Սեւհողեր կամ յետին գիշեր Արարատեան

ԱՐԱՐՈՒԱԾ Ա. ԱՐՇԱՒԱՆՔ
       Արշալոյս. —Նորայրի ապարանքին մէջ փառաւոր սենեակ մը. — Խորը դուռ, երկու կողմը պատուհան. — Աջ կողմի խորը սենեակ մը, ուր Նազենիկ կը քնանայ։
       Տեսիլ Ա
       ՆԱԶԵՆԻԿ (մինակ. քնացած)
       Վաղենա՜կ... (իբրեւ մէկը կը գրկէ եւ արթննալով յանկարծ կը տխրի) Դարձեալ երա՜զ... կը ծագիս արշալոյս եւ զիս մխիթարելու կու գաս, այլ իզուր. ես քու տեսքիդ վրայ զմայլած՝ չեմ մխիթարուիր, վասնզի Վաղենակիս ժպիտը քու ծագումէդ աւելի քաղցր էր... Ի՜նչ սփոփանք կրնան ազդել ինձ այս աստեղազարդ եւ կապուտակ երկինքը, մինչդեռ իր կապոյտ աչքերն այս աստղերէն աւելի շողշողուն էին, իր դէմքը նորեկ գարունէ մը աւելի գեղեցիկ էր... վերջապէս անհուն դրախտ մ՚էր իր սիրտը, եւ ես հոն զուարթ թիթեռնիկ մ՚էի. իսկ հիմա արտասուալից վհի մը փոխակերպեցաւ եւ ես՝ հոն հեծկլտող ստուերի մը... Վաղենակ, ե՞րբ պիտի գաս զիս գրկելու... Այլ ի՜նչ յոյս ունիմ ես... Կը հասկնամ, մահուան ցուրտ ձեռքն զքեզ յաւիտեան բաժնեց ինձնէ... բախտը մեր երկուքին մէջ գերեզման մը դրաւ... Ի՜նչ թշուառութիւն, դանդաղ տարիներ արցունք սփռելով անցան եւ դեռ չեմ տեսեր ես զքեզ, ես որ վայրկեան մը չէի ուզեր հեռանալ քեզնէ... (երեսը ձեռացը մէջ առած կու լայ)։
       Տեսիլ Բ
       ՆԱԶԵՆԻԿ եւ ՎԱՀՐԱՄ
       ՎԱՀՐԱՄ. — Նազենիկ, դարձեալ կու լաս, միթէ նորէ՞ն երազիդ մէջ տեսար զինքը...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Այո՛, եւ առջինէն աւելի քաղցր էր իւր նայուածքը... Ա՜հ, ինչո՞ւ ես ալ իրեն հետ չը վազեցի պատերազմի դաշտը, ես ալ դիւցազնուհւոյ մը պէս ամուսնոյս գրկացը մէջ հայրենեացս կը ձօնէի արիւնս եւ չէի հեծեր այսպէս գերեզմանէն խռոված ստուերի մը նման...
       ՎԱՀՐԱՄ. — Իսկ Վարդանոյշ, այն անմեղ դստրի՞կը։
       ՆԱԶԵՆԻԿ . — Արդէն որ կողմ որ դառնաս՝ երկինք արցունք սփռած է հոն. ուրեմն, ո՜վ մահ, եկո՛ւր քու սառ ձեռքերովդ գոցէ այս աչքերը եւ թող աներեւութանայ առջեւէս այս նախանձոտ աշխարհը, ուր սիրոյ քաղցրութիւնը դեռ չը ճաշակած, սիրոյ դառնութիւնը կը խմեմ։ Վաղենակ, փշալից է եղեր այն պսակը, զոր սէրը ժպտելով մեր գլխուն բոլորեց եւ իր հեշտ ամպերովը զանոնք մեր աչքէն ծածկեց... Երանի՜ թէ այն գիշերը, յորում առաջին համբոյրներն զգացին մեր շրթունքը՝ զգային նաեւ մահուան դալուկը, երկուքնիս գրկախառն իջնէինք այն սեւ գերեզմանը... Վահրա՛մ, եթէ հիմա զաւակ չունենայի, հազար գերեզման ունեցած էի...
       ՎԱՀՐԱՄ. — Մի՛ յուսահատիր այդպէս, Նազենիկ, անշուշտ՝ կը գթայ երկինք անմեղին վրայ... Յուսա՛, միանգամայն ինքզինքդ զուարթ ցցո՛ւր, վասնզի կուզե՞ս տեսնել անմեղ աղջկանդ արցունքը։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ինչո՞ւ։
       ՎԱՀՐԱՄ. — Երբ հիմա անկողնէս ելայ, հեծկլտալու ձայն մ՚առի, քովս դարձայ եւ տեսայ, որ Վարդանոյշ կու լար... Հարցուցի, թէ ինչո՞ւ կու լայ, ինքն ալ վերջապէս պատասխանեց. «Վասնզի մայրիկս միշտ կու լայ»։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ի՞նչպէս չարտասուէ զաւակ մը, որուն աչացը վրայ իր մօրը համբուրին հետ մէկտեղ արցունք կաթեց... Ուրեմն, Վահրամ, ե՞րբ պիտի գթայ երկինք մեր վրայ, մինչդեռ անմեղ մ՚անգամ կը վշտագնէ... Մի՛, մի՛ գոցեր սիրտս պատիր յոյսերով, գիտեմ գերեզմանին սեւ պատուարները բաժնեցին ինձնէ ամուսինս. ես որ այնչափ կը պաշտէի այն գողտրիկ սիրտը... անարգ թշնամեաց ոտիցը կոխան եղաւ... Հայաստան դիւցազն մը կորսնցուց եւ Նազենիկ՝ պահապան հրեշտակ մը, որուն յաղթական ճակատը ցուրտ եւ արիւնոտ մարմարեայ դափնիներով պսակեց մահն անշուշտ։
       ՎԱՀՐԱՄ. — Բայց դու ընդհակառակը հրճուելու ես, Նազենիկ, որ քու ամուսինդ անհուն Հայեր փրկեց իր մահուամբը, որոնց արիւնը պիտի ծծէր թշնամւոյն անխնայ սուրը... Թող մեռնի ամուսինդ եւ ապրի Հայաստան, վասնզի կը գտնես յետոյ ամուսինդ երկնից մէջ, իսկ Հայաստանը երբեք չես գտներ... Դու չես գիտեր, թէ այս դողդոջուն բազուկը որչափ թշնամւոյն արեամբը կարմրեցաւ... Երկու որդի ունէի, երկուքն ալ պատերազմին մէջ ինկան մեռան, իսկ ես հրճուեցայ, որ հայրենեաց ազատութեան համար մեռան... Եթէ հայրդ զքեզ իմ խնամակալութեանս յանձնած չըլլար, ես հիմա գուցէ դիտապաստ ինկած էի դաշտին վրայ եւ կատաղի վագեր նման թշնամւոյն արիւնը կը խմէի. չը գիտես դու ի՞նչ զուարճութիւն է այն... Կ՚ողբամ զքեզ, Նազենիկ, որ հայրենեաց հուրը չես զգար դու... Չը տեսա՞ր միթէ հայրդ, որ հոգիէն աւելի կը սիրէր զքեզ, հայրենեաց սիրոյն համար թողուց հոս եւ ինքը սլացաւ պատերազմի եւ ազատութեան դաշտը իւր ճերմակ մօրուքն արեամբ ներկելու... եւ արժանացաւ իսկ նահատակութեան լուսեղէն թագին. Նազենիկ, աշխարհիս վրայ երջանկութիւնն աշնան պարզ երկնքին կը նմանի, զոր զմայլած դիտելու ատենդ յանկարծ թուխ ամպերով կը ծածկուի։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՜հ, մի՛ արթնցներ մտացս մէջ հօրս մահուան տխուր յիշատակն ալ. դարձեալ կ՚ըսեմ, պէտք է մեռնիլ, վասնզի միայն մահը, այն սառած եւ տխուր հրեշտակը կրնայ վշտահարս մխիթարել՝ յաւիտենական տխուր հանգստարան մը, գերեզման մը շնորհելով, որուն ցուրտ դրանը առջեւ կը դողդոջեն զգալի յիշատակներ... Վահրամ, երբ կը տեսնեմ, որ վարդը կը ժպտի՝ կ՚ուզեմ վարդ մը ըլլալ, ժպտիլ վայրկեան մը եւ թառամիլ... (ի ծունր եւ ձեռքն երկինք վերցուցած) Հա՛յր իմ, դու գոնէ խորհուրդ մ՚ազդէ թշուառ աղջկանդ։
       Տեսիլ Գ
       ՆՈՅՆՔ եւ ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — (մօրը գիրկը վազելով) Մայրի՛կ... դարձեալ կու լա՞ս...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՛չ, աղջիկս... ( զայն սրտին վրայ կը սեղմէ)։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Ի զո՜ւր կը ջանաս զիս խաբել, ահա կը տեսնեմ այդ արցունքները, որոնք տաք տաք սրտիս վրայ կը կաթին... Ինչո՞ւ համար կու լաս, ըսէ՝ որ ես ալ արցունքս քուկինիդ հետ խառնեմ, սիրուն մայրիկս։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Խե՜ղճ զաւակ, դառն կորստեան մը տխուր յիշատակ, քեզի համար կու լամ, վասնզի թշուառ ես։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Այո՛, թշուառ եմ, վասնզի աչքս բանալէս, մայրս ճանչնալէս ի վեր միշտ զինքը տրտում տեսայ. գոնէ անգամ մը չը ժպտեցար ինձ, անգո՛ւթ մայր։
       ՎԱՀՐԱՄ. — (մեկուսի) Տարաբախտ տղայ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Եկո՛ւր գիրկս, մի՛ սրդողիր, զաւակս, այսուհետեւ միշտ պիտի ժպտիմ քեզի, թէպէտեւ սրտէս արիւն ալ պոռթկայ։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Պիտի ժպտի՜ս ինծի... մա՛յր իմ. Վահրա՛մ, կը տեսնե՞ս, ժպիտ խոստացաւ մայրս... Ուրեմն այսուհետեւ միշտ երջանիկ պիտի ըլլամ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Եւ ալ անգութ չի պիտի կոչես մայրդ, այնպէս չէ՞։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Երբե՜ք... Ներէ՛ ինծի, մա՛յր իմ, վասնզի խիստ վշտացած էի. երէկ իրիկուն, երբ պարտէզը կը շրջագայէի, տեսայ երփներանգ թիթեռնիկ մը, որ ծաղկէ ծաղիկ կը թռչտէր զուարթաբար... Աչքերս լեցուեցան... ինկայ մարգագետնին վրայ եւ սկսայ դառնագին լալ, ըսելով ինքնիրենս «Ես որ մայր ունիմ, թշուառ եմ, եւ պանդուխտ թիթեռնիկն անգամ ինձնէ աւելի երջանիկ է»... Վերջապէս ելայ եւ նախանձով վառուած՝ արիւն֊քրտինք թափելով յաջողեցայ զանի բռնել եւ սպաննել... Խեղճ թիթեռնիկ... Յետոյ որչափ սիրտս կտոր կտոր եղաւ... Միթէ ոճրագործութի՞ւն էր ըրածս, մա՛յր իմ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՛չ, դու յանցանք չունիս, աղջիկս... Հանդարտէ... Ալ այսուհետեւ իմ միակ մտածմունքս դու պիտի ըլլաս։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Բայց ի՞նչ ձայն է այս, մտի՛կ ըրէ, մա՛յր իմ... (դուրսէն հետեւեալ տխուր երգը կը լսուի)։
       ՈՂԲԵՐԳ
       Երկինք, ցօղէ աչացըս լոյս...
Գէթ նըշոյլ մը յաչս եղկելոյս,
Որ ի խաւար օրերն համբուն
Սիրտն ի սուգ, վիշտ հեծէ անքուն...
       Ո՜վ նազենիդ իմ Նազենիկ,
Ո՜վ իմ արեւ, իմ յոյս քաղցրիկ,
Քայլամոլար շրջիմ ի զո՜ւր...
Քեզ կը ծածկէ դամբան տըխուր։
       Չկայ ինծի երբեք յոյս լոյս,
Դու ես սփոփանք իմ ցաւերուս,
Ո՜վ դու դամբան, լըռիկ դամբան,
Շրթունքս զքեզ միշտ կը կարդան։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՜հ, այս ձայնը տխուր տպաւորութիւն մը ազդեց ինձ... Ո՜վ է այդ երգողը, Վահրամ։
       ՎԱՀՐԱՄ. — (պատուհանէն նայելով) Ցնցոտիներ հագած կոյր զինուոր մ՚է (Վարդանոյշ կ՚երթայ պատուհանէն նայելու)։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Վահրա՛մ, գնա՛, կ՚աղաչեմ հոս բեր այդ զինուորը, գուցէ նոյն պատերազմէն դարձած ըլլայ եւ լուր մը տայ մեզ ամուսնոյս վրայօք. ( Վահրամ կը մեկնի) Ո՜հ, արդեօք պիտի կարենա՞մ յաջող լուր մը առնել Վաղենակէս, եթէ ոչ յուսոյ այն նշոյլը, զիս կը մխիթարէր, պիտի խաւարի մահուան ստուերին տակ... Անողո՜ք բախտ, մինչեւ ե՞րբ սիրտս յուսահատութեան թուխ կոհակաց խաղալիք պիտի մատնես...
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — (մօրը վազելով) Մա՛յր իմ, Վահրամ կոյր զինուորին թեւէն բռնած հոս կը բերէ... Ահա եկան...
       Տէսիլ Դ
       ՆՈՅՆՔ, ՎԱՂԵՆԱԿ, ՎԱՀՐԱՄ (թեւէն բռնած կը բերէ, որն որ կթոտ եւ դեղնած է)։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ինչո՞ւ զիս հոս բերիք... Միթէ զիս բանտարկե՞լ կ՚ուզէք, որպէսզի փողոցներուն մէջ այսպէս աստանդական թշուառութիւնս չը նուագեմ ողբաձայն... Ա՜հ, ազատ թողէք զիս, թողէք որ ողբամ ես իմ վիճակս, վասնզի իմ միակ մխիթարանքս իմ ձայնիս արձագանքն է, ինծի այնպէս կը թուի թէ սիրելիքս ինձ կը պատասխանեն։
       ՎԱՀՐԱՄ. — Ապահով եղիր, խեղճ զինուոր, զքեզ արգիլող չկայ, ազատ ես երթալու... Բայց ներէ յանդուգն հարցմանս... Ինչո՞ւ այսպէս փողոցները կը թափառիս ողբագին... Միթէ ընտանիք չունի՞ս...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ո՛չ, արդէն երիտասարդութեանս ատեն որբ մնացած էի, ետքը ամուսին մ՚ունեցայ... որուն վրայ միայն դրեր էի կենացս յոյսը, բայց երբ այսպէս պատերազմէն կուրացած կը դառնայի, գուժեցին ինձ, որ կինս լուր առնելով թէ ես պատերազմի ատեն մեռած էի, նա ալ ինքզինքը թունաւորեր էր. ալ այնուհետեւ գերեզման փնտռեցի, ինչպէս ծարաւեալն աղբիւրը... կը շնչեմ... բայց մեռած եմ։
       ՎԱՀՐԱՄ. — Բայց ո՞ր պատերազմին համար կ՚ըսես...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ասկեց 5֊6 տարի առաջ Աեբաստիոյ մերձակաները Հագարացւոց դէմ եղած սոսկալի պատերազմը։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Քա՛ջ զինուոր, ահա ատոր համար բերինք քեզ հոս... Գիտցիր որ հոս ալ քեզ նման թշուառ կին մը կայ իր ամուսինը կորսնցուցած, որ սոյն միջոցին քեզնէ ուժ եւ յոյս կ՚ակնկալէ։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Թշուա՜ռ մը... ո՜հ, կը սիրեմ ես զայն... Բայց ես ի՞նչպէս կրնամ ուրիշ մը մխիթարել, մինչդեռ ես իսկ կարօտ եմ... Եթէ կարենամ մխիթարել զայն, այդ ինձ համար աննման սփոփանք պիտի ըլլայ... Ա՜հ, տարօրինակ բարիք մ՚է թշուառութեան անողոք ճիրաններէն մէկն ազատելը։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ուրեմն անշուշտ կը ճանչնաս Վաղենակ զօրապետը, որ յիշեալ պատերազմին Հայ զօրաց աջ գնդին հրամանատարութիւն կ՚ընէր։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — (տատամսելով) Այո՛...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Գիտե՞ս արդեօք, մեռա՞ւ նա պատերազմին մէջ թէ կենդանի է դեռ։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Կենդանի է (ապշած)։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Կենդանի՜... Եւ ո՞ւր է հիմա... գիտե՞ս...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — (եռանդեամբ եւ շփոթած) Բայց... չեմ հասկնար։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ամուսինս կենդանի՜... Իմ մօտս... Բայց ո՞ւր է.. ։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — (թոթովելով) Հոս եմ... Նազենիկ...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Վաղենա՜կ... (կը գրկուին)։
       ՎԱՀՐԱՄ. — Վերջապէս գթացի՜ր... երկինք...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ճշմարի՞տ է որ կը գրկեմ զքեզ, նազենիդ իմ Նազենիկ... եթէ ոչ երկուքնիս ալ խաբուսիկ երազով մը կը սփոփուինք։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՛չ, ո՛չ... Բայց ո՞ւր են անոյշ աչքերդ... Ի՜նչ դալկահար դէմք... ի՜նչ դողդոջուն ծունկեր... ո՞ւր է նայուածքդ։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Հայրենիք մը ազատելու քիչ է այս կուրութիւնը, հինգ վեց տարուան հալումաշը... եւ սիրելւոյ մը միայն տեսքէն զրկուիլը։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Մա՛յր իմ, ո՞վ է այդ աղքատ մարդը որ կը գրկես։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Եկո՛ւր դու ալ գրկէ... Հայրիկդ է... աղջիկս։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Այն ի՜նչ գծուծ մարդ է, ես կը վախնամ գրկելու։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Զաւա՜կ մը... աղջի՜կ մը... ո՜հ, եկո՜ւր գիրկս, թշուառ հայրդ եմ ես... (զայն կը գրկէ) Երկի՛նք, լո՜յս, լո՜յս խաւար աչքերուս, տեսնեմ մէկ մը ամուսինս եւ զաւակս վայրկեան մը միայն եւ թող դարձեալ խաւարին... Զաւակս, զոր դեռ չեմ տեսած...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Մխիթարուէ՛, ամուսինս, բաւական է որ Հայաստան կոյր չըլլայ դիւցազնի մը համար... Աչքերը զիրար տեսնելէ աւելի գեղեցիկ են, երբ սրտերը իրարու մօտ բաբախեն. արդէն խամրած են սիրոյ ազդու նայուածքները եւ սրտերը կը սիրեն։
       ՎԱՂԵՆԱԿ . — Դժբախտ զաւա՜կ... իւր կենացը զուարթ արշալուսին սկսաւ թշուառութեան բաժակը քամել, եւ իր հօրը աչացը հետ իր կենացը պայծառ օրերն ալ խաւարեցան... Նազենիկ, ինչո՞ւ ծնար այս զաւակը, մինչդեռ իր հայրը անոր քաղցրիկ դէմքը յաւիտեան չը տեսնելու պիտի դատապարտուէր... մինչդեռ հայրական սէրն անոր սիրուն աչացը մէջ պիտի չը կարդար... Անիծեալ է եղեր այն օրը, Նազենիկ, յորում ես քու գրկէդ բաժնուեցայ... Անիծեալ է եղեր այն յաղթութիւնը, որով հրճուեցաւ Հայաստան։ Նազենիկ, երբ յաղթանակաւ պատերազմէն կը դառնայի, նոյն ատեն, երբ գնդէս բաժնուած էի քանի մը անձանց հետ, խումբ մը կատաղի Հագարացւոց հանդիպեցայ, որոնք յանկարծ վրանիս յարձակեցան եւ ընկերներս սպաննելով, զիս ալ խողխողել ուզեցին, բայց զօրագլուխնին հրամայեց, որ միայն աչքերս կուրցնելով թողուն զիս... Մինչեւ հիմա հինգ վեց տարի է այսպէս վշտահար ու թափառական շրջեցայ, մուրացի, միշտ գոչելով, երկինք, լո՜յս, լո՜յս խաւար աչքերուս... Այլ ի զուր... Ահռելի գոյժ մ՚առի, թէ մեռած էիր...
       ՎԱՀՐԱՄ. — (մեկուսի) Սոսկալի ճակատագի՜ր։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Խաւարն ինձ գերեզման մը կը թուէր եւ ես հոն ողջ ստուեր մ՚էի, սէրը սիրտս կրծող իժ մ՚էր եւ կեանքն անողոք դահիճ մը. յոյսը ինծի նոր կեանք մ՚էր, մահը՝ ինծի համար հրեշտակ մը եւ անցուցած գեղեցիկ օրերս երազ կը թուէին ինձ... Բայց վերջապէս փարատեցաւ այն երազը... Նազենիկ, դարձեալ գիրկս համբոյր կը ձօնէ դեղնած ճակտիս, իսկ անգութ երկինք դեռ լուսոյ նշոյլ մը չը ցօղեր խաւար աչքերուս։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Կ՚աղաչեմ, Վաղենակ... ալ բաւական է...
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — (հայրը գրկելով) Ա՛լ սիրով կը գրկեմ զքեզ, հա՛յր իմ, վասնզի դու ալ ինծի պէս թշուառ ես եղեր եւ կու լաս։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Թշուա՞ռ ես կ՚ըսես, աղջիկս... բայց ինչո՞ւ...
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Վասնզի միշտ կու լար մայրս... Բայց հիմա երջանիկ եմ, վասնզի թէ մայրիկս ժպտել խոստացաւ եւ թէ հայրիկ մը ունեցայ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Վարդանոյշ, ահա այդ հօրդ համար էր որ կու լայի անդադար։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Ուրեմն ալ երջանիկ պիտի ըլլանք, վասնզի հայրս ալ գտանք։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Իսկ հայրդ ի՜նչպէս երջանիկ ըլլայ, մինչդեռ աչքերը կորսնցուցեր, չը տեսներ քու քաղցրիկ դէմքդ, այլ միայն յաւիտենական խաւարի մը խորերէն կը լսէ քու անոյշ ձայնդ՝ քու մրմնջած «հայրիկ» բառդ...
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — (զայն գրկելով) Խեղճ հայրիկ...
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ա՞յս է գթութիւնդ, ո՛վ երկինք։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Բայց հանդարտէ, սիրելի ամուսինս, քու կնոջդ եւ զաւկիդ գգուանքները պիտի մոռցնեն քու վշտալից անցեալդ... Քու աղջկանդ սէրը տենչացած լոյսէդ աւելի քաղցր պիտի թուի քեզ. յիշէ մեր անցուցած սիրոյ օրերը, դարձեալ նոյնն ենք մենք, միայն թէ դու չես տեսներ զմեզ, քեզ այնպէս թող թուի, որ մեր գիրկը կը նիրհես։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Նիրհե՜լ... Բայց վերջապէս չե՞ս ուզեր արթննալ, երբեք չե՞ս կարօտնար սիրելւոյդ դէմքը... երանի քեզի որ չես գիտեր իմ թշուառութիւնս... չը գիտես թէ ի՛նչ է կոյր մը, որ կը սիրէ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՜հ, մի՛ յուսահատեցներ զիս, Վաղենակ... ուրեմն դու զիս չես սիրեր, որ այսպէս անօգուտ կը համարես իմ սիրալիր համբոյրներս։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ո՛չ, ո՛չ, կը սիրեմ եւ պիտի սիրեմ զքեզ յաւիտեան, Նազենիկ... Ալ չի պիտի վշտանամ... ալ զուարթ պիտի ըլլամ, ո՜հ, բա՛ց թեւերդ եւ գրկացդ մէջ հանգչեցնեմ քիչ մը վշտակոծ ճակատս... Եկո՛ւ եւ դու զաւակս ալ... (կը գրկուին):
       Տեսիլ Ե
       ՆՈՅՆՔ եւ ՆՈՐԱՅՐ
       ՆՈՐԱՅՐ. — (ծունր դնելով) Օրհնեալ ըլլայ երկինք, որ երկաթէ բանտերէն եւ շղթաներէն ազատեց ծերունիս եւ դարձուց իմ անձկալի հայրենիքս, իմ քաղցր ընտանեացս գիրկը։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՜վ երկինք, ո՞վ է արդեօք այս ծերունին...
       ՎԱՀՐԱՄ. — (մօտենալով) Աստուա՜ծ իմ... Նորայր իշխանը... հայրդ է, Նազենիկ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Հա՜յրս... (գիրկը նետուելով) Հա՛յր իմ... Ի՜նչ ուրախութիւն մէկ վայրկեանի մը մէջ... Բայց երազ չըլլայ տեսածս... վասնզի քու մահդ գուժեցին։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ո՛չ, ո՛չ սիրեցեալ դուստրս, երկինք դարձեալ չուզեց իմ մահս եւ քու գիրկդ դարձուց զիս... Դեռ պիտի ապրինք։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ի՞նչ պատահեցաւ... (բարձր) Նազենի՜կ...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Դուստր իմ, ո՞վ է այդ կոյր զինուորը։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Չե՞ս ճանչնար... Ամուսինս է, հայր իմ։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ո՜վ երկինք (գրկելով) Վաղենա՜կ... դեռ կը զարնէ բազուկդ, որուն կրթնեցաւ Հայը, ո՜վ արի դիւցազն, դեռ կը զգամ բազուկը սրտիս վրայ, որ թշնամեաց գլխուն անհուն հարուածներ թօթափեց։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Ո՜հ, դո՞ւ ես, դիւցազն հայր, ես ալ կը համբուրեմ այն բազուկը, որն որ ծերութեան մէջ չը դողդոջեց սրոյս տակ... Բայց չեմ տեսներ...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ալեւոր Հայաստանի օրհնութիւնը լսէ։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ի՜նչ տարօրինակ դէպք, հայր իմ, երկուքնիդ մէկ օր հեռացաք հոսկէ եւ երկուքնիդ մէկտեղ դարձեալ եկաք գիրկս...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Նազենիկ, ո՞վ է այս մանկիկը։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Աղջիկս է...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Աղջի՜կդ... Եկո՜ւր զքեզ ալ գրկեմ չուառ զաւակ. դու որ մանկութեանդ ատեն վշտահար մայր մը ունեցար. անմեղ հրեշտակ, դու որ վիշտ քաշելու համար երկինքը թողուցիր աշխարհ եկար... դու որ արտասուաթուրմ վարդ մը փթթեցար աշխարհիս վրայ... Երկինք սեւ ամպերով իր ճառագայթները քեզնէ ծածկեց։ Վաղենա՛կ, ահա՛ քու աչերուդ լոյսը, ահա՛ քու դագաղիդ վարդը... Ալ թող արիւնոտ դափնիները եւ այս գեղեցիկ ձիթենիին շուքին տակ հանգստացիր, բաւական լոյս ու արեւ թափեցիր հայկական ազատութեան փշոտ ճամբուն վրայ. ուրեմն հրճուինք, որ հայրենեաց համար վշտացանք։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Եւ դու, հա՛յր իմ, ինչուան հիմա դու ո՞ւր էիր։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Վեց տարի ես ալ Եգիպտացւոց տէրութեան բանտերուն խորերը ծանր շղթաներու տակ հեծեցի անոք եւ անմխիթար, բայց բանտապահիս եւ իմ մէջ այնպիսի սերտ բարեկամութիւն մը յառաջ եկաւ եւ այնչափ սիրելի եղայ իրեն, որ ինքզինքը մահուան վտանգի մէջ ձգելով՝ ազատեց զիս... Երբ այն բանտերէն դուրս ելայ՝ կարծեցի թէ նոր աշխարհ մը մտայ, երբ հայրենեացս հողերը կոխեցի՝ Հայաստանիս հովը հայրենասիրութեան նոր ոգի մը ներշնչեց ինծի. ես որ բանտերու խորերը գերեզմանին սեւ եզերքները դողդոջող ծերունի մ՚էի, ահեղ առիւծ մը դարձայ... Բայց երբեք չէի յուսար, որ ընտանիքս այսպիսի փոփոխ եւ երջանիկ վիճակի մէջ գտնեմ, միայն թէ Հայաստանի վերջին հառաչները սիրտս կը բեկբեկեն, երբ մարին հայոց որոտացող շանթերը։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Նորա՛յր, մի յուսար որ Հայուն աստղը տեսնես, այլ բոլոր Հայաստան թշուառ պիտի թաւալի կորստեան վիհը, ինչպէս որ կործանեցաւ իր գահը... Երկինք ալ բարկացայտ աչօք կը նայի Հայաստանի. այն անխիղճ Եգիպտացիները, Թաթարները, Հագարացիները, ամէնքն ալ երկնավրէժ հրէշներ են, որոնք անխնայ Հայաստանը կը հարուածեն... Օ՜ն, ակնարկ մը ձգէ հայրենեացդ վրայ եւ կարծեմ գերեզմաններէ եւ աւերակներէ զատ ուրիշ շէնք մը չի պիտի գտնես... Մտիկ ըրէ եւ պիտի տեսնես որ Հայոց աշխարհին գիշերային լռութիւնն անգամ միշտ ողբաձայն հեծեծանքներէ կ՚ընդհատի. ինչո՞ւ տապալի Հայաստան, վասնզի Հայոց մէջ մատնիչներ կան, ինչպէս որ մեր պատերազմին մէջ ալ գտնուեցան... Այսպէս մատնութեամբ Հայերը զիրար կենազրաւ ընելէ ետքը, եթէ միայն Հայ մը մնայ, այն ալ ինքզինքը պիտի մատնէ, որպէսզի «Հայ եմ» ըսելով՝ աշխարհի առջեւ պարծենայ... Հայերն ի քուն են, իսկ մատնիչներն՝ արթուն...
       ՆՈՐԱՅՐ. — Քիչ ատենէն գուցէ Սեբաստացիք գոյժ պիտի առնեն որ թշնամիք աշխարհաւեր բանակաւ Սեբաստիոյ վրայ կը թափին։
       ՁԱՅՆ ՄԸ. — Քաղաքացիք, արի՜ք, զէնք առէ՜ք։
       ԱՄԷՆՔԸ. — (սարսափած) Ա՜հ... (լռութիւն):
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Կը լսե՞ս, Նորայր։
       ՁԱՅՆ ՄԸ. — Սեբաստացի՛ք, արի՛ք, զէնք առէ՜ք։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Վահրամ, գնա՛, շուտ հոս բեր այդ մարդը ( Վահրամ կը մեկնի) քաջալերութի՜ւն... Դեռ այս դողդոջուն բազուկը կարող է սուր շարժել եւ թշնամեաց գլուխները թափել... Դեռ ողջ է Հայաստան, դեռ ողջ է հայրենասիրութեան ոգին։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՞վ երկինք, գթա՛ մեր վրայ...
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Մա՛յր իմ, ես ալ կը վախնամ։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Եկուր գիրկս, զաւակս... մի՛ վախնար։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Քաջալերութի՜ւն, դուստր իմ, ողբալու ժամանակ չէ։
       Տեսիլ Զ
       ՆՈՅՆՔ, ՎԱՀՐԱՄ , ԶԻՆՈՒՈՐ ՄԸ
       ԶԻՆՈՒՈՐ. — (մեկուսի) Նորայր իշխանը կենդանի՞ եւ Սեբաստիոյ մէ՜ջ... (զարմացած):
       ՆՈՐԱՅՐ. — Խօսէ՛, միթէ նոր թշնամի՞ք կ՚արշաւեն Սեբաստիոյ վրայ։
       ԶԻՆՈՒՈՐ. — Այո՛, վեհա՛զն տէր, Լանկթիմուր Թաթարստանի բռնաւորը՝ Հայաստանը գրեթէ հիմնայատակ ընելէ յետոյ՝ սեւ ամպերու բանակով հոս կը սլանայ սուրէ թեւերով։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ո՜հ, միթէ շատ մօ՞տ են մեզ, Աստուա՜ծ իմ...
       ԶԻՆՈՒՈՐ. — Ո՛չ, վաղ առաւօտեան դէմ հազիւ հոս կը հասնին։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Ուրեմն թող քաղքին բոլոր դռները փակուին, ազնուականք եւ ռամիկք ամէնքն ալ զէնք առնեն... Իմաց տուր Սեբաստացւոց, թէ Նորայր իր գերութեան շղթաներէն ազատելով իր հայրենիքը դարձեր է, իմաց տուր նաեւ բոլոր զօրապետաց եւ զօրաց, որ շուտով հիմա Նորայրի ապարանքը գան ժողովուին... Թող ամէն եկեղեցեաց զանգակները հնչուին՝ այս գոյժը բոլոր քաղքին մէջ շուտով տարաձայնելու համար... Օ՜ն, ուրեմն տուած պատուէրներս փութով թող կատարուին, քա՛ջ հայկազն։
       ԶԻՆՈՒՈՐ. — Անհոգ եղիր, վեհազն տէր, ջանք եւ կեանք հայրենեացս նուիրելու պատրաստ եմ ես։
       Տեսիլ Է
       ՆՈՅՆՔ (բացի զինուորէն)
       ՆՈՐԱՅՐ. — Արի զինուոր, երանի թէ ամէն Հայ քեզի պէս զգար, այն ատեն Լանկթիմուր սարսափելով կը նայէր Հայաստանի դափնեզարդ սարերուն եւ կը սոսկար իր խրոխտ քայլը Հայաստանի հողին վրայ դնել, ուր եթէ մատնիչներ իրենց մօր կաթը չը խմէին, ուր եթէ վատեր եւ ազգատեացներ նախնի փառաց յիշատակաց քանդակներն իրենց նախատական քայլերուն տակ չը ջնջէին, ուր եթէ Հայերը ձեռք ձեռքի «միաբան մեռնինք» գոչէին... Ա՜հ, ե՜րբ պիտի ջնջուի աշխարհիս վրայէն թագը, փառքը եւ միայն եղբայրութիւնը իր մանիշակներովը մարդոց ճակատը պիտի պճնէ փոխանակ դափնիի. բայց դու, Հայաստան, դու միշտ փուշեր պիտի տեսնես...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Ե՞րբ խաղաղութիւն պիտի գտնենք մենք այս աշխարհիս վրայ, հա՛յր իմ։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Նազենիկ, չկայ երբեք հանգիստ Հայուն համար, մինչդեռ անմիաբան է եւ օտար է իր սրտին հայրենասիրութեան բառը, ինչպէս գութն օտար է երկաթէ թուրին։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Իսկ յետոյ շատ պիտի զղջայ, ճակատը կոծելով շատ պիտի վայէ Հայը, բայց ինքզինքն անյատակ անդունդի մը գահավէժ բերանը պիտի գտնէ, ուսկից անկարելի է ազատիլ... Խիստ վերջը պիտի սթափի Հայը եւ պիտի ըսէ, թէ ես ազգ մ՚եմ. բայց պիտի տեսնէ, որ ձեռքերը ամուր շղթաներով կաշկանդուած են, մինչդեռ բախտը իւր առջեւ կը թռչտի... (դրսէն ոտնաձայն մը կը լսուի)։
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Այս ի՞նչ ոտնաձայներ են... Աստուա՜ծ իմ։
       ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ. — Պաշտպանէ՛ զիս, մա՛յր իմ...
       ՆՈՐԱՅՐ. — (խորէն նայելով) Բան չկայ... Զօրապետներս եւ զինուորներս են, որ հոս կու գան... Քաջալերուէ՛, սի՛րտ իմ... Երկի՜նք, զօրացո՛ւր դողդոջ թեւերս։
       Տեսիլ Ը
       ՆՈՅՆՔ, ՎԱՉԷ, ԶՕՐԱՊԵՏՔ , ԶԻՆՈՒՈՐՔ
       ՆՈՐԱՅՐ. — Կեցջի՛ք, ա՛րք հայկազունք, որ հայրենիքը պաշտպանելու համար փութով եկաք հոս ժողվուելու... Օ՜ն անդր, ժամանակ չը կորսնցունենք եւ զէնքով ու սիրով վառուած յառաջ խաղանք, զի ահա վրէժխնդրութեան ժամը հնչեց... Եթէ չը խայտայ մեր երակացը մէջ դիւցազն Հայկայ արիւնը, եթէ եռանդ ի սիրտ եւ սուր ի ձեռին չը պաշտպանենք հայրենիքնիս, վա՜յ մեզի, կորստեան տխուր ժամն ալ պիտի հնչէ, ուրեմն յաղթենք եւ մեռնինք եւ թող մեր զաւկըները դափնիներ սփռեն մեր գերեզմաններուն վրայ, թող մէկ մէկ յաղթութեան կամարներ ըլլան մեր շիրիմները եւ թող մեր արիւնը խաղաղութիւն սփռէ մեր զաւակաց ընտանեացը վրայ... Մեռնինք կ՚ըսեմ ամէնքնիս եւ ալ երբե՜ք անձնատուր չըլլանք այն անգութ եւ վատազգի մարդոց։ Եւ թող Լանկթիմուր մեր ցուրտ դիակացը վրայէն անցնի ամօթահար... Կ՚երդնո՞ւք ամէնքնիդ ալ մինչեւ վերջին շունչերնիդ պատերազմին դաշտին վրայ սպառելու եւ մինչեւ ձեր արեան վերջին կաթիլը հայրենեաց ծոցը ցօղելու...
       ԱՄԷՆՔԸ. — Կ՚երդնո՛ւմք...
       ՆԱԶԵՆԻԿ. — Պէտք է երդնուլ, եղբարք, եւ ի՞նչպէս մեր կեանքը հայրենեաց չը ձօնենք, ի՞նչպէս արիւննիս անոր չը պարտինք, մինչդեռ հայրենիք իր գրկացը մէջ ծնաւ եւ սնոյց մեզ. մեր կուրծքերն անոր պարիսպ պիտի ըլլան եւ մինչեւ որ դիտապաստ չը գլորինք, մեր սուրերն իրենց պատեանը չի պիտի դառնան... Վատ է այն, որ աւելի կեանքը կը սիրէ՝ քան թէ ազգը։
       ՎԱՂԵՆԱԿ. — Երանի ձեզ, Հայե՛ր, որ դեռ կը վառի սրտերնուդ խորերը հայրենասիրութեան կայծը... Ա՜հ, իմ արիւնս ալ կ՚եռայ... Սուր մ՚ալ ինծի տուէք, եւ թող վեհերոտ երիտասարդները տեսնեն ալեւորը եւ կոյրը պատերազմի արիւնաշաղախ դաշտին վրայ եւ ամօթահար ըլլան։
       ՆՈՐԱՅՐ. — Յապ՚ օ՜ն, մերկացուցէք սուրերնիդ, հրաժեշտ տուէք աշխարհի, օ՜ն անդր, Սեբաստիոյ պարսպացը վրայ, յաղթութիւնը մեզ կը սպասէ՜... Դողա՛ Լանկթիմուր, Հայերը ձեռք ձեռքի տուին...
       ԵՐԳ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ
       Վրէ՜ժ կը գոռան շիրմաց խորէն
Գոռ դիւցազանց ստուերքն ահեղ,
Վրէժ կը մրմռան արդ տխրօրէն
Մեր հէգ եղբարց արեան հեղեղ.
Մասեաց ժեռուտ սարն բոցավէժ
Մեր սրտերուն խոր ժայթքէ վրէժ...
Օ՜ն, անվեհեր վանենք զրկանք,
Որ Հայաստան առնէ նոր կեանք.
Բիւր սուր, հուր, մահ
Չազդեն մեզ ահ...
Արդ քաջալանջ՝
Նետուինք յառաջ,
Սուր մեր յագուրդ,
Վատ եւ անգութ՝
Թող թշնամւոյն
Խմէ արիւն... ։
       ՆՈՐԱՅՐ
Կայծակնահար թող կորնչին
Որք կը մատնեն հայրենիքնին։
       <(Վարագոյրը կ՚իջնէ)>
       (ՎԵՐՋ Ա ԱՐԱՐՈՒԱԾԻՆ)