Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Յորժամ Զըլալ զօրագլուխն աղուանից բազում զօրօք մերձենայր հասանիլ ի Համատան, ազդ եղեւ Ռամազան փաշային Համատանայ, եւ ել ընդդէմ նորա զօրօք ի դաշտն Լալին անուանեալ` պատերազմիլ ընդ նմա: Ի պարտութիւն մատնեցաւ Ռամազանն եւ փախեաւ եմուտ ի քաղաք անդ, եւ այլ ոչ ել արտաքս: Յառաջ խաղաց աղուանն եւ եկն մարտնչիլ ընդ քաղաքին, բայց ոչ կարաց մերձիլ ի բերդն, այլ ի բացեայ յաւուրս բազումս նստեալ պաշարեաց զքաղաքն: Իբրեւ ետես զի առանց դոբի եւ հրազէն գնտակաց ոչ էր հնար առնուլ զնա, զի ոչ ունէր ընդ իւր զայսպիսի գործիս, եթող զնա եւ դարձաւ գնաց ի Ֆալհան: Զտեղի էառ անդէն եւ ոչ եւս համարձակեցաւ երթալ ի վերայ Թաւրիզու:

Իբրեւ լուաւ Աբդուլլա փաշայն Թաւրիզու, թէ աղուանն յետս դարձաւ ի Համատանայ, գրեաց առ սուլտանն իւր, թէ «Աղուանն յետս դարձաւ ի Համատանայ յաւելուլ զզօրս եւ դարձեալ յարձակիլ ի վերայ նորա եւ յետ այնորիկ գալ ի վերայ Թաւրիզուե: Յայնժամ սուլտանն զչորս սուրհանդակս յղեաց առ Հասան փաշայն հրովարտակօք` ասել նմա, թէ «Կացուցի զքեզ զօրագլուխ զօրացն, որք են ի կողմանսդ յայդոսիկ, եւ հրաման ետու զօրաժողով լինիլ եւ երթալ ի վերայ Համատանայե:

Իբրեւ ի միտ էառ Հասան փաշայն զբանս հրովարտակին, ձեռն էարկ զմեծ բազմութիւն զօրաց կուտել: Է ցեղ մի քրդաց բաջիլան անուանեալ, ազգ ժպիրհ, այլադէմ, գազանասիրտ, արիւնարբու, որոց տեսիլ երեսացն` զտեսօղն պակուցանէ: Առաքեաց առ ազգս այս ի եւ էառ ի նոցանէ զեօթն հազար սպառազէն զրահաւոր: Է եւ ազգ մի մարջանի արաբ անուանեալ, եւ ի սոցանէ էառ զութն հազար քաջամարտիկ: Է եւ ազգ մի աբդիլաւանդ կոչեցեալ, եւ ի սոցանէ էառ զչորեքտասան հազար: Արդ զսոսա ի վերայ իւրոց հնգետասն հազարացն յաւելեալ` եւ այլ եւս« եղեն չորս բիւր երեք հազար չորեք հարիւր պատերազմօղ սպառզէնք: Եւ ինքն Հասան փաշայն էր այր ահարկու, դաժանատեսիլ, անգութ, յորմէ ամենայն ոք սարսէր: Եւ յետ աւուրց այսպիսի պատրաաստութեան իւրոյ, չու արար ամենայն զօրօքն հանդերձ, խաղաց գնաց եւ եհաս ի գաւառն, որ յայլազգեաց բարբառս Զաղով կոչի: Ընկալաւ զնա Ահմէտ բէկն Զաղովու բազում շքով. եւ եղեւ նմա մնալ անդէն ամիսս երկուս: Եւ հրամայեաց Ահմէտ բէկին տալ յիւրոց անտի զօրս իբրեւ երկու հազար չորեք հարիւր: Եւ նա ոչինչ կարաց ապուսել նմա յերկիւղէն, այլ զերկուս արս յիւրաքանչիւր տանէ առեալ` հաւաքեաց զերիտասարդս իբրեւ հնգետասան հազար, ամենեքեան զրահաւոր ձիաւորեալ եւ այլ զինու զարդու վառեալք ի պատերազմ. որք յաւելան ի զօրս Հասան փաշային, եւ բովանդակն եղեւ վաթսուն եւ ութ հազար չորեք հարիւր: Ապա ել ի Զաղովոյ գնալ ի Համատան, եւ հասեալ ի գաւառ մի Քասրա անուանեալ` զտեղի էառ աւուրս ինչ: Անտի գնաց ի Գիրէնդ եւ ի Գիրինդոյ ի Հառնավայ, ի Հառնաւոյ ի Մայտաշ, եւ ի Մայտաշոյ ի Քրմանշա, եւ անդէն եհար զնա տէր եւ հիւանդացաւ, ուր եւ մեռաւ իսկ յետ եօթն աւուրց:

Եւ զօրն այնուհետեւ ոչ կարաց խաղալ անտի: Եւ էր նորա որդի մի Ահմէտ անուամբ. զսա հրամանատար իւրեանց կացուցանել կամեցան ամենայն զօրքն: Եւ վասն սմին իրի խորհուրդ արարեալ մեծամեծքն` հրովարտակս առաքեցին ի Կոստանդնուպօլիս առ սուլտանն` ծանուցանել նմա զմահն զօրագլխին իւրեանց: Եւ վաղվաղակի զչորս փառաւոր սուրհանդակս հրօվարտակօք առաքեաց առ նոսա ասել, թէ «Զորդի Հասան փաշային, որ է Ահմէտ փաշայ, կացուցի ի տեղի հօր նորա` երթալ ի վերայ Համատանայե: Եւ ել ի Քրմանշայէ Ահմէտ փաշայն, որդի Հասանին, ամենայն զօրօքն երթալ ի Համատան: Խաղաց գնաց եւ եհաս, բանակեցաւ ի տեղի մի, ուր գոյ մեծ իջեվան մի Բէսթուն կոչեալ` ի Շխալի իշխանէ շինեալ: Եւ անտի գնաց ի Սահանա, որ է աննման, գեղեցիկ քաղաք մի: Անտի գնաց ի Քանկավառ, որ է աշտարակաւոր գիւղաքաղաք մի եւ եգիտ զնա ամայի, զի բնակիչք նորա պարսիկք ամենեքեան փախուցեալք էին յերկիւղէ ասպատակչաց: Եւ անտի անցեալ գնաց ի Սայդավա, որ է քաղաք փոքրիկ: Յայսմ վայրի ընդդէմ ելին նմա պարսիկքն, թէպէտ եւ սակաւք էին. մարտ եդեալ պատերազմեցան ընդ նմա զԺԱ [11] օր եւ անկան սրով սուսերի: Եւ օսմանցին էառ զքաղաքն եւ ասպատակեաց զնա: Եւ յետ նուաճելոյ զայն բերդն` ել ի ճանապարհ` հասանիլ ի Համատան:

Եւ զի անտի ճանապարհն յոյժ սարելից էր եւ դժուարագնաց, ոչ կարէին զմեծամեծ թօփսն ընդ այն ճանապարհ տանիլ: Զվաթսուն թօփ ունէին, եւ էր ի նոսա յոյժ մեծագոյն թօփ մի, զոր բարբառով իւրեանց Ասլանթօփ կոչէին. զսա մանաւանդ ոչ կարէին տանիլ: Վասն այսորիկ ոչ գնացին ընդ այն ճանապարհ, այլ դարձան յետս եւ ընդ այլ ճանապարհ երթեալ` հասին ի գեօղ մի Լակլար անուանեալ, որոյ գիւղականքն յոյժ աղքատք էին: Մատեան սոքա առ փաշայն եւ ողբով մեծաւ ծանուցին նմա զտառապանս եւ զթշուառութիւնս իւրեանց: Գթացաւ ի նոսա փաշայն, եւ թոյլ ետ ումեք խուել զոք ի նոցանէ. եւ կոչեալ զմի ոմն ի յանուանի զինուորաց իւրոց, որ էր սեբաստացի, ի հայոց ազգէ, ուրացեալ, նմա ետ զամենայն գիւղօրէս գաւառին այնորիկ եւ պատուիրեաց նմա պահել զգուշութեամբ եւ խնամարկել: Ելին անտի օսմանցիքն եւ գնացին հասին ի գիւղաքաղաք մի Սալհայվա անուանեալ, եւ նորա բնակիչքն փախուցեալ յերկիւղէ ասպատակչաց ի Համատան ամրացեալք էին: Եւ յետ բնակելոյ իւրոյ ի տեղւոջն եւ կալոյ իննսուն օր` ետես փաշայն, զի պարսիկք Համատանայ ոչ յարձակեցան ընդդէմ իւր:

Եւ յետ վեց աւուրց յառաջ խաղաց օսմանցին եւ եհաս ի տեղի մի, որ յայլազգեաց բարբառս Եէնկի-չայ անուանի, կէս ժամու ճանապարհաւ հեռի ի Համատանայ: Յայնժամ Ռամազան իշխանն Համատանայ զզօրս իւր վառել եւ պատրաստեալ ի պատերզմ` ել նոքօք արտաքս ի քաղաքէ անտի եւ յարձակեցաւ ի կռիւ: Եւ պատերազմն եղեւ ի դաշտին Լալին անուանեալ: Եւ զօրքն պարսից, որք ի Համատան էին, ըստ պատմելոյն ոմանց` էին իբրեւ երեք հարիւր հազարք: Ի դիմի հարաւ օսմանցին պարսիցն, որք ի Համատանայ յարձակեցան ի վերայ իւր, եւ եհար զնոսա սրով սուսերի եւ հրազինաւ: Երիցս անգամ զօրն պարսից յարձակեցաւ ի քաղաքէ անտի ի վերայ օսմանցւոց եւ ոչ կարաց յաղթել նոցա եւ փախուցեալ յետս` եմուտ ամրացաւ ի քաղաք անդ:

Եւ օսմանցին յառաջ մատուցեալ զզօրսն պաշարեաց զքաղաքն ի չորից կողմանց: Եւ կառոյց զամենայն դոբսն ընդդէմ քաղաքին եւ սկսաւ հրդեհել եւ քակտեալ զամենայն փայտակերտ շինուածս քաղաքին, եւ զյիսուն եւ չորս աւուրս պատերազմեալ` ոչ կարաց առնուլ զքաղաքն: Եւ եղեւ ի յիսուն եւ հինգերորդում աւուր, որ օրն էր երկուշաբթի, օսմանցին ի չորից կողմանց քաղաքին յառաջ մղեաց զզօրսն` մխիլ ի քաղաք անդ եւ այլ ո՛չ մնալ արտաքս: Եւ ահա այն ամենայն բազմութիւն անթիւ զօրացն աղաղակաւ մեծաւ յառաջ մխեցեալ` զերկիր թնդացուցին եւ հասին ի տակ պարսպին, զի ի ներքս մխեսցին: Եւ խռնեցան առ յատակաւ պարսպին մարդ ի վերայ մարդոյ, եւ որք ի բերդին էին զօրք, զամենայն հրազէնս իւրեանց միանգամայն հեղեալ ի վերայ նոցա` տապաստ արկին զայնչափ բազմութիւն նոցա միանգամայն վաղվաղակի, իբրեւ զտերեւս ծառոց ի սաստիկ խիստ կարկտոց: Եւ տկարացան նոքա աղարտել զպարիսպն եւ կամ ի վեր ելանել: Եւ դարձան յետս եւ հեռացան ի պարսպէ անտի, եւ գնացին ի բանակս իւրեանց: Եւ հանդէս արար փաշայն զօրաց իւրոց եւ ետեւ, զի երկոտասան հազարք ի նոցանէ անկեալ էին յայնմ արշաւանի: Հրաման ետ զդոբսն անդադար արձակել եւ զաւուրս ԻԵ [25] զԿ [60] դոբս արձակէին եւ այնու եւս ոչ կարացին զքաղաքն առնուլ: Ապա խորհեցավ փաշայն ական հատանել առ պարսպին եւ զբարութ լցեալ անդ` զգետինն եւ զպարիսպն միանգամայն պատռել:

Եւ էր ի զօրուն ի հայոց ազգէ ոմն կարուակ Ղարա-Բիբար անուամբ, կարնեցի, որ քան զայլ ականահատսն առաւել հմուտ էր գործոյն եւ ճարտար: Մատեաւ սա առ փաշայն եւ խօսեցաւ ընդ նմա վասն իրիս այսորիկ: Եւ հրաման ետ նմա փաշայն` յառաջադէմ եւ գլուխ լինիլ ականահատացն: Եւ ի մետասան աւուրս արարին եւ վճարեցին զականն. լցին ի ներքս զբարութ եւ պատրաստեցին, որ ինչ պիտոյ էր ի նոյն: Եւ եղեւ յաւորն ուրբաթու, յետ ամենայն պատրաստութեանց` սաստկացուցին զպատերազմն եւ յանկարծակի հուր լուցեալ ի բարութն` հրդեհեցին: Եւ պատառեցաւ ականն եւ միանգամայն պարիսպն, եւ կէս բերդին ել յերկինս: Եւ վաղվաղակի յառաջ փութացեալ զօրացն օսմանցւոց` ի բերդն զեղան եւ գազանաբար յարձակեալք` կոտորեցին սրով սուսերի զամենայն ընդ առաջ ելեալսն: Եւ փախեաւ իշխան քաղաքին յանծանօթս եւ զերծաւ: Իսկ գունդք զօրաց բերդին եւ մեծամեծք նոցա, որք էին Ալի-Շահբաս, Ալի-Քրբիթ, Ալի-Հասան բէկն, ի նախանձ բարկութեան բրդեալք ի տեղիս տեղիս պնտեցան ի կռիւ, մարտ եդին ընդդէմ զօրացն օսմանցւոց: Եւ իբրեւ անյոյս ի կենաց` խստագոյնս պատերազմեցան զաւուրս եօթն յետ պատառելոյ պարսպին, այլ ոչ կարացին զբերդն եւ զանձիս իւրեանց ապրեցուցանել:

Կոտորեցին զնոսա օսմանցիքն եւ առին յաւար զստացուածս քաղաքին, զոսկի եւ զարծաթ անհամար բազում: Մանաւանդ զի ի քաղաքին յայնմիկ յաճախութիւն վաճառականաց լինէր: Եւ զընչաւետ վաճառականս, յկովապաշտ մլթանիս բազմաթիւս գտեալ ի պանդոկս` կոտորեցին եւ զանհամար դրամս նոցա, զորս ի յարկեղ, զորս ի պահանորդս եո զորս ի ներքոյ սփռոցաց գտեալ` առին եւ լցեալ եղեն: Եւ այնչափ էր յաճախութիւն դրամոց ի պանդոկս, մինչեւ աստ եւ անդ սփռեալ կային եւ ժողովելով ոչ սպառէին: Եւ եղեւ իբրեւ կոտորեցին զամենայն ընդդիմամարտսն, բուռն հարին զանզէնսն գերի վարել. եւ գերեցին զանհամար անձինս, զկանայս եւ զերիտասարդս, զպատանիս եւ զօրիորդս. իսկ զծերս եւ զմատաղ մանկունս, իբրեւ ծանրացուցիչս անձանց իւրեանց` կոտորեցին: Հասին գերիչքն յեկեղեցին եւ գտեալ անդ զբազումս ի հայոց ազգէ ապաստանեալս` գերի առին զնոսա ընդ որս հաճեցան, եւ կոտորեցին յորս ոչ անխայեցին ապրեցուցանել: Եւ լցաւ ամենայն բանակն նոցա աւարաւ եւ գերեօք: Իբրեւ վախճան եղեւ այսչափ եւ այլ բազում չարեաց նոցա, հրաման ետ փաշայն զդիակունս կոտորելոցն ի քաղաքէ անտի ի բաց հանել, զի քաղաքն մի՛ նեխեսցի: Եւ հանին զնոսա ի քաղաքէն եւ լցին ի բացի:

Եւ էին զօրուն օսմանցւոց համատանցի վեց մեծամեծ վաճառականք, որք ընդ փաշային յերկրէն օսմանցւոց եկեալ էին եւ էին արք անուանիք. անուն միոյն մահտեսի Յարութւին, երկրորդին` Մատթէոս, երրորդին` Մանասէ, չորրորդին` Մասեհ, հինգերորդին` Վարդան, վեցերորդին` Պետրոս: Սոքա մտին առ փաշայն եւ աղերս արկեալ առաջի նորա, խնդրեցին զգերիսն զայնոսիկ, որք ի Հայոց ազգէ են, ազատ արձակել, ասելով, թէ «Մեք ի վաղ ժամանակաց հետէ բովանդակ ազդաւ մերով ծառայք եմք հարկատու, ուր եւ իցեմք յիշխանութեան ձերում: Եւ դուք էք տիրօղք եւ խնամարկուք ազգին մերոյ. եւ արդ ձեր եմք մեք եւ ընդ տէրութեամբ եւ խնամօք ձերովք կեցեալ ծառայք եմք եւ պարծիմք ի տէրութիւն ձեր: Եւ արդ յայսպիսի աւուրս մեծի յաղթութեան քոյ, ընդ որ յոյժ ուրախանամք, շնորհեսցես մեզ զնոսա, որք յազգէ մերմէ են, վասն կենաց քոց, զի ամենայնիւ ուրախ լիցուք ի մեծի ցնծութեան աւուրս այսորիկե: Ընկալաւ զաղաչանս նոցա փաշայն եւ հրամայեաց ի բաց արձակեալ զամենայն հայ գերիսն եւ եղեւ նոցա ուրախութիւն մեծ: Բայց ոչ ամենեցուն եղեւ ազատիլ, զի ոմանք թողին ազատ, եւ ոմանք` ոչ: Արդ, Ահմէտ փաշայն ամ մի նստաւ ի Համատան եւ յետ այնորիկ առաքեցաւ ի Բաղտատ: