Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ազգագրութիւն Գեղարուեստական գրականութիւն

Ժ
       Իսկ որ ինչ լեռներուն, քարայրներուն եւ զանազան վայրերուն վրայ վէպեր ու աւանդութիւններ կը խօսին, հիանալի եւ յատուկ ուշադրութեան առնելու բաներ են։ Յայտնի բան է դարձեր Աստղիկն Նոյի աղջիկը լինելը կամ եթէ Նոյին չէ, մէկ ամենահին Հայու եւ ամենամեծ Հայու՝ խելքով ու գեղով պերճացեալ աղջիկ մըն է եղեր, որոյ անունով գաւառ չկայ գրեթէ, որ բլուր մը կամ բարձր սար մը նուիրուած չլինի, ինչպէս կան եւ կը կոչուին Վանայ Վարագայ սարի մէկ մասը եւ Մշոյ Սուրբ Յովհաննու մօտ Տօրոսի գօտւոյն մէկ կտորը, զորս դիտողն կրնայ նկատել, թէ գոնէ այս երկու քն ալ սաստիկ սեպաձեւ, սեւ, լերջ եւ շաքարի գլխու պէս բարակ ցից գլուխ մը ունին, իրարու համանման։ Կը կարծեն ոմանք, թէ աստղերը դիտելու դիտարան ալ եղած են այս բարձունքները։
       Մշոյ դաշտի հիւսիսային արեւմուտքը մէկ լեռ կայ միջակ, որոյ ստորոտով կը քերէ կ՚անցնի Եփրատէս գետը՝ չար պօհօրայ ջրերու հետ միացած ահաւոր եւ խրոխտ ընթացքով մը։ Այդ լեռան տակը Արտերտ գեղն է, եւ Արտերտ գեղէն բարձր՝ նոյն սարի սրտին վրայ, կանաչ ծառեր, ջրի աղբիւրներ, խաղողի որթեր, շէնքի հետքեր կ՚երեւին, զոր մինչեւ ցայսօր Դաղօնք կ՚անուանեն Հայ բնակիչները։ Այս Դաղօնք անունէն հետեւցնողներ կան նոյն գաւառին ՏԱՐՕՆ անուանիլը, որմէ քիչ մը անդին կ՚իյնայ նաեւ ՑՐՕՆՔ գեղը, որոյ համար Հնախօսութիւն կը պատմագրէ, թէ. «Սեմ իրեն որդիներով եւ տոհմականով բնակեցաւ, եւ անտի ցրուեցան. վասն որոյ եւ անուն տեղւոյն մնաց Ցրօնք. մինն յորդւոց Սեմայ՝ Դարբանդ անուն, բնակեցաւ անդ, եւ անուանեաց զտեղին Տարօն» եւ այլն։ Այս լեռը այժմ քրդաց լեզուով Քօսուր կը կոչուի։ Մօտ Դաղօնաց, այդ լերան ճակատը քար մը կ՚երեւայ, որոյ մէջ, կ՚ըսեն, շատ այրեր կան, եւ անթիւ օձեր կը բնակին այդ այրերու մէջ։ Օձերը ունին իրենց թագաւոր եւ թագուհի։ Թագաւորը արեգակի պէս քարակն ունի իւր գլուխը, այսինքն՝ թագ, եւ թագուհին՝ բոցագոյն բրչեր, բրչամ, այսինքն՝ վարս։ Ունին զօրապետներ, թիկնապահներ եւ ահագին բանակով կ՚երթան երբեմն Դիարբաքրու հողը. այն տեղը կան նաեւ օձերու ուրիշ թագաւորներ, բայց անոնք ասոր հարկատու են եւ ռայայ։ Երբ անոնք կ՚ապստամբին, կ՚երթայ սա ջանգ ու կռիւ ու շատ կոտորած կ՚անէ եւ աւարով ու գերիներով կը դառնայ։ Այսու Մշոյ բնակիչները եւ իրենց նախարարները Տիգրանակերտու գաւառներուն վրայ առաջները միշտ տիրապետելուն եւ զանոնք ծառայեցընելուն հետքն է կը պահեն թերեւս։
       Օձեր ալ կան, որ Մշոյ աշխարհի պահապաններն են եւ գիւղացւոց վնաս չեն տար։ Տեսակ մը օձերու համար ալ կը պատմեն, թէ տները եւ ջաղացները կը բնակին, եւ իրենց բնակած տան բաղդը անոնցմով կը յաջողի եղեր։
       Հետեւեալը իբրեւ առակ կը պատմեն, թէ. «Գեղացի մը, որ արտեր ունէր եւ ջաղացներ եւ գեղացւոց մէջ բաղդաւոր ու հարուստ մէկն էր, իւր յաջողութեան բաղդը կը պարտէր այն սեւ օձին, որ ասոր տան մէջ կը բնակէր։ Մէկ հատիկ զաւակ մը կ՚ունենայ այս գեղացին. եւ որովհետեւ օձը սովոր էր տան մէջ համարձակ շրջելու, երախան օր մը օձուն հետ խաղալով՝ անոր պոչը իւր ափին մէջ սաստիկ կը ճզմէ։ Որքան կը ջանայ օձը, կարող չլինիր իւր պոչը ազատելու տղուն ձեռքէն։ Ճարը հատած՝ կը խայթէ տղուն թաթիկը։ Տղան կը թողու պոչը ու կը թունաւորի միանգամայն. օձը իւր խայթածին ու թունաւորածին հետեւանքը գիտնալով՝ կը փախչի տան մէկ անկիւնը, կը կծկի, ժամեր կ՚անցնին‚ եւ տղան վերջապէս կը մեռնի։
       Տղուն հայրը սաստիկ կսկիծէն ուրագը կը վերցնէ, օձին կը զարնէ. օձին պոչը կը կտրի, եւ օձը իւր գլուխն ու մնացեալ մարմինը առած կը փախչի տնէն ու գեղէն դուրս, քարերու մէջ կ՚ապրի։ Օրեր կ՚անցնին, բայց հետզհետէ այդ գեղացւոյ բաղդը կ՚աւրուի։ Օր մը իւր կնոջ հետ կը մտածեն, թէ. «Երթանք մեր օձը նորէն մեր տունը հրաւիրենք բերենք, որպէսզի մեր բաղդը դառնայ վերստին»։ Եւ կ՚երթան քարերու մէջ կը կանչեն իրենց օձին. օձը պատասխան կուտայ, թէ. «Ինչպէս ձեզ՝ նոյնպէս ինձ փափագելի է այդ, բայց ա՛լ անկարելի է, քանի որ դուք ձեր զաւակին մահը յիշէք եւ ես իմ պոչը, իրարու հետ չենք կրնար հաշտ ապրիլ»։