Մանանայ

Է
       Քալէ, բարեկամ, բաւական շատ յապաղեցանք հոս, յառաջ քալէ. տեսնելիք ու լսելիք շատ ունինք։
       Ահա մէկ ջրի ակն ալ. ասիկայ Խմոր քասան կ՚ըսուի։ Մեր աջ թեւի կողմի փողոցը կը հանէ Սղգայու մեծ ջաղտէն։ Մենք նորէն ուղղակի պիտի երթանք։ Ական վրայի սա տունը «Թուղթ իրիշկող» (հմայող) Բարդաղիմոսը կը նստի, որ ռամ թալել ալ գիտէ։ Ահա երկու կնիկ ելան այդ տունէն, կ՚երթան խօսելով։ Մենք կամաց-կամաց անոնց հետեւինք եւ մտիկ ընենք։ Զգո՜յշ, եթէ իմանան, թէ իրենց ձայնը կը լսենք, կը լռեն։ Արդէն կը տեսնաս՝ ինչպէ՞ս ոտքէն մինչեւ գլուխ ծածկուած են կարմիր շիլայ շապիկով եւ վրայէն ճերմակ սաւանով մը, իրենց գլուխը, երեսները եւ բերաններն ալ ամուր-ամուր փաթաթած են։
       -Շողեր խաթուն, ուրբաթ գիշեր հաւխուսոցին (հաւախօսին) փօղնի շները գարշել-գարշել կ՚ոռնային։ Մեր դրկցենց տան Նարգիզ խաթուն հիւանդ էր։ Գրողը իկեր էր դեհ ինոր արեւ. շներաց ոռնալուց իմցանք։ Իմ տէգէրկինս (տագեր կին, էրկան եղբօր կին) հիւանդպահ էր գնացեր էն գիշեր։ Գրողի էկած գահ (պահուն) պառկուկ կ՚էլնի, աչք կ՚առնի գրողին, կը զահահորի (զահի հարկանի), գրողն ու հիւանդ շատ կուտան կ՚առնեն, հոգին չիտայ. իրէք օր ի որ հոգեդարձ ի։ Տէգէրսկնկան լեզուն կապուե, կեռիկ փակուե (կարկամել), խելք թռուցե, ո՛չ կանայ նստել, ո՛չ պառկել, ո՛չ կայնել, ո՛չ ուտել-խմել. էլե կտոր մը կոճ, ինկե տուն։ Կ՚ասեն հրեշտակակոխ էլե։ Սուրբ սրբերէնք չմնաց, կանչեցինք, խաչ, աւետարան հանել տուինք։ Էսօր էլ էկայ, թուղթ մը անել տուի, թուղթ իրիշկողն էլ ասաց. «Գրող տիսե՝ վախեցե։ Խաթուն Տիրամօր ըխտաւոր արէք»։ Թառիկ խաթուն, աւատա, որ ըսկուն ի։ Նարգիզ խաթուն գրողներաց հետ կ՚առնի կուտայ (յարաբերութիւն ունի), աշխարհ գիտի։ Քանի՛ քանի՛ դիր լսեր եմ ուրնից (իրմէն), որ կ՚ասէր. «Գիշերս գրողներաց գլխաւոր կանչեր էր, գնացինք խորհուրդի։ Երբ ուր ձեռաց հրեղէն կանանչ ճպոդ իրեք դիր իզարկ գետին, հազար-հազար գրողներ մէկ աչքը թարթի մէջ ժողվան էկան։ Ինոնց ժողված տեղ՝ ինչխ որ Բաղդադու աշխարհն ըլնի, քանի՛ աչքդ կտրի անոռ-անգլօխ մութ դաշտ մը. ո՛չ կանանչ կը գտնուի, ո՛չ էրունք թռչունք. սեւ քարեր, աւազէ սարեր։ Գրողներաց գլօխ ամպերաց մէջն ի, ոտքեր գետնի տակ անդունդք հասեր ի, իդոնց իրեսներ սեւ՝ քանձ Ադամայ մութ, իդոնց մըռթներ կախուերի չում ուրենց ծընկուեր, բերըններ քանձ Վանայ ծով, լեզուըները մէջ քանձ Վանայ բերդ, քիթ՝ քանձ Սիփանայ սար։ Խոզու պէս մազոտի իդոնց լէշ. ըմէն մազից բոց կ՚էլնի, կրակ կը թափի։ Հաւքու պէս թեւ ունեն, կը թռնեն, իսանի պէս կը քէլեն. մէկ ոտ Բաղդադնի, մէկ ոտ կը թալի Սեւ ծով. մէկ ձեռ կը խասնի Չինմաչին, մէկ ձեռն կը պարզի Ֆրանգստան։ Ուզեն` կը պստիկնան, կ՚էլնեն քանձ լու մը ու անիծ, ուզեն՝ կը դառնան քանձ երկինք-գետին պատող սեւ ամբ մը։ Ըմէն գրողն ուր սինօրն ունի։ Կը պտտեն, ռաստ էկածին կը զարնեն, չե՞ս տիսե, մեռնողներաց որու ոտքը, որու թեւ, որու քամակը, որու երեսը, որ ուրիշ տեղ մը կը կապուտնայ, գրողի զարկած ճպոդի տեղնի։ Նագահտան մէկը կը հիւընդնայ, մէկը կ՚իյնի կը մեռնի, էն ինչի՞. գրողից զարկուած կ՚ըլնի։ Մէնակ վիր (որի) տուն որ աղօթք արող կայ, ո՛վ որ առաւտուն իրիկուն Նարեկ կը կարդայ։ Սաղմոս կ՚ասի, Ներսիսի կ՚ասի (24 տուն Հաւատով), օր քսանը չորս ծունր կը դնի, ով որ կիրակմուտ գիշեր ճրագ վառ կը թողնի, կիրակի իրիկուն խունկ կը ծխի, չորեքշբաթմուտ, ուրբաթմուտ կը պահի, վիր տուն, վիր վէրէն որ համայիլ կայ, գրող էն տներաց փախս ի, պահապան հրեշտակից կը խափանուի»։
       Համայիլը քանի մը կանգուն երկայնութեամբ թուղթ է, որոյ մէջ գրուած կայ շատ մը հրեշտակաց անուններ, զորս ի պահպանութիւն կը կոչէ զայն կրող անձին։ Աստուծոյ հազար ու մէկ անունները գրուած կայ. «Եղիցի օգնական պահապան այսինչ անուն ծառային»։ Նարեկացւոյ աղօթքներէն «Բարեբանեալ եւ Որդի Աստուծոյ» գլուխները, «Հաւատով խոստովանիմ» աղօթքը եւ «Կիպրիանոսի վարքը, յորում սատանաներու, անունները կան, եւ ամէն մէկ սատանան ի՛նչ չարեաց պաշտօն ունի ու անոնցմէ ամէն մէկի դէմ ո՛ր հրեշտակ կարգուած է յԱստուծոյ պահապան հաւատացողին, գրուած է։ Այսու՝ սատանաներ կամ գրողներ կը լինին Խարամանոյ դէւերը, զորս պարսից կեշտ կամ Զրադաշտին օրէնքը կը սահմանէր եւ որոց վրայ բաւական գրած են մեր Եղիշէն՝ իր Պատմութեան մէջ, եւ Եզնիկ՝ Եղծ աղանդոցին մէջը։
       Նարգիզ խաթունի պատմութիւնը կը շարունակէ Շողերն։
       «Ո՛ր տեղ որ սով, մահ (մահտարաժամ), հէծել (ասպատակ) կը պատահի, գրողներաց գլխաւոր կ՚իմնայ, որ Աստուած ուր ձեռ քաշե էն տեղից, էն մարդուց, ինոր անուն կը գրուի գրողի դավթար. գրողները կը ժողվի, կ՚օրօխկի էն տեղեր, որ կ՚երթան, արտեր կ՚աւրեն, հասածին կը զարնեն, հոգին կ՚առնեն։ Տղաբեր ծննդկան կնկան շատ թշնամի են. թէ որ ինոնց բարձի վէրէն համայիլ, Նարեկ, Սաղմոս, Աւետրան աղօթագիրք մը չտիսնան, մէկէցմէկ կը զարնեն։ Մէկէլ ծննդկանի պառկած տան պատերուն վէրէն խաչ կը քաշեն, խաչից կը խափանուին։ Մարդ որ օրօշկտայ, բերնի վրէն խաչ չհանէ, գրողներ կը մտնեն մարդու փոր, կը դիւահարցուցեն։ Մութ ժամանակ ծառերաց մէջ, ջրի ակներաց մօտ, ծռծակներաց մէջ, ջրի հորերու մէջ, աւեր տներու մէջ կը բնակուին. ո՛վ որ էն տեղերէն ընցնի, «Յիսուս Քրիստոս» չասի, չար կը հասուցեն։ Գօռերաց մէջ կը մտնեն, ո՛ր մեռլի վէրէն որ «Փառք ի բարձունք» չասեն, էն մեռել գօռնադաբ կ՚անեն։
       Մէջ Ակրփի, մէջ Շաղբաղի հին գօռեր կան։ Ընցած տարւըտանք Լ. Բ. գիշրանց էլեր, էշ հէծե կ՚երթայ. պիտի երթայ Շաղբաղի՝ ուրենց իգին ջրել։ Մէկէլ կը տիսնայ, որ ճամխի (ճանապարհի) բերան կատւու ձագ մը։ Ինքն ինք կը մէզի (մտածէ) կ՚ասի` տիսնաս վի՞ր (որի՞) կատունի, գողցեր տարեր են։ Դառձե կ՚երթայ տիրոջ տուն, կը տիսնայ, որ չէ՝ կատուն կը պէտնայ, (մեծնայ) կ՚ըլնի զաղար (պզտիկ շուն). դէ՛, դէ՛, կ՚ըլնի քանձ թազի (բարակ շուն) մը. դէ՛, դէ՛, դէ՛, կ՚ըլնի քանձ էշ մը։ Բ. ի թուք մէջ բերնին կը չորնայ ահու։ Մէկ էլ ի՞նչ տիսնայ. գօ՛ (ահա) մօրէ մերկ մարդ մը էլե, հէծե ուր իշու թարքին։ Աստուած փրկի ազատի. ահու կը չորնայ, չում գողու ժամեր կը զարնեն, գօռնադաբ կը խափանուի։ Ամա Բ. ի գլխու մազեր կը դիզանան, գագթից մուխ կուտայ դուրս, անձն փուշ-փուշ կ՚էլնի, լեղին կը պատռի. ինոր վէրէն ծռաւ, կեռիկ փակուաւ (ակռաներ իրարու վրայ կը փակուին), քառսուն օր ո՛չ զրուցեց, ո՛չ կերաւ, ո՛չ խմեց, ինչքանդար շեխ, մօլայ, տէրտէր, անբախտի (աշխարհական) թուղթ արող, աստղ իրիշկող (աստղագէտ) կէր, էկան, ճար մը չկարցան անել։ -Մեռնեմ ուր զօրաց. - Կենդանանից աւետրան բիրին, Կարմիր աւետրան բերին, Շէկ աւետրան բերին, Թագաւոր աւետրան բերին, Նարեկ հանին, Կիպրիանոս կարդացին, համայիլ գրիցին, աւազանին ջրեր բիրին, Հոգւոց վանից գեղարդ բիրին, Խաթուն Տիրամօր գերեզմնից հող բիրին, ջրով տրորիցին, լցին բերան, չէլաւ, չէլաւ։ Իտին դրին Սըբ Նշանայ բալնիս բիրին, մլիցին (խոթեցին) բերան, կեռիկ բացւաւ։ Երկու տարի տեղով ջլով (յանկողնի) պառկաւ, հազար ջորով (հազիւ ուրեմն) աղէկցաւ»։
       Գօռնադաբներու հաւատք ընծայող շատեր կան Հայաստանի մէջ։ Առաքէլ պատմագիրն ալ իբր իրողութիւն կը պատմէ հետեւեալը… ։
       …«Յետ չորից աւուրց ուրանալոյ իւրոյ սատակեցաւ Ղարաչօրակն, եւ յետ չորից աւուրց թաղման իւրոյ՝ յաւուր միում ընդ մերձենալ երեկոյին տեսին զՂարաչօրակ ուրացողն, զի ելեալ էր ի վհէն յորում թաղեալն էր, մերկ եւ խայտառակ եւ գարշադէմ եւ այլագունակ, իբրեւ զշուն կատաղի. եւ զպատանն իւր արկեալ ի վերայ ուսոց իւրոց գայր ընդ մէջ քաղաքին ի շուկայն եւ ի կրպակսն շրջէր եւ որք տեսանէին՝ զահի հարեալ ահաբեկ լինէին, քանզի ամենեքեան ճանաչէին զնա…։ Եւ յամենայն աւուր ելանէր ընդ մերձենալ երեկոյին… եւ մինչ ի լուսանալ առաւօտուն շրջէր, եւ ընդ մերձենալ առաւօտուն գնայր ի դիրն իւր մտանէր։ Եւ վասն ստուգելոյ թէ նա է Ղարաչօրակն, յորժամ նա եկն ի շուկայն, միաբանեալ արք տասն, գնացին ի վիհն, եւ տեսին ոչ էր անդ Ղարաչօրակն, եւ զայս արարին չորս անգամ։ Յաւուրս եօթն այսպէս առնէր, յորոյ զարհուրելի տեսլենէն զարհուրեցաւ քաղաքն (Նախիջեւան) եւ յորում ժամու ժամանէր ժամ գալստեան նորա, թողուին ամենեքեան զխանութս եւ զգործս իւրեանց եւ փախչէին։ Այլ եւ դասք գիշերապահից, որոց հասաս ասեն, լռեցին ի գիշերի շրջելոյ։ Ապա ընտրեցին զարս արիասիրտս եւ զքաջազօրս եւ զկորովիս աւելի քան զերեսուն, եւ վառեցին զնոսա զրահիւք, զինուք պատերազմականօք, նետիւք եւ աշդէիւք եւ սուսերօք, եւ պատուիրեցին նոցա սպանանել զՂարաչօրակն։
       Եւ յերեկոյեան պահուն տեսին զի գայր, պատրաստեալ արքն ընթացան առաջի, իսկ նորա զփախուստ առեալ գնացեալ եմուտ ի յորջն յորմէ ելեալն էր. իսկ զինակրից արանց հասեալք ի տեղին անդէն խողխողեցին զնա սրով եւ կտրեցին զգլուխն, տարին յայլ հեռաւոր տեղի եւ կորուսին»։
       Վանայ մէջ ալ ընդհանրապէս գօռնադաբները «բահով կամ փայտատով մինչեւ գլուխները չկտրեն, անհետ չեն լինիր» կ՚ըսեն։
       Շողերն ու Թառիկ տիկնայք իրենց երեսները կը խաչակնքեն, կուրծքը ծեծելով՝ յԱստուծոյ կը խնդրեն, որ փրկէ ազատէ զիրենք եւ իրենց պարագայքը եւ համայն Լուսաւորչու ազգը այսպիսի չար պատահարներէ։ Ապա կը հարցնէ Թառիկը.
       -Շողեր խաթուն, կ՚ասինչ ասաց (ինչպէս կ՚ըսեն) ինչքանդար չըլնի, դու քանձ ծիկ (քան զիս) շապիկմ՚ երկու աւելի հագեր ես (մեծ եւ փորձառու ես). էս երկու տարի ի, որ մեր թաղի Գրողի Գզիրենց (տուն եւ տոհմի անուն է) Պարիկ (մարդու անուն է) ինկաւորուեր ի (լուսնոտեր է)։ Գիշեր մը տղուն բարձե, կ՚երթայ ջաղաց, մարդագէլ (մարդագայլ) կը տիսնայ ճանբախ։ Ինորից կը պրծնի կ՚երթայ աւեր ջաղցի մը ջրտան (ջրտուն կ՚ըսեն, ուստի ջրաղացքին ջուրը անիւներուն զարնուելով եւ քարեր դարձունելով՝ արտաքս կը հոսէ) բերան կը նստի, կտոր մը հանգ (հանգիստ) առնի։ Լուսնակ նոր գլօխ կը բանձրացուցի, մէկէլ կը տիսնայ, որ թավուր-թավուր ձէներ կը լսի։ Ես ասեմ հարիր (հարիւր) , դու ասա հազար, սեւ-սեւ ջադի պառւըներ, մէկ-մէկ օձ բռնած ուրենց ձեռը, կուգան կը մտնեն էդ աւեր ջաղաց։ Պարիկի սռսունք կը դողայ (բոլոր անձ կը քստմնի)։ Մէկէլ կ՚իրիշկի, որ ի՞նչ. գետի ջրից կ՚ելնեն անթիւ աղջիկներ` հուրն ի հրեղէն մազերով, ուրենց իրես գարնան լուսնկի պէս պոծառ, կ՚ելնեն կը փռուին սար ու ձոր, գեղն ու քաղաք։ Մարդ կը զարմանայ, ի՞նչ պիտի ըլնին իսոնք։
       -Ավա՛ր, քա՛, դու էդ աւուր հասեր ես, դէլ ալա՛ (դեռ, ցարդ) չե՞ս գիտե։ Էն սեւ պառւըներ գիշըրուան մէրերն (մայրերն) են. աւեր ջաղցներ, ցամաք հորեր կը մտնեն ցերեկները, էն տեղեր ճանբախ են շինե, կ՚էջնեն (կ՚իջնան) չում գետնի տակ, ծովու տըկեր աշխար երկիր կայ, կ՚երթան կը ֆռան (շրջին), իրիկուըներ սարերաց տակէն կ՚ելնեն մեր աշխար։ Աստծուց անիծած, Աստծու իրիսանց ինկածներն են իդոնք։ Էն օձեր դըլըսըմ են։ Թէ որ արեւու իրես տիսնան, հողի իրես մարդ չմնայ՝ ըմէն կը փչացուցեն, օձերով կը լցեն։ Ադամայ տարուընէ բաց (հետէ) արեգական իտեւ կը պտտեն։ Արեգակ կը քէլի (քայլէ), ինոնք կը քէլեն, չեն կանա հասնե. իրիկուըներ կը հասնեն մեր աշխար, կը տիսնան, որ արեւ մտե, մեռլի արեւն ի (վերջնալոյս) մնացե։ Մէկ բերան կը փչեն, մութ խաւար արարած կը բռնի. սար, քար, տուն, տեղ, դեղ, քաղաք ըմէն տեղ կը մտնեն կ՚ելնեն, գիտեն թէ արեգակ տեղ մը պահկուեր ի, չեն գնտնե (գտներ)։ Կը մտնեն գետնի տակ փտրտեն։ Ինոնք կը մտնեն, չեն մտնե, աղօթրան կը մաղկտայ (արշալոյս կը ճաճանչի), արեգակ գետնի տըկէն (տակէն) կ՚էլնի, գիշերուան չարեր ըմէն իտոնցից կուգայ իսանի գլօխ. անդար (անթիւ) հազար են ինոնք, աշխար արարած բռներ են։
       Էն մէկէլ աղջկըներ փարի (բարի կամ փարելի) են։ Ինոնցից դաս մը կայ, որ տներաց մէջ կողուանքներաց (անկողնոց) տակ մութ պուճախներ կը բնակուին, գիշըրները քընու դեղ կը թափեն վէր մարդու, մարդու աչքերաց թարթափներ կը խփեն, մարդու ճակատն ու սիրտ սակատը (կուրծք կամ լերդը) կը մաժեն (շոյեն) բարի քաղցրիկ երազ կը տիսնայ մարդ։ Դասմ՚ էլ կայ, որ ջրերաց մէջ կը հունաւորուին, լուսընկին եա Լուսոյ աստղի շառաւեղք որ տիսնան, կ՚ելնեն ինչքանդար Աստծու ստեղծած ծաղիկ ու կանանչ կայ, կը ջրեն, առաւտըման էն մեղրահամ զղզղուն հով քամին (սիւգն) ինոնց նաֆասն (շունչն) ի։ Աստծուն մեռնեմ, ուր անուան. ինքը մէկ, ուր ստեղծածը՝ հազարը մէկ։
       Ութիս էսօր գնացերինք Տակառուց ժամ։ Տատմէր (դայեակ) Ասլիկ խօ գիտե՞ս, ի՜նչ բաներ ասաց, ի՜նչ բաներ ասաց։ Ուրբաթ օր գնացեր էր Տէզէլք (տէզէլք կ՚ըսեն, երբ իբր մէկը հոգւով կը յափշտակուի ընդ օդս կամ յանդունդս, ուր զանազան տեսիլքներ կը տեսնէ, իսկ մարմինը կը մնայ անշունչ)։ Իմ օղօրմած կիսուր տիսեր էր։ Վա՛յ, Աստուա՛ծ, նշանց (ցոյց) չիտաս։ Շատ իշունց (յիշոց, հայհոյանք) կուտէր (կուտար), աղքըտի, քահանի հետ շատ քարսիրտ էր. ո՛վ ինոր անուն տայ, կ՚ասի. «Օղօրմիս հողին, չհասնի կողին»։ Տատմէր Ասլիկ կ՚ասէր. «Հասայ հրեղէն գետ, տեսայ մազէ կարմունջ կապեր են. էն գլօխ դրախտն էր, էս գլօխ դժոխք։ Կիսուրդ մնացեր էր բիւր բիւրոց սատանի ձեռ. մէկ՝ արճիճէ (կապար) հարէզանով (եզ վարելու մտրակ) կը զանէր, մէկ՝ պողպտէ շիշեր կրակցուցեր, ինոր կող կուշտ կը դաղէր, մէկ՝ քալբաթնով (աքցան) մսեր կը պռծուցէր։ Աստուած ազատի, բերնի մէջ իլին որդ էր, իտեւ՝ եօթն գլխէն հրեղէն վիշապ բերան բացեր էր, որ կուլ տէր, էն գահ ինչ կը ֆշէր (շնչէր), բոց կ՚էլնէր, էնի կը վառէր. կ՚ուզէր փախնիլ, առջեւ՝ հրեղէն գետն էր, ոտ կը դնէր մազէ կարմնջի վէրէն՝ մեղք ծանր էր, մազ կը կտրէր, կ՚ինէր գետ։ Կրճելատամն («Անդ եղիցի լալ եւ կրճել ատամանց» խօսքին անձնաւորութիւն տուած են) ուրագի պէս ատամներ կըրճըտած ինոր միսը կը ծամէր։ Կուպրի կարասներ պռկապռուկ (մինչեւ ցշրթունս լի) եռման կուպրեր լցած՝ շարեր ին էնտեղ, մեղաւոր հոգիք չում վիզ դրեր մէջ կ՚իփեն։ Էն դեհ՝ Բարիդրկցենց (տան անուն է) հարս դրախտի մէջ հազար-հազար հրիշտակներ ուր կողկուշտ (շրջապատ) անմահութնի ջրեր, անմահութնի խնծոր ծաղկներ, պտուղներ, Աստուծոյ սեղան Աստուծոյ բարութնով լի ուր առջեւ, հրիշտակ մ՚էլ ինքն էր դարձե. իդոր նստած աթոռ, իդոր բնակռած դարպասի քարեր մէկ-մէկ արեգակ ին (էին)»։
       - Հազար երանեկ արդար հուգոյն, հազար երանե՜կ ինոր, որ ուր ձեռնով ուր դրախտ կը շինի։-
       Խիստ երկար է տէզէլքներու նկարագիրը եւ սաստիկ հետաքրքրական. այնպիսի պատիժներ կը նկարագրեն չարագործաց, որոցմէ կրնանք իմաստասիրել, թէ բարբարոս դարերու մէջ բռնաւորաց ի գործ դրածներն են, մնացեալն ալ` երեւակայութեան ծնունդ։ Իսկ դրախտի նկարագիրը երկրային համեստ վայելչութեանց բովանդակութիւնն է, անմահացնելով զայն ամենայն եւ հրեշտակաց ու Աստուծոյ ներկայութեամբ վսեմացուցած եւ երանութեամբ օծած։
       Ափսո՜ս, ընդհատեցան Շողերի եւ Թառիկի խօսքերը. վասնզի ահա մենք հասանք մեր տունը, եւ անոնք կ՚անցնին, սակայն խօսք կուտամ քեզ, բարեկամ, ուրիշ առթիւ լսել տալու այդպիսի խօսքերը։ Երթանք քիչ մը հանգչինք եւ զբօսնունք մեր տունն ու պարտէզը, ուր կրնաս նորէն հետաքրքրական եւ հաճոյական լսելիքներ եւ տեսնելիքներ ունենալ։