Պատմագրութիւն

Իբրեւ ետես Ռոստամն` թէ մեռաւ որդին իւր, եւ այլ ոչ ոք ունի յիշատակ` որ ժառանգ լինի թագաւորութեան իւրոյ, կոչեաց զոմն յազգէ Բագրատունի` Վաղթանկ անուն, եւ արար զնա որդեգիր, եւ ասէ, յորժամ ես մեռանիմ, դու լե'ր թագաւոր փոխանակ իմ: Եւ յետ սակաւուց մեռաւ նա. իսկ Վաղթանկն առեալ ընդ իւր բազում ազատ որդիս` եւ գնաց առ Սանի-Աբաս թագաւորն Պարսից` որ է փոքր Շահ-Աբաս. ընկալաւ ՚ի նմանէ զիշխանութիւնն, եւ անուանեցաւ Շահ-Նաֆաս, որ է Շունչ արքայի: Եւ կացեալ բազում ժամանակ, եւ յետ Աբասայ թագաւորեաց որդի նորա Սուլէյման. եւ առաջի սորա չարախօսեցին զՇահ-նաֆասէն: Եւ ելեալ իւրով կամաւ գնալ առ թագաւորն` եւ ցուցանել զմիամտութիւն նոր: Եւ ունէր նա բազում որդիս, զՆաղարալի, զԳօրկի, զՊատառայ, զԲէժօ, եւ զԼէոն. եւ առեալ զորդի իւր զԳօրկի` եւ գնաց: Իբրեւ մերձ եղեւ Ասպահանայ, լուաւ թէ` յաւուր` յորում տեսանէ զքեզ Շահն, արկանէ առաջի առիւծուց: Վասնորոյ առեալ դեղ մահացու` եւ վճարեցաւ ՚ի կենաց: Եւ որդի նորա Գօրկի տարեալ ցուցին թագաւորին: Բայց ոմանք ասեն վասն սորա, թէ անդ պատանդ էր. ոմանք ասեն, ընդ իւր տարաւ Շահ-նաֆասն. եւ ոմանք ասեն, աստի գնաց յետ մահու հօրն: Սակայն ինչ եւ իցէ, տեսեալ զնա թագաւորն Սուլէյման` ետ նմա տեղի հօրն, եւ մեծաւ փառօք առաքեաց ՚ի Թիֆլիզ. որ եկեալ տիրեաց Վրաց աշխարհին բազում ժամանակս: Յետ Սուլէյմանին նստաւ որդի իւր Հիւսէին: Ի ժամանակի սորա ապստամբեցաւ Գօրկի: Քանզի ասէին, թէ` էր սորա դուստր մի չքնաղ եւ գեղեցիկ, ազնիւ եւ աննման. եւ Գօրկին առաքեաց բազում աղջկունս թագաւորին յազգէն Վրաց. եւ նոքա գովեցին առաջի թագաւորին զդուստր նորա: Եւ Շահն առաքեաց ՚ի խնդիր նմա: Իսկ Գօրկին ոչ առաքեաց զդուստրն, այլ զնախատինս եւս ասաց, թէ դուք Պարսիկքդ սպառեցիք զազգս մեր, ոմանք բռնութեամբ եւ ոմանք խաբէութեամբ, ոմանք պատրանօք եւ ոմանք կեղծաւորութեամբ: Հայրն իմ մեռաւ վասն ձեր. եւ խստութեամբ հանիք ՚ի հաւատոյն: Եւ զեղբայրն իմ արգելեալ էք այդր. զդո՞ւստրն իմ եւս խնդրէք: Արդ զի՞նչ վնաս կրեցիք դուք ՚ի մէնջ, որ ա'յսքան տառապանս հասուցանէք մեզ: Այս` եւ այլ բազում նախատինս ասաց, եւ գիտաց` զի արհամարհանք եւ նախատինք մեծ եղեւ Շահին: Քանզի եւ բազում չարախօսութիւնս եւս արարեալ էին զնմանէ, յաւելաւ եւս զայս ՚ի վերայ նորա, եւ եղեւ կատարեալ թշնամութիւն. վասնորոյ զամենայն ինչս իւր ծածկաբար առաքեաց ՚ի Խորին Վիրս. եւ ինքն եւս առեալ զհամախոհս եւ զհոմանիսն իւր` փախեաւ եւ գնաց` ուր եւ կարաց, ՚ի մէջ մայրեաց թագեաւ: Իսկ Շահն իբրեւ լուաւ զփախուստ նորա, առաքեաց ՚ի գաւառն` որ ասի Խունսար, որ է Արեան-գլուխ, եւ ետ բերել անտի զթոռն Թամրազի զՀերակլ, եւ ետ նմա խանութիւն Թիֆլիզոյ, եւ անուանեաց զնա Վալի-խան, եւ մեծաշուք փառօք առաքեաց ՚ի Տփխիս: Եւ ինքն հրամայեաց զօրս գումարել ՚ի վերայ Գօրկուն. եւ ժողովեցան բազում զօրք ՚ի բազում տեղեաց` յԵրեւանայ, ՚ի Նախչուանայ, ՚ի Գանճայու, ՚ի Թիֆլիզոյ եւ յայլ տեղեաց, եւ գնացին ՚ի վերայ նորա. եւ նա թագուցեալ կայր ՚ի մէջ մայրեացն: Յորժամ գնացին Պարսիկքն ՚ի վերայ նոցա, նոքա մտանէին ՚ի մայրին, եւ ՚ի գիշերի անկանէին ՚ի վերայ զօրացն, կոտորէին զնոսա, եւ աւար առնէին զինչսն. եւ յորժամ յառնէին տաճիկքն, նոքա մտանէին ՚ի մայրին: Վրացիքն հմուտ էին վայրացն, եւ նոքա ոչ. վասնորոյ բազում չարիս անցուցին ՚ի վերայ տաճկացն: Ո'չ թէ միանգամ եւ երկիցս եղեւ այս, այլ բազում անգամ. որքա'ն նոքա գնացին ՚ի վերայ Վրաց, Վրացիքն ղօղեալք ՚ի ցերեկի, եւ ՚ի գիշերի անկանէին ՚ի վերայ նոցա, եւ առնէին որպէս գրեցաք: Բայց երկիրն Վրաց դարձաւ աւերակ. զի Պարսիկքն ՚ի գնալն իւրեանց` ուր եւ պատահէին` կողոպտէին, աւար առնէին ինչսն, եւ զշէնսն այրէին` եւ ասէին, գնացեալ պատգամ տարէ'ք Գօրկի խանին, թէ այսպէս առնեմք զամենայն երկիր քո: Իսկ Վրացիքն նոյնպէս աւերէին` եւ ասէին, ասացէ'ք Վալի խանին, տե'ս թէ` զի'նչ արարաք երկիրն քո. եւ այսպէս երթեւեկութեամբ երկուց զօրացն աւերեցան Մուխրան եւ Գօրկի: Եւ յորժամ դեսպանքն Պարսից գնացին առ Գօրկին, եւ նա միամտութիւն ցուցանէր` ասելով, ես ոչ եմ թշնամի Շահին, այլ ծառայ ստրուկ եմ Շահին, եւ հող ոտաց նորա: Ես թէեւ վասն հակառակութեան եկեալ եմ աստ, այլ ՚ի մահուանէ փախեալ եմ: Զայս խօսէր միշտ` մինչեւ հաւատալ Շահին. եւ միջնորդութեամբ Աբաս խանին Գանձակայ` որ էր բարեկամ Գօրկուն, արար հաշտութիւն ընդ նմա: Քանզի գրեաց թուղթ սիրոյ եւ երդման, եւ (յղեաց) խլայս յոտից մինչեւ ցգլուխ, եւ երիվար զօրեղ` եւ քաջալերութիւն` գնալ առ նա աներկիւղ` եւ ո'չ երկնչել: Եւ վասն այսց քաջալերանացս ելեալ գնաց մինչեւ ցԵրեւան. եւ զետղ առեալ անդ մինչեւ եկին ՚ի Գեանճայու արք ՚ի խանէն` ուղղեկից նմա: Եւ ապա եդ ընդ նմա խանն Երեւանայ ուղղեկիցս, եւ առաքեցին զնա փառաւորապէս. եւ եհաս յԱսպահան. եւ ասացին Շահին զգալուստն նորա: Եւ Շահն առաքեաց ընդառաջ նորա, բերեալ իջուցին ՚ի վայելուչ ապարանս արքունի: Եւ ապա խնդրեաց զնա Շահն` գնալ առ ինքն: Իսկ Գօրկին առեալ առասան եդ ՚ի պարանոցն` եւ կախեաց ՚ի թիկանցն, եւ զթուրն կախեաց ՚ի վերայ սրտին. եւ այնպէս եմուտ առ Շահն: Եւ տեսեալ զնա Շահն` ասէ, զի՞նչ է այդ Գօրկի խան: Պատասխանեաց Գօրկին` եւ ասէ, ես մահապարտ եւ յանցաւոր գտայ առաջի քո. արդ` կամ պարանաւս այս կախեա' զիս, եւ կամ թրովս այս սպա'ն: Ասէ Շահն, ո'չ թրով սպանանիս եւ ոչ պարանաւ կախիս, այլ կաս ընդ իս` եւ խրատես զիս: Եւ պատուեաց զնա` եւ սիրեաց յոյժ. եւ է ընդ նմա միշտ. եւ այժմ կայ այսպէս ՚ի թուականս այս` որ կամք յայժմումս ՌՃԽԷ: Բայց Վալին յորժամ գնաց ՚ի Թիֆլիզ, սկսաւ չարիս. զի հրաման եհան` զանգակ ոչ հարկանել, եւ ժամկոչ ոչ կոչել, եւ առաջի մեռելոց խաչ ոչ բարձրացուցանել. եւ այսու պատճառաւ կամէր զհաւատս քրիստոնէից բառնալ: Վասնորոյ միաբանեցան քրիստոնեայքն` Հայք եւ Վիրք, եւ գրոհս տուեալ գնացին ՚ի դուռն նորա, եւ աղաղակելով պախարակէին, եւ այպանէին` ասելով, դու ուրացար զհայրենի հաւատն քո` եւ եղեր ուրացօղ Քրիստոսի, եւ զմե՞զ եւս կամիս հանել ՚ի հաւատոց մերոց. արդ լռեա' յունայն խորհրդոցդ, եթէ ոչ` քարկոծ առնեմք զքեզ: Զայս իբրեւ լուաւ` երկեաւ, մի' գուցէ ապստամբեսցին, եւ անկանիցին ՚ի կողմն Գօրկուն, եւ յարիցեն ՚ի վերայ իմ առ ՚ի սպանանել զիս: Եւ ապա դադարեցաւ ՚ի սնոտի գործոյն. եւ այս եղեւ այսպէս յայսմ ժամանակի, եւ ապագայն Աստուած գիտէ: