունների մի մասը մինչեւ օրս պահպանվում է Նոր Ջուղայի ս. Ամենափրկիչ վանքի ու աշխարհիկ զանազան շինությունների պատերին [6] ։ Ջուղայեցու գեղանկարչական ստեղծագործությունները շատ բարձր են գնահատել ինչպես ժամանակակիցները, այնպես էլ հետագա սերունդները։ Դրանում համոզվելու համար, բազմաթիվ վկայություններից բերեմ միայն մեկը՝ 19-րդ դարի ականավոր լուսավորիչ Մեսրոպ Թաղիադյանի խմբագրած «Ազգասէր» հանդեսում 1845թ. տպագրված «Գրագիտութիւն Նոր Ջուղայ» հոդվածաշարում, որի հեղինակն ամենայն հավանականությամբ Մ. Թաղիադյանն է, Հովհաննես Ջուղայեցու մասին ասվում է, որ բացի գրավոր բազմաթիվ աշխատություններից թողել է նաեւ գեղանկարչական փայլուն ստեղծագործություններ, որոնցից շատերն այսօր եւս հիացնում են տեսնողներին, կրթում նրանց միտքն ու ճաշակը։ Այնուհետեւ, մի շարք հետաքըրքիր դատողություններ անելով 17-րդ դարում Սպահանում Սեֆյանների ու ջուղայեցիների ծավալած քաղաքաշինության մասին, հոդվածագիրն ավելացնում է, որ ինքը եղել է Սպահանի հին ու նոր ապարանքներում, դիտել ամեն մի խորշ ու անկյուն, բայց ոչ մի տեղ չի տեսել Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի նկարների նման վայելչագեղ ու բարձրարվեստ նկարներ։ Իմիջիայլոց, Հովհաննես Ջուղայեցուց մեզ հասած ինքնագիր ձեռագրերից վերջինը,  որ  գրվել է տառացիորեն հեղինակի մահվանից առաջ, բայց, ցավոք, պահպանվել է խիստ վնասված ու անմխիթար վիճակում, պարունակում է հեղինակի ինքնադիմանկարը, որը նույնպես վկայում է Հովհաննես Ջուղայեցու դիմանկարչական բարձր վարպետության մասին։ Վերջապես, Հովհաննես Ջուղայեցին իր մի շարք աշխատություններում հաճախ է օրինակներ բերում նկարչությունից, անդրադառնում գեղանկարչության այլեւայլ հարցերին, որը նույնպես անուղղակիորեն վկայում է նրա նկարչական հմտության ու վարպետության մասին։

Հովհաննես Ջուղայեցու գրական ժառանգությունը, կյանքն ու գործունեությունը դեռ իր կենդանության օրոք արժանացել են խիստ հակասական ու իրարամերժ գնահատության։ Եթե գաղափարական հակառակորդները նույնիսկ այրել են նրա աշխատությունների մի մասը կամ հանդես եկել նրա հայացքների հրապարակային ծավալուն քննադատությամբ [7], ապա համախոհներն ու հետեւորդները միանգամայն բարձր են գնահատել մեր մշակույթին ու ժողովրդին նրա մատուցած ծառայությունը՝ անվանելով «տիեզերալոյս փիլիսոփա», «թագաւորաց աստուածաբան» եւ այլն։ Ավելին, հետագայում ոչ միայն բարձր է գնահատվել Հովհաննես Ջուղայեցու գրական ժառանգությունը [8], հրատարակվել նրա առանձին աշխատություններ [9], այլեւ գրվել են հոդվածներ՝ սերունդներին կոչ անելով կարդալ նրա գրքերը, հետեւել նրան։ Օրինակ՝ Մեսրոպ Թաղիադյանը վերը նշված հոդվածում գրում է. «Ազնիւ ընթերցողք իմ, ...  աղաչեմ նորա կենդանի օրինակին հետեւել. նորա սիրելի ուսումնականութեան ջան դնել, ձեր դպրոցանին օր ըստ օրէ ծաղկացանել, նորա նման մարդիկ վերաբուսուցանել, հասունացեալ ծառոցն իւրեանց համեմատ խնամարկութիւն առնել, նորընձիւղ ծլիցն աւելի սրտացաւօրէն հետեւել։  Եթէ ձեր կամքնայ, որ գիտունք գերազմանից յետ ձեր սէր եւ շնորհն վայելեն, այդ եւս ընդունիմ սիրով, թո՛ղ այդպէս լինի. ուրեմն վերայ եկէք ազնիւ Ազգ, մեր անմահ նախահարց սքանչելի գործքերն Տպենք, աշխարհ տարածենք, եւ մեր որդիական սէրն արդեամբք ցուցանենք։ Ի՞նչ օգուտ ասել սա Ջուղայեցի է, ե՛ւ նա Դրսեցի (ընդգծ. հեղինակինն են - Հ. Մ. ), եւ ո՛չ ջուղայեցւոյ հարային հասնել եւ ո՛չ դրսեցւոյ։ Ի՞նչ ազգի լուսաւորութիւն պիտի մեծ համարվի քան տիեզերալուսիս գործքն (ընդգծ. իմն է, - Հ. Մ. ), եւ ո՞ գիտէ այսքան տարուց յետ ո՞ր պատի տակերուման փտում։ Այս պիտի լինի մեր Հայրենասիրութիւնն…» [10] ։

Ավելին, Հովհաննես Ջուղայեցու ոչ միայն կատարած գործը, այլեւ գործելակերպն ու եղանակը, մայրենի լեզվի հանդեպ նրա տածած սերն ու հարգանքը, նույնիսկ մեր օրերում, երբ ի վերջո հասկանալով մեր չնաշխարհիկ մայրենիի գլխին կախված մահացու վտանգը, հատուկ օրենք է ընդունվել լեզվի մասին, չեն կորցրել իրենց արժեքն ու կարեւորությունը։ Այդ կապակցությամբ տեսնենք, թե ինչ է գրում նույն հեղինակը մեզանից մեկուկես դար առաջ։ «Սա բազում ջանիւք եւ աշխատասիրութեամբ յետ կատարելագործելոյ իւր մայրենի Հայ լեզուն, սկսաւ ուսանիլ նաեւ Արաբացի եւ Պարսիկ բարբառս եւ այնքան կատարելագործեց Հայերէնի ուժով իւր նոր սովորեալ լեզուքն, մինչ կարողացաւ, որպէս Հայերէնում. նոյնպէս Արաբերէն եւ Պարսիկ լեզուներում եւս՝ համարձակ գրիչ խաղացնել եւ գրքեր շարադրել։

Ի՜նչ երանութիւն կլինի, եթէ մեր Ազգն ներկայ որ իւրեանց բուն լեզուն արհամարհելով՝ օտարաց լեզուում են կրթում իւրեանց մատաղ գիրմականին, այսպիսի մին հրաշալի օրինակից գոնեա պատկառելով հասկանան, թէ անկարելիայ որու անձն ի օտար լեզուում կատարելիութիւն գտանել, առանց նախ իւր մայրենի լեզուն սովորելու» [11] (ընդգծ. հեղինակինն են, - Հ. Մ. )։

Այո՛, հասարակական երեւույթներն ըստ էության չեն փոխվում, այլ փոխվում են միայն դրանց դրսեւորման ձեւերն ու դերակատարները։

Ասենք նաեւ, որ Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքը, գործունեությունն ու գրական ժառանգությունը  մինչեւ օրս  կամ չեն ուսումնասիրվել, կամ եթե ուսումնասիրվել են, ապա՝ խիստ հպանցիկ ու անուղղակիորեն։ Այդ է պատճառը, որ նախ՝ հաճախ թույլ են տրվել լուրջ սխալներ ու վրիպումներ եւ երկրորդ՝ նա, ըստ էության, առայժմ մնում է չուսումնասիրված ու չգնահատված։ Բավական է ասել, որ Ջուղայեցու անունը բացակայում է հայ մշակույթի նշանավոր գործիչների շարքից [12], չկա նրա մասին որեւէ մենագրություն կամ ամբողջական աշխատություն։ Երրորդ՝ Հովհաննես Ջուղայեցու մասին հաճախ իրարամերժ ու հակասական մտքեր են արտահայտել ոչ միայն տարբեր գիտնականներ, այլեւ միեւնույն գիտնականը՝ տարբեր աշխատություններում [13] ։

Ի վերջո, հայ մշակույթի այդ մեծ երախտավորի շուրջ եղած տարակարծությունները, սխալներն ու թյուրըմբռնումները գիտական գրականությունից մուտք են գործել նաեւ գեղարվեստական գրականություն՝ ծնունդ տալով նոր սխալների։ Օրինակ՝ Հովհաննես Ղուկասյանի «Բոգդան Սալթանով» պատմավեպի առաջին գրքում (Երեւան, 1980) բացի փաստական բազմաթիվ սխալներից [14] թույլ է տրված նաեւ սկզբունքային կոպիտ սխալ։ Վիպասանի գրչի թեթեւ հարվածով Հովհաննես Ջուղայեցին դարձել է մերօրյա գռեհիկ աթեիստ, որը պարսից նկարչապետի հետ ունեցած մտերմիկ զրույցի ընթացքում նրան բացատրել է, թե իբր «աշխարհի ստեղծման օրից թշնամանք եւ ավերածություն հարուցելուց բացի դեռ ոչ մի հոգեւոր վարդապետություն չի ապահովել ժողովուրդների եղբայրությունը» )էջ 60(։ Մի՞թե կարող էր հավատի մասին այդպես դատել այն մտածողը, որն իր իսկ ձեռքով գրել է, որ Քրիստոսի սուրբ հավատով պետք է միավորվեն «խուժ, դուժ, ըսկիւթացի, բարբարոսք վայրենացեալք, հնդիկք սեւացեալք»։ Կամ մի՞թե կարող էր ժողովուրդների կյանքում հավատի դերն ու նշանակությունը ժխտել մի այնպիսի՛ մտածող, ով պարսից շահին ուղեկցող ներքինու սպառնալիքներին պատասխանել է. «... սուրդ որ վասն Քրիստոսի հատցէ զպարանոց իմ, հարսանիք են ինձ»։ Այլապես ինչո՞ւ էր մահվան սարսափը սրտում դավանաբանական հարցերի շուրջ բանավիճում պարսից երկու քմահաճ  շահի հետ,  կամ թե ամբողջ կյանքում գրչով ու գործով պայքարում մի կողմից՝ մահմեդական հոգեւորականների ու կաթոլիկ միսիոներների դեմ, իսկ մյուս կողմից՝ ամենասուր ձեւով քննադատում հայ հոգեւոր դասի միջավայրում նկատվող թերությունները՝ վաստակելով նրանցից շատերի զայրույթն ու ատելությունը։

Իրավամբ հարց է ծագում. ի՞նչն է պատճառը, որ չնայած հայ մշակույթի պատմության մեջ Հովհաննես Ջուղայեցու ունեցած անուրանալի վաստակին, առայժմ նա, փաստորեն, կամ չի ուսումնասիրվել ու գնահատվել, կամ, ինչպես ասվեց, արժանացել է խիստ հակասական ու իրարամերժ գնահատականների։ Իմիջիայլոց, նոր չէ այս հարցը, այլ առաջադրվել է դեռեւս 19-րդ դարի առաջին կեսին։ «Ազգասէր» հանդեսի «Գրագիտութիւն Նոր Ջուղայ» վերոհիշյալ հոդվածում, քննարկելով նոր շրջանի հայ մշակույթի պատմության մեջ Նոր Ջուղայի խաղացած դերի հարցը՝ հեղինակը մի շարք ուշագրավ փաստերի հիման վրա եզրակացնում է. «Պարզ ասել կամիմ, թէ Վենետկայ լուսաւորութիւնն եւս պարտականայ Նոր Ջուղայոյ Հարցն։ Բայց ափսո՜ս որ նոցա երեւելի պատմագիրն. ամէն պատի ծակից կարողացաւ մին մին գիր հանել, եւ պատմութիւն շինել. ու այս արդարեւ հրաշալի մեծագործութիւնս այնպիսի ժամանակում, իսպառ զանց արար» [15] ։ Այդ երեւելի պատմագիրն, իհարկե, Միքայել Չամչյանն էր, որի հասցեին ավելի խիստ է արտահայտվում Նոր Ջուղայի երկհատոր պատմության հեղինակ Հարություն Տեր-Հովհանյանցը։ Անդրադառնալով Կղեմես պապին Աղեքսանդր կաթողիկոսի հղած կոնդակի հարցին՝ նա գրում է. «…Գիտասցէ Ազգն թէ պատմութիւնն շինեալ ի Հ. Միքայէլէ՝ ի բազում դէպս է համարեալ ըստ իւրոյ հաճոյից, որ միշտ գուն գործէ զեկեղեցին Հայոց արկանել ընդ լծով հրամանի աթոռոյն Հռովմայ» [16] ։ Դժվար չէ տեսնել, որ թե՛ մեկը եւ թե՛ մյուսը Միքայել Չամչյանին մեղադրում են միակողմանիության մեջ, եւ դա զուրկ չէ հիմքից։ Ինչ խոսք, Չամչյանը, իբրեւ կաթոլիկ մտածող, մասամբ ցուցաբերել է կողմնակալ մոտեցում եւ անհամեմատ  ավելի է ընդգծել հայ  կաթոլիկ  կամ կաթոլիկամետ գործիչների դերը, ընդհակառակը, երբեմն զանց է առել կամ պարզապես թերագնահատել հակադիր բանակի գործիչներին։ Իսկ հայտնի է, որ 17-18-րդ դարերում մեզանում հակակաթոլիկական կամ հակամիարարական պայքարի դրոշակակիրը հենց Նոր Ջուղան էր։ Այս իմաստով, պարսկահայոց կամ արեւելահայոց եւ հատկապես Ջուղահայ համայնքի պատմութիւնը Չամչյանի գրքում ներկայացված է անհամեմատ աղքատ ու դժգույն։ Ի դեպ՝ դա, ըստ էության, զգացել ու խոստովանել է նաեւ ինքը Չամչյանը. բանն այն է, որ նա 1787թ. հունվարի 15-ին «Առ գիտնական պարոն Յարութիւն Սահակեանց Աղանուրեանց» գրած նամակում խնդրել է «առաքել առ ինքն զանուանս թագաւորացն Պարսից հանդերձ ժամանակագրական ծանօթութեամբ նոցին գահակալութեանցն» [17] ։ Հարություն Սահակյանցը «յարգելով հայր Չամչեանի խնդիրը, իւր կողմից խնդրել է այդ գործի համար ձեռնհաս իւր բարեկամ Խաչատուր աբեղային՝ գրել հայր Չամչեանի խնդրած պատմութիւնը» [18] ։ Խաչատուր Ջուղայեցին, թեեւ ուշացումով, բայց եւ այնպես կատարել է ականավոր հայագետի այդ խնդրանքը, որից եւ ծնվել է նրա «Պատմութիւն պարսից» մեծարժեք երկը։ Նրանում հեղինակն ամենայն մանրամասնությամբ շարադրել է նաեւ Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքն ու գործունեությունը, թվարկել նրա գրեթե բոլոր կարեւորագույն աշխատությունները։ Մինչդեռ Չամչյանը Հովհաննես Ջուղայեցու անունն անգամ չի հիշատակում, թեեւ խոսում է նրա ժամանակակից ու մերձավոր, պակաս նշանավոր անձանց, նույնիսկ նրա գաղափարական հակառակորդներից ոմանց մասին։ Բոլոր դեպքերում՝ դուրս մնալով Միքայել Չամչյանի «Հայոց պատմութիւն» գրքից, Հովհաննես Ջուղայեցին մինչեւ օրս հանիրավի դուրս է մնացել նաեւ հայ մշակույթի պատմությունից։ Եվ դա այն դեպքում, երբ նույնիսկ Երկրորդ աշխարհամարտի ծանր օրերին հայ մշակույթի պատմության մեծ երախտավոր Գարեգին Լեւոնյանն  իրավացիորեն գրել է. «Հայ իրականության մեջ նշանակելի անձնավորություններ են եղել, այն եւս ո՛չ շատ հեռու անցյալում, որոնց մասին մենք, մեր օրերում, գրեթե տեղեկություն չունենք, եւ նրանք անցնում են մոռացության գիրկը. այդպիսիներից մեկն է Նոր Ջուղայում 17-րդ դարում ապրող եւ գործող հռետոր, աստվածաբան ու նկարիչ Հովհաննես վ. Մրքուզը» [19] ։ Չմտածե՞լ արդյոք, որ հայոց պատմության ուսումնասիրության բնագավառում հայ պատմագիտությունը շատ դեպքերում հեռու չի գնացել Մ. Չամչյանի գծած շրջանակներից։ Գուցե սխալվում եմ, թող ներեն պատմաբան գործընկերներս, բայց եթե կա հարցը, արժե մտածել այդ մասին։

Ներկա մենագրության նպատակն է ըստ կարելվույն վերացնել հայագիտության մեջ ցարդ նկատվող վերոհիշյալ աններելի բացը, շտկել գոյություն ունեցող սխալներն ու թյուրըմբռնումները, մշակութային այս մեծ գործչին դնել հայ բազմադարյան մշակույթի պատմության մեջ իր արժանի տեղում։ Թե որքանով է ինձ հաջողվել անել դա, կարող է ասել անաչառ ընթերցողը։