Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԿԲ
Յաղագս յայտարարութեան առաջին պատճառին` որ վասն բաժանման Վրաց ի Կիւրոնէ:

Գրեմ քեզ այժմ` որ ինչ մերոցս ելեալ հասողութիւն`որ յաղագս առաջին պատճառի բաժանման Վրաց: Վասնզիի գիրս թղթոցն ոչ այլ ինչ գտաք աւելի պատճառգրեալ, բայց միայն զԽուժիկն զայն Նեստորական, զորմէգրեաց առ Կիւրոն երանելի Հայրապետն Մովսէս` որ յիշէմինչեւ ցայժմ: Արդ անցից սակաւ ինչ բանիւքյիշատակել վասն առաջին պատճառին` յաղագս որոյվերագոյնն խրոխտացաք ասել` թողլով յետ զԽուժիկնզայն: Քանզի մեր ի վերայ հասեալ ստուգիւ ի կարգիզրուցաց ոչ ի միոյ միայն կամ յերկուց եւ կամ յերից, այլ ի բազմաց բազում անգամ, եւ այժմ ասացից քոյինհարցասիրութեանդ ըստ իմում առաջինյանձնառութեանն` ո'վ հոգեւոր Հեղինակ. վասնզիպատուէր ընկալայ յառաջագոյն ի քէն ամենայնի հոգտանելով եւ զհաւաստին կարգել մեզ ի պատմութեանսաստ` որ ի լրոյ եւ ի գրոյ: Իսկ մեք փոյթ յանձինկալեալ, թէ վասնզի մեզ հաւատացաւ ի քէն այսմ գործոյվերակացութիւն, ոչ երբէք անցանել զքոյով հրամանաւ, այլ ջան տանել ամենայնի, եւ խնամով հոգալ որչափմիտք մեր եւ հասողութիւն բաւիցէ: Վասնզի փոյթ քոյոյյօժարութեանդ սակս խնդրոյն հաճոյ թուեցաւ մեզ, եւ զտկարութիւնս մեր ի բաց դնել, եւ ի վերայ քոհրամանիդ զդժուարութիւնն հեշտութիւն համարել: Արդկարգեսցուք զայս դոյզն յիշատակաւ բանից զկնիառաջնոյ պատճենիցն` որ ըստ միոյ միոյ ժամանակացպատմեցաւ յիւրաքանչիւր տեղոց: Եւ յետ այսորիկ` զորպատշաճն վարկանեմք ի կարգի ըստ խորհրդոյ բերմանյիշատակել եւ զայն: Արդ եւ ծանի'ր զառաջարկութիւնսմեր յայսոսիկ խորհուրդ թէպէտեւ փոքր թուի փոյթոյմերոյ հաւաստի քննութիւնս. զի թէպէտեւ քեզհեշտութիւն թուի եւ կամ ուրախանալ ի վերայասացելոցս, սակայն ընդ միմեանս համեմատեալզխորհուրդս եւ զկամս, արդ ընկալ զհաւաստի քննեալսս. զի որչափ կարացեալ ըստ կարի մերում քննեցաքստուգիւ ի բազմաց, որպէս վերագոյնն ասացաք: Բայցզհաւատարմութիւն յընթերցասիրաց ոմանց ուսաք. որկարծեմ բաւական լեալ, զի միեւնոյն առաջինպատճէնսն` որ յիւրեանց թուղթսն պատմի ստուգիւ իգիրս թղթոցն. եւ մերս ըստ մերում կարի եւհասողութեան ի խորհուրդ ածեալ գրով զնոյն պատմեցաքքեզ: Վասնզի այն պատճէնք վիճոյ էին ընդմիմեանս, իսկ այս պատճառք իսպառ ի բաց գնալոյ: Քանզի անդ յղացաւ զցաւ, եւ աստ ծնաւ զանօրէնութիւն. անդ հիւանդացաւ ի հեծ եւ ի ծոմ, իսկ աստ մեռաւ զմահհոգւոյ մերոյ: Վասնզի զայս այսպէս ասենյաւանդութենէ ծերոց, եթէ ի ժամանակս ԱբրահամուՀայոց Կաթուղիկոսի իբրեւ եկաց նա յաթոռՀայրապետութեան իւրոյ, եկին առ նա ԿաթուղիկոսնՎրաց եւ Աղուանից. քանզի յայնժամ էին ի պատիւ ԱրքԵպիսկոպոսութեան աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի, եւ ըստառաջնոց Հարցն սահմանադրութեան եւ սովորութեանեկին առ Աբրահամ յառաջին ամին Հայրապետութեանիւրոյ ի սէր եւ ի հնազանդութիւն: Իսկ նա ընկալեալզնոսա մեծաւ պատուով եւ սիրով Հոգւոյն որպէս օրէնէ, եւ նստուցեալ զնոսա յիւրաքանչիւր գահի, որպէսսովորութիւն էր նոցա նստել. եւ ի ժամ ճաշոյնառեալ զհացն ի ձեռանէ Տեառն Աբրահամու` օրհնեցին եւկերան մինչեւ ի ժամ գինոյ. եւ ապա առեալ ՏէրԿաթուղիկոսն` օրհնեաց եւ ետ նախ` ԿաթուղիկոսինԱղուանից. իսկ (ի) միւսում նուագին յորժամկամեցաւ տալ Կիւրոնի, նա ոչ կամեցաւ առնուլխոժոռեալ ընդ միտս իւր: Իսկ Կաթուղիկոսն Աբրահամիբրեւ ետես զայն, առժամայն ոչինչ ասաց. ապա իբրեւստիպեաց զԿիւրոն ասել զպատճառն, եհարցզորպիսութիւն գործոյն: Իսկ նորա պատասխանի տուեալասէ, զի՞ եղեւ ինձ այս փոքրկանալս ի քէն. քանզի եսաւագ եմ քան զնա, եւ մեծ ի տան իմում. եւ այս տանսգահերէցութիւնս նախ իմ էր, եւ ապա դորա: Վասնզիվիճակաւ վերագոյն եմ քան զդա, եւ Եպիսկոպոսօք եւսառաւել, իսկ հաւատով նախ քան զդա ի սրբոյն Գրիգորէեւ այսր: Իսկ Աբրահամ քանզի կամեցաւ խաղաղութիւնառնել, սկսաւ արդարացուցանել զնա` եւ ասէ, ոչ գիտէիզայդ ամենայն ո'վ Տէր եղբայր, միանգամայն եւ պատիւարարի զայն նորա ծերութեանն` ուսեալ ի գրոց սրբոց: Քանզի ասաց մի ոմն յիմաստնոցն, թէ զալիս պատուեցի, եւ առաջի ծերոց յոտն կացի: Եւ դարձեալ ԱստուածայիննՊօղոս, եթէ զծերն ընկալցիս իբրեւ հայր. եւ այլ ոմն, թէ ծերութիւնն պատուականագոյն է: Եւ անդ առՄովսիսիւ ի խրատ ժողովրդեանն Իսրայէլի ասէ գիրն, առաջի ալեաց յառնիցես, եւ պատուիցես զերեսս ծերոյն. եւ երկից (ես) յԱստուծոյ քումմէ, եւ այլ որ ինչսոցին նման ասի յայլում տեղւոջ: Արդ նա քանզի ծեր էրեւ դու մանուկ, նմա զայն պատիւ ո'չ վասն մեծութեանարարաք, եւ ո'չ այլ ինչ իրօք զնա նախամեծարհամարեալ, այլ վասն ծերութեան միայն: Եւ այսքանիւքեւ այսպիսի բանիւք խօսեցեալ ընդ նմա` ո'չ կարացհաշտութիւն ածել. եւ որ այլ պաշտօնեայքն էինԱթոռոյն` զնոյն բանս խօսէին, զի թերեւս խաղաղասցի իխռովութենէն եւ լռեսցի: Այլ նա եւս առաւել քան զեւսառաւել յորդորէր լի ցասմամբ ի խռովութիւն շարժեալզինքն, որ կարծեմ զպատճառն միայն խնդրէրխռովութիւն: Եւ այնուետեւ ոչ ոք կարաց յայնցանէլռեցուցանել զնա. զի թէպէտեւ կամեցան հատանելզպատճառն այնմիկ, որ զպատճառսն կամէր, ոչկարացին. եւ այնուհետեւ ո'չ էր խաղաղութիւն ի մէջերկոցունց: Քանզի գիրն ասէ, խաղաղութիւնխաղաղութիւն, եւ անդ ոչ էր խաղաղութիւն: Ապաայնուհետեւ յարուցեալ Կիւրոն ել արտաքս իսեղանոյն. եւ այլ ոչ ոք կարաց ի մարդկանէ` որ անդնկային` դարձուցանել զնա. այլ ընդ միոյ բաժակիզանդրանկութիւնն վաճառեաց, որպէս Եսաւն այն իհնումն, որ ընդ միոյ կերակրոյ զանդրանկութիւննվաճառեաց ընդ եղբօրն իւրում Յակովբայ. որթէպէտեւ յետոյ արտասուօք զղջացաւ, ոչ եգիտթողութիւն. իսկ սա եւ ոչ յառաջ զջացաւ եւ ոչ յետոյ. նա առնլով կերակուր եւ տալով օրհնութիւն, իսկ սա ետբաժակ, եւ էառ անէծս անձին իւրոյ առանց թողութեան: Արդ այս յաւանդութենէ ի մեզ հասեալ` այլ ոչ գրով. քանզի սովորութիւն է գրոց սրբոց եւ զրուցաց ասելբան որ յարտաքնոց եւ առնուլ վկայութիւն: Նաեւառաքեալ յիշէ զսոյն բան ի թղթի անդ իւրում` որ առՏիմոթէոս. պարտ է ասէ վկայութիւն բարի եւ յարտաքնոցընդունել: Եւ դարձեալ ի գռեհիկ առասպելաց զայն բան, եթէ կերիցո'ւք արբցո'ւք, քանզի վաղիւն մեռանիմք. որի յառասպելս յայս կործանեցաւ Կիւրոն սակսըմպելեացն: Իսկ ի կատարելագունից ոմանց, զորոյզանուն եւ զբան յիշէ մի ոմն ի պատմագրաց, եւ ասէայսպէս. Ողոմպիոսոս անուն ասաց, պատմեցից ձեզ` ասէ`զրոյցս անգիրս յաւանդութենէ ի մեզ հասեալս. զոր եւբազումք ոմանք ի գեղջկաց զրուցեն մինչեւ ցայժմ. եւդարձեալ եթէ ոմանք այլազգաբար եւ ոմանքայլաբանաբար զրոյցս մատենից տային: Արդ մեք ոչ իգեղջկաց եւ ո'չ ի գռեհիկ առասպելաց ասացաք, այլ իկարի քաջ արանց ուսումնասիրաց ուսեալ պատմեցաքքեզ: Վասնզի պարտ էր մեզ զանգիրս հինս զրուցացասացեալս մեզ յաւանդութենէ ծերոց հաւատարիմ արանցպատմել քեզ ի մատենի աստ պատմութեան, նաեւ որ իմերումս ժամանակի, թէպէտեւ ո'չ տակաւին եւսհաստատեալ գրով: Ասացաք զպատճառս առաջինպատճենիս` որ ի դրուագի աստ` որ յաղագսփառասիրութեան մարդադաւանն Կիւրոնի մեզ ի վերայեհաս հարկ. որ մի էր եւ պատճառ եղեւ` սակս միոյբաժակի` բաժանման ի մէնջ այնքան բազմութեան ազգի: Քանզի գոյ մահ եւ ի միոյ ցաւոյ հանդիպեալ մարդկան: Քանզի ասէ աստուածայինն գիր յաղագս Ադամայանկելոյն ի փառաց, եթէ ի միոյ պտղոյ ճաշակեաց, եւանկաւ զմահ ի միոյ` ասէ, այլ ոչ եթէ յերկուց կամյերից պտղոց, եւ այն յաղագս փառաց. ուստի եւ մեղք, եւի մեղաց անտի մահ. զոր լուաւ յաստուածայինհրամանացն, թէ հող էիր եւ ի հող դարձցիս. զիցանկանալով այլ փառաց. զոր ո'չ ունէր, եւ զայն եւսկորոյս` զոր ունէր: Եւ յաղագս այնր մահ ամենեցուն, եւ մահուամբ միոյ մարդոյն մեռան ամենեքեան գրեալ է. եւ զկնի մահուանն մեղք. որ տիրեաց բնութեաննմարդկան, եւ այն յետոյ ի ներքս մտեալ ի մեզ` այլ ոչյարարչէն, եւ ապա կռապաշտութիւնք ազգի ազգի. զիթողլով զԱրարիչն` զարարածս պաշտեցին` այսինքնզարեգակն եւ զլուսին եւ զաստեղս, նաեւ զոսկի, եւզարծաթ, եւ զքար, եւ զփայտ եւ զայլ եւս անթիւս որ իտարերս, թողում ասել եւ զսողնոց եւ զջրային զեռնոց, զորս զամենեսեան եւ զնոսա ի բաց եբարձ Քրիստոս: ԵւՔրիստոսի քարոզն, եւ ապա զպաշտօն նոցա Քրիստոսիմատուցին, եւ մատուցանեմք, այն որ օրհնեալն էյաւիտեանս, ամէն: