Պատմագրութիւն

Սովորութիւն էր Շահ-Աբասին` որ երբեմն երբեմն յայլակերպս եղեալ շրջէր: Լինէր` զի երբեմն երիվարաւ եւ փայեկաւ գնայր` ուր եւ կամէր, երբեմն միայն, երբեմն ՚ի կերպ փօրեզկի` որ է Չարչի: Եւ այսպէս շրջէր ՚ի մէջ մեծամեծաց եւ ռամկաց: Հարցանէր եւ տեղեկանայր յամենայնէ` ՚ի Շահէն եւ յերկրէն, ՚ի հարկաց եւ յամենայն իրաց: Եւ եղեւ երբեմն, զի գնաց զօրօք ՚ի սահմանս Գուլփիքանայ. եւ թողեալ զզօրսն, եւ հեծեալ ՚ի ձի` առանձին շրջէր. եւ էր եղանակս մերձ պահոց սուրբ Գէորգայ: Եւ եղեւ անձրեւ սաստիկ, եւ թրջեաց զինքն եւ զշաթիրն: Եւ գնացին դէպ ՚ի գիւղաքաղաքն Գուլփիքան. եւ էր մերձ երեկոյին. եւ տեսանէ մեծ բակ մի, եւ երկփեղկի դուռն ՚ի վերայ. եւ ուղղեաց զինքն դէպ ՚ի դուռն այն, եւ եմուտ երիվարաւն ՚ի բակն. եւ տեսանէ այր մի նստեալ աթոռով ՚ի ներքոյ երեսբաց հրուանդանի` որ է այվան. եւ տուեալ ողջոյն` եւ ասէ, վասն սիրոյ Շահին ընկա'լ զիս, զի պաղեցայ ՚ի ցրտոյ: Եւ ասէ այրն, որովհետեւ զՇահն յիշեցեր, է'ջ ՚ի ձիոյդ. եւ կոչեաց այրն զծառայն իւր` եւ ասէ, զերիվարդ եւ զսուրհանդակդ` բարուոք պաշտպանե'ս. եւ ինքն առեալ զՇահն` եւ մտանէ ՚ի տուն մի զարդարեալ. եւ հանեալ զհանդերձն` Շահին առաքեաց ՚ի տունն` եւ ասէ, ցամաքեցուցէ'ք զդա. եւ բերեալ մեծ մուշտակ մի սամուրեայ, եւ էարկ ՚ի վերայ նորա. եւ ծիծաղելով ասէ, բարւոք է զայդ: Ասէ հիւրն, այո' բարւոք է: Ասէ այրն, ընդէ՞ր ոչ է բարւոք կաւատ բոզի, որ է զուռումսազ: Դարձեալ ասէ այրն, եթէ լուցից խարոյկ, բարւոք լինի: Ասէ հիւրն, այո' բարւոք լինի: Ասէ այրն, յիրաւի բարւոք լինի կաւա'տ: Եւ հրամայեաց լուցանել զբուխարին: Եւ դարձեալ ասէ, թէ` արարից խորովածս, բարւոք լինի: Ասէ Շահն, բարւոք լինի: Ասէ այրն, իրաւի' լինի բարւոք` կաւա'տ: Եւ այսպէս ասէր այրն, եւ այսպէս պատասխանէր Շահն: Եւ զոր ինչ եւ ասէր այրն, եւ արար խորտիկս, եւ բերեալ գինի, եւ նստան ուտել եւ ըմպել: Եւ խօսէին յաշխարհէ եւ ՚ի Շահէն: Իսկ այրն միշտ բարւոք գոհանայր ՚ի Շահէն: Եւ այսպէս խօսեցան մինչեւ ՚ի մէջ գիշերին: Եւ ապա ետ բերել մահիճս ազնիւս` Շահին եւ փայեկին. եւ ասաց ՚ի ներքուստ աղխել զդուռն. եւ սակս ձիոյն` ասէ, մի' ինչ հոգայք: Եւ եկաց մինչեւ ցառաւօտն. եւ ՚ի լուսանալ առաւօտուն` ասաց Շահն ցայրն, ասա' զոր ինչ ծախեցիր ՚ի վերայ մեր, տացո'ւք զգինն: Ասէ այրն, Աստուած մի' արասցէ, զոր Շահի անունն յիշօղն եւ վասն Աստուծոյ եկեալ հիւրն` պատառ մի հաց կերիցէ, զգինս նորա առից, եւ կորուսից զվարձս իմ. եւ այսպէս արձակեաց զնա: Բայց Շահն եհարց ծառայի նորա` թէ զի՞նչ է անուն տեառն քո: Եւ նա ասէ, Ալլահվէրտի կոչի: Եւ ելեալ անտի գնաց Շահն ՚ի տեղի իւր. եւ առաքեաց արս Գիս ՚ի Գուլփիքան. այս ինչ տուն` ասէ, գնացէ'ք եւ ասացէ'ք ցՏէր տանն, հրամա'ն է Շահին առ քեզ` գնալ առ նա: Եւ թէ ասիցէ` ուստի' գիտէ զիս Շահն. ասաջի'ք, թէ ՚ի տեսլեան գիշերոյ տեսեալ է զքեզ. վասնորոյ կոչէ զքեզ առ ինքն գնալ: Եւ գնացեալ արքն գտին զնա. ետուն ողջոյն` եւ ասեն, դո՞ւ իցես Ալլահվէրտին: Ես ասէ, այո' ես եմ: Եւ նոքա ասեն զպատգամս Շահին: Եւ յետ բազում ասելոյ, եդ նոցա սեղան. եւ ինքն զգեցաւ զդիպակ պատմուճանն, եւ էարկ զմիջովն զպատուական շալեայ գօտին, եւ ՚ի վերայ ագաւ զսամուր վերարկուն: Եւ կապեաց զպողովատիկ թուրն: Եւ եդ ՚ի գլուխն զոսկէտուն մանտիլն. եւ զգեցաւ զպնտակօշիկն ՚ի յոտսն. եւ էարկ զթֆանկն ընդ ուսովն. եւ հեծաւ զշլոռոս երիվարն. եւ առաջի արար զսուրհանդակն իւր. եւ ելեալ գնաց ընդ հրաւիրակացն: Եւ ՚ի ճանապարհին հարցանէր ցարսն, թէ` զի՞նչ կամի ընդ իս Շահն, գիտեմ` զի սպանանէ զիս: Քանզի յանցեալ աւուրսդ եկն ՚ի գիւղն մեր զինուոր մի, եւ արար անզգամութիւն. եւ ես ծեծեցի զնա. եւ նա գնացեալ գանգատեալ է Շահին. վասն այնորիկ խնդրէ զիս Շահն առ ՚ի սպանանել: Բայց ես արկից զթուրն իմ ՚ի պարանոց իմ, եւ անկանիմ ցոտս (յոտս) նորա, եւ զի'նչ կամեսցի առնել` արասցէ: Իսկ արքն յառաջագոյն մտին առ Շահն, եւ պատմեցին նմա զամենայն. եւ հրամայեաց բերել առաջի իւր: Իբրեւ եմուտ առ նա, եւ ետ ողջոյն, եւ ծանեաւ` զի այն հիւրն էր` որ ինքն հանգոյց զնա: Ասէ Շահն, բարի եկիր կաւա'տ: Եւ ապա ասէ, թէ ագուցից զազնիւ պատմուճանս, բարուոք լինի: Ասէ այրն, բարուոք լինի: Ասէ Շահն, յիրաւի բարուոք լինի` կաւա'տ: Եւ թէ տաց քեզ ձի թամպօք, լաւ լինի: Ասէ այրն, լաւ լինի: Ասէ Շահն, այո' բարուոք լինի կաւա'տ: Եւ թէ տաց քեզ վրանս խոհանոցօք, բարուոք լինի: Ասէ այրն, բարուոք: Ասէ Շահն, իրաւի բարուոք լինի` կաւա'տ: Եւ թէ տաց քեզ Ղանութիւնն Սիսէս քաղաքին` որ է Շիրազ, զի՞նչ լինի: Ասէ այրն, քան զամենայն` բարի դա է: Եւ ապա հրամայեաց տալ զամենեսեան` զոր ինչ եւ ասաց: Եւ գրեաց թուղթ հրամանաց, եւ ետ Ղանութիւնն Շիրազայ` նմա: Այս ա'յն Ալլահվէրտին է` զոր Առաքել պատմագիր յիշէ ՚ի պատերազմին Արծկոյ եւ Վանայ, որ է ստոյգ այսպէս, որպէս եւ գրեցաք: Զայս լուաք մեք Մուրատ Խան անուն յառնէ միոջէ: Այլեւ սակաւ ինչ ՚ի մօրէ իմմէ: Քանզի յորժամ Շահ-Աբասն երկիցս քշեաց եւ տարաւ յերկիրն Պարսից, մայրն իմ` հարբ եւ մարբ իւրով բնակեցան ՚ի Գուլփիքան. եւ յետոյ Քանաքեռցի Դաւիթ Մելիքն` որ էր գաւառապետ Կոտէից, բերեալ զնոսա` եւ բնակեցոյց ՚ի գիւղն իւրեանց Արծնի. եւ զի հանն իմ Խոսրով` քենի էր Մէլիք Դաւթին, որ ասէին «Մելիք Թուրքճայ բիլմազե եւ զմայրն իմ Խանաղայ` ետ ՚ի կնութիւն նօտարին իւրոյ Մկրտչի, որք ծնան զիս. որ եւ զպատմութիւնս զայս արար մայրն իմ: