Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԷ
Յայտարարութիւն յաղագս սրբոյն Գրիգորի` թէ ո՞րպէս տարեալ լինէր յերկիրն Յունաց:

Արդ ի գոռալն ընդ միմեանս երկուց թագաւորացն այնոցիկ` արքային Հայոց Խոսրովու եւ թագաւորին Պարսից Արտաշրի յաղագս վրէժխնդիր լինելոյ մահուանն Արտաւանայ ազգականին Խոսրովու, եւս քանզեւս սաստկանայր պատերազմ ի վերայ Պարսից յարքայէն Խոսրովայ. եւ անզրաւ խռովութեամբ քանդեալ սպառէր զերկիրն սրով եւ գերութեամբ զամս տասն, որպէս վերագոյն ասացաք: Եւ թէպէտեւ բազում անգամ հրեշտակս առաքէր պայծառ պատարագօք խնդրել զխաղաղութիւն, չեղեւ հնար. նաեւ բազում անգամ միջնորդեալ արքայն Ճենաց` ոչինչ օգնեաց նմա: Իսկապա Անակն այն` զորմէ վերագոյն ասացաք, խորհրդով արքային Պարսից գայ հասանէ առ Խոսրով արքայն Հայոց հատուածի պատճառաւ. եւ զկնի երկուց ամաց սպանանէ զԽոսրով, եւ ինքն փախստական լեալ ջրահեղձ լինի: Եւ թագաւորն Պարսից զօր մահուան Խոսրովու տօն կարգէր ի կեանս իւր. եւ զխոստացեալ պարգեւն տայ մնացեալ ազգի նորա: Իսկ եկեալ էր ընդ նմա այր մի ի Պարսից Բուրդաք անուն, եւ գնացեալ ի գաւառէն Արտազու ի կողմանս Կապուտկացւոց ի քաղաքն Կեսարու, եւ առեալ իւր կին ի հաւատացելոց զքոյրն Եփթաղեայ Սոփի անուն կոչեցեալ. եւ կացեալ անդ ամ մի, եւ առեալ զկինն իւր կամեցեալ գնալ ի Պարսս. զորոյ զհետ մտեալ Եփթաղեայ հասանէ նմա ի գաւառին Այրարատեան, դադարեցուցանէ զնա ի քաղաքին Արտաշատու: Արդ իբրեւ ետես Բուրդաք զմահն Խոսրովու եւ զհրամանն` զորել ի վերայ ազգին Անակայ` սպանանել առհասարակ, եմուտ առ կինն Անակայ վաղվաղակի` որում անուն էր Ոգուհի, եւ առեալ ի գրկաց նորա զմանուկն Գրիգոր` ետ զնա ցկին իւր Սոփի. եւ նա դահեկեալ սնուցանէր զմերն Լուսաւորիչ: Իսկ զմիւս եղբայրն նորա, որում անուն կոչէր Սուրէն, առեալ մանկաբարձն տարաւ ի դուռն արքային Պարսից: Եւ նատայ նմա զհօրն խոստացեալ պարգեւսն` որպէս վերագոյնն ասացաք: Եւ նորա սնեալ առ հօրաքեռն իւրում, որ էր կին որդւոյն Ջաւանշէրի թագաւորին Հեփթաղեայ: Արդ վասն մանկանս այսորիկ` որ էր եղբայր սրբոյն Գրիգորի, Զենոբայ Ասորոյ ասացեալ ստուգիւ ի պատմութեան անդ իւրում: Իսկ մանուկն զարգացեալ եւ հասեալ յարբունս` գնաց բազում զօրօք ապստամբեալ յերկիրն Ճենաց եւ Դարդանդաց. եւ դաւով իմն պատրեաց զիշխանսն. եւ թագաւորեալ ի վերայ երկուց աշխարհացն`միաւորեաց ընդ ինքեան կալեալ զթագաւորութիւնն ամսինն: Արդ ոմանք յԱսորոց կողման համբաւեն Զգօն ոմն Յակոբ անուն կոչեցեալ, թէ` նա է եղբայր Գրիգորի . բայց չէ ճշմարիտ. զի Յակոբն այն հօրաքեռորդի էր սրբոյն Գրիգորի. եւ անուն մօր նորա` Խոսրովուհի: Իսկ յորժամ մեռաւ մայր նորա, թագ եւ զթագաւորութիւնն բարձին ի հօրէ նորա Տիրանայ, զոր սպան արքայն Լիփնառիդէս: Ապա Յակովբ հանդերձ քերբն իւրով Սակդենեաւ եւ նորին որդւովն Հրաչէիւ գնաց ի կողմն Գթաց. եւ կացեալ անդ ամս ինչ` ապա դնեն թագ Հրաչէի . եւ թագաւորեցուցանեն ի վերայ ինքեանց մարդիկ աշխարհին: Սա էր` որ եկն ի վերայ արքային Յունաց, զոր ըմբռնեացն Տրդատ: Զայսոսիկ տեղեկութիւն տայ հաւատարիմ արանց որք էին ազգակիցք իւր եւ գաւառակիցք. եւ այս է, զոր դուք կարի իսկ քաջ գիտէք ի տեղեկութենէ հարցն մեր զրուցատրութեանց: Դարձեալ եւ այլ եւս հաւատարմացուցանէ. բայց եթէ ստուգիւ կամիք տեղեկանալ, ասէ, ընթերցջի'ք զվերջին դրուագն Բարդնծանայ Ուռհացւոյ. զոր կարի գեղեցիկ ասէ եւ զբանն` զոր խօսեցան ընդ միմեանս Տրդատ եւ Հրաչեայ արքայ. եւ կամ թէ յետոյ զի'նչ արարին զՀրաչէ` ո' չգիտեմ ասէ պատմագիրն:

Կայսերք:

Թագաւորէ Կարոս որդւովքն Կարենիւ եւ Ոմերիանոսիւ, որոց թիւքն կարգի կայսերացն Հռոմայեցւոց երեսներորդ առաջիներորդ, ամս երկու: Յաւուրս սոցա Անատողիոս Աղէքսանդրացի եկացԵպիսկոպոս Ղեւոնդիսեցւոցն, որ փիլիսոփայից ուսմամբ պայծառացեալ երեւէր. եւ զթիւ չափոյ եւ համարոյ կարգեաց:

Դիոկղետիանոս կռապաշտ եւ ամբարիշտ թագաւոր ամս քսան: Սա էր ի թուոյ թագաւորացն Յունաց երեսներորդ երկրորդ: Սա թագաւորեցոյց զՏրդատ արքայ Հայոց մեծաց. եւ հասոյց հալածանս սաստիկս ի վերայ եկեղեցեաց. զի տաճարք աղօթից կործանեցան. եւ Կտակարանք այրեցան ի հրապարակս. եւ անթիւք եղեն վկայք արք եւ կանայք. եւ բազում Հայրապետք մարտիրոսացան, Պետրոս Աղէքսանդրի Եպիսկոպոսն, եւ Փելիաս Թէոմացիս քաղաքի, Անթիմոս Նիկոդիմացի, տէր Կանոս ի Փիւնիկէ եկեղեցւոյն Ծարուրացւոց, Ղուկիանոս Մեծացւոց, Սուղիանոս Գաղացւոց, Պեղոս եւՍիղոս Եգիպտացւոց, եւ այլք բազումք. եւ սուրբՀռիփսիմեանքն ի նոյն ինքն ամբարիշտն Դիոկղետիանոսէ գնացին փախստականք ի Հայս, եւ մարտիրոսացան վասն Քրիստոսի: Եւ ի նոյն ժամանակն ելեալ ի Վիրապէն մեծ խոստովանողն Քրիստոսի սուրբն Գրիգոր, որ եղեւ քարոզ եւ Լուսաւորիչ Հայոց ի ձեռն մկրտութեանն սուրբ աւազանին. եւ եկեաց յետ այսորիկ ամս երեսուն, եւ հանգեաւ ի Քրիստոս: