Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Ընդ այն ժամանակս Ղուլի խանն, որ Խորասան էր, ընդ աղուանսն կռուէր: քանզի աբդալի աղուանն բռնացեալ դիմեալ էր գալ ի պատերազմ ի վերայ Շօշայ: Եւ Ղուլի խանն ընդդէմ ելեալ նմա ի ճանապարհին` ոչ թոյլ տայր գնալ հասանիլ ի Շօշ, եւ զաւուրս երեսուն եւ երկուս մարտեաւ ընդ աղուանից եւ կոտորեաց զնոսա սրով սուսերի մինչեւ ի սպառիլ զօրաց նոցա, եւ դարձաւ ի Խորասան: Իբրեւ լուաւ զոր ինչ միանգամ արար շահն ընդ օսմանցիս, զիարդ վատութեամբ կորոյս զզօրս իւր եւ ետ զՀամատան ի ձեռս օսմանցւոյն եւ դաշինս խաղաղութեան կռեաց ընդ նմա` յոյժ զայրացաւ, եւ զհնարս խորհէր ըմբռնել զնա եւ յարգելս դնել, որպէսզի յիւր ձեռս մնասցէ կառաւարութիւնն բովանդակ թագաւորութեանն: Քանզի տեսանէր, զի նա էր այր վատախորհուրդ եւ անարի կնատ ոմն, եւ ամենայն խորհուրդք եւ գործք նորա ոչ էին ի շինութիւն թագաւորութեանն, այլ ի յաւեր եւ ի կործանումն: Ապա Ղուլի խանն հանդերձեցաւ պատրաստեցաւ բազում զօրօք երթալ ի Շօշ: Եւ էր թիւ զօրաց նորա ԽԸ [48] հազար հեծելոց եւ վեց վեց հազար հետեւակաց: Եւ արար ամենեցուն զրահս երկաթիս, եւ յօրինեաց զամենեսեան զինու զարդու եւ ել ի Խորասանայ` չու արար խաղաց եւ եկն եհաս ամենայն զօրօքն ի Շօշ: Բայց ոչ ի քաղաք անդ եմուտ, այլ ի բացեայ ի տեղի մի Աշրաւապատ անուանեալ, բանակեցաւ:

Մինչ չեւ եկեալ հասեալ էր Ղուլի խանն ի Շօշ, ոմանք ի մեծամեծաց շահին ասէին ցնա. «Տէ՛ր մեր արքայ, Թամազ խանն` որ դիմեալ է գալ առ քեզ, ո՛չ ուղիղ սրտիւ գայ. զի որպէս մեք լսեմք զնմանէ, եւ նորա գործքն եւ շարժումն յայտ առնեն, դիմեալ է նա գալ առ քեզ նենգութեամբ, արկանել զքեզ ընդ ձեռամբ եւ զթագաւորութիւն քո յափշտակել: Ո՞չ իմանաս, թէ որքան զօրօք գայ նա, եւ ընդէ՞ր այսքան բազմութեամբ զօրաց գայ, եթէ ուղիղ մտօք առ քեզ գայե: Այսպիսի բանիւք բազում անգամ նախագուշակք եղեն նմա հորհրդականք նորա, այլ նա ոչ հաւատաց: Եւ բաց ի սոցանէ էր եւ այլ ոմն քրիստոնեայ իշխան ի հայոց ազգէ Դաւիթ բէկ անուանեալ, քաջ խորհրդական: Եւ սորա իմացեալ եւ իրազեկ եղեալ դաւոյ Ղուլի խանին եւ երկուցեալ ի մեծամեծ չարեաց, զորոց կասկածէր, թէ հասանելոց են ի վերայ շահին եւ թագաւորութեան նորա, յետ անցանելոյ երից աւուրց ի վերայ այնց բանից, ի գիշերի միում եմուտ առ շահն եւ սրտացաւութեամբ բարեկամութեան խոսեցաւ նմա ի ծածուկ առանձին եւ ասաց, թէ «Գիտասջի՛ր, տէ՛ր մեր արքայ, զի Ղուլի խանն ոչ ուղիղ մտօք գայ, այլ թշնամութեամբ, եւ մեք ստուգիւ տեղեկացեալ եմք, զի նա գայ ըմբռնել զքեզ եւ դնել յերկաթի կապանս, եւ զթագաւորութիւն քո յինքն գրաւել. եւ ահա նա մերձ է վաղիւ ի միւսում աւուր հասանիլ. եւ արդ, տե՛ս, թէ որպէս զգուշասցիս ի նմանէե: Յայսմ վայրի ապա միտք շահին զարթեաւ եւ սկսաւ մտախոհ լինիլ եւ ի յուղելոյ խորհրդոցն իւրոց եւ ի տագնապելոյ սրտի նորա` քունն հատաւ յաչաց նորա եւ ոչ կարաց ի քուն լինիլ զայն գիշերն ամենայն: Եւ իբրեւ առաւօտ եղեւ, հրամայեաց զամենայն իշխանս իւր ի դարպաս իւր կոչեալ եւ խորհեալ ընդ նոսա` հաստատեաց զմիտս իւր ամենայն զօրօքն իւրովք, զորս վասն մարտի ի պատրաստի ունէր ելանել արտաքս ի քաղաքէն եւ ի զգուշութեան կայ յերեսաց Ղուլի խանին, որ գայր ի Շօշ յիսուն եւ չորս հազար սպառազինօք. եւ այնպէս արար: Եւ այսու օրինակաւ շահ Թամազն զառաջինն ի զգուշութեանց եկաց, բայց յետոյ ի մարդելոյզ շողոքորդութեանց նորա պատրեցեալ ըմբռնեցաւ ի նմանէ, որպէս կարգաւ ունիմք պատմել:

Արդ իբրեւ եհաս Ղուլի խանն ի Շօշ եւ բանակեցաւ փոքր ինչ հեռի ի քաղաքէն, ազդ եղեւ նմա զոր ինչ արար շահն, եւ ի կասկածանս անկաւ, թէ յայտնեցեալ է նմա խորհուրդն իւր: Ապա իջեալ յերիվարցէ իւրմէ` հետի ընդ ոմանց իշխանաց իւրոց եկն յողջոյն շահին եւ անկեալ առ ոտս նորա` վերերեւոյթ խոնարհութեամբ եւ սիրով` երկիր եպագ նմա եւ աասէ. «Զի՞ է, տէ՛ր իմ արքայ, զի այսպէս բացօթեայ եղեալ ես. մի՞ գուցէ վասն իմ զբան ինչ չարութեան սուտ լուեալ` երկուանաս զհաւատարմութենէ իմմէ. որ թէ այսպէս է, գիտասջի՛ր, տէ՛ր իմ, զի թշնամւոյ է բանդ այդ: Զի ես որպէս ի սկզբանէ միամտութեամբ սրտի ծառայ էի տեառն իմում եւ զամենայն հրամանս քո կատարէի, եւ ուր զինչ առնել առաքէիր զիս` երթեալ առնէի, նոյնպէս եւ այժմ առ ոտս քո եկի, զի զոր ինչ եւ հրամայիցես ինձ, զնոյն արարից: Քանզի ես ինձէն առանց հրամանի տեառն իմոյ ոչ ձեռնամուխ լինիմ յինչ, այլ յամենայնի ըստ հրամանաց քոց գնամ: Եթէ հրամայես ինձ ի Խորասան գնալ` ի Խորասան երթամ, եւ եթէ ի Ղազուին` ի Ղազուին. իսկ եթէ ի վերայ օսմանցւոյն` ի վերայ օսմանցւոյն գնամ. զոր ինչ եւ հրամայիցես, ծառայ պատրաստական եմ ես զնոյն առնելե: Արդ սոյնպիսի կեղծաւոր բանիւք եւ այլ բազում մարդելոյզ շողոքորդութեամբ գողացաւ զմիտս նորա եւ հաւատացոյց զնա եւ դարձոյց զնա ի քաղաքն:

Իբրեւ եմուտ շահն ի քաղաքն, կոչեաց զՂուլի խանն առ ինքն եւ զմեծարանս արարեալ նմա` նստոյց զնա ի վերոյ քան զբազում մեծամեծս իւր: Ապա ասաց շահն ցՂուլի խանն, թէ «Զամենայն զօրս քո բերցես ի քաղաքս, եւ դու եւս ի քաղաքի աստ նստցիս, եւ մի՛ արտաքոյե: Պատասխանի ետ Ղուլի խանն. «Պատրաստ եմ կատարել զհրաման տեառն իմոյ. բայց եթէ զամենայն զօրս իմ մուծից ի քաղաքս, զբազում նեղութիւնս հասուցանեն քաղաքացւոցե: Զսոյն եւ զայլ պատճառս շաղաւաշուրթն բանիւք յօդեալ` հաճեաց զնա: Եւ նա ասաց. «Բարւոք է, մի՛ բերցես ի քաղաքս, այլ կացցեն առ դրան քաղաքիսե: Եւ այնպէս զօրք նորա կային արտաքոյ քաղաքին բանակեալ: Եւ յայնմհետէ կեղծաւորեալ խոնարհութեամբ եւ մարդելոյզ շողոքորդութեամբ վարելով ընդ նմա` յինքն անկոյց զսիրտ նորա, մինչեւ ամենայնիւ հաւատաց, թէ նա ամենեւին անխարդախ մտերիմ բարեկամ իւր է: Եւ զամենայն իշխանութիւն իւր եւ զկառավարութիւն եւ զհրամանատարութիւնն բացարձակ ետ ի ձեռս նորա, եւ ասէր ցմեծամեծս իւր, թէ «Զինչ եւ առնիցէ Ղուլի խանն, ի՛մ հրաման տուեալ է նմա, հաճոյ է ինձ եւ ընդունելիե: Եւ ասաց ցՂուլի խանն, թէ «Զամենայն ինչ զոր եւ կամիցիս, արասցես. բայց զայս մի բան մի՛ արասցես, այսինքն է` թէ զդաշն, զոր ես ընդ օսմանցւոյն կռեցի, մի՛ ջրեսցես եւ մի՛ կռուիցիս ընդ նմա, զի ոչ է բարի զբան թագաւորի շրջեալե: Պատասխանի ետ Ղուլի խանն եւ ասաց, թէ «Զամենայն ինչ, զոր տէրն իմ արքայ հրամայէ, այնպէս արարիցե:

Ապա սկսաւ հանդէս առնել զօրաց իւրոց եւ զօրավարաց եւ տեսանել, թէ մի՛ գուցէ փախուցեալ իցեն ոմանք ի զօրուէն, կամ ի զօրավարաց, եւ պակասիցի թիւն: Սոյնպէս արար եւ զզօրս շահին, տեսանել թէ քանի են, եւ զթիւն երկաքանչիւրոց ի միտ էառ: Եւ զայս գործս ստէպ առնէր եւ զթիւս իւրոցն եւ նորա զօրացն ի մտի պահէր եւ զնոսա ընդ միմեանս խորամանկութեամբ բաղդատէր: Եւ զայս գործս շահն ի նմանէ ոչ արգելոյր եւ շահն լռիկ կայր եւ ինչ ոչ ասէր նմա. մանաւանդ ասէր, թէ «Նա, զոր ինչ առնէ, բարւոք առնէե: Յետ այսորիկ խորամանկն այն սկսաւ զզօրս շահին աստ եւ անդ ցրուել. զվեց հազարն ի նոցանէ ի Թաւրէզ առաքեաց, զհինգ հազար` ի Ղազբին, զերկու հազար` ի Մազանդարան. ըստ այսմ եւ զայլ ամենայն ընտիր ընտիր գունդս ի զօրացն առաքեաց սփռեաց աստ եւ անդ: Ապա սակաւ յաճախել գալ ի տուն շահին եւ հանապազ շողոքորդական բանիւք եւ կեղծաւորեալ սիրով իւրով զսէր նորա ի վերայ իւր առաւելուլ:

Եւ եղեւ զի շահն հրաւիրեաց զնա ի խրախութիւն իւր. եւ գնացեալ ուրախացոյց զնա: Եւ յետ վեց աւուրց եւ ինքն համարձակեցաւ հրաւիրել զնա յիւր խրախութիւն: Քանզի յառաջմէ համբաւ սուտ հանեալ էր զիւրմէ, թէ գնալոց է յերկիր իւր, ուստի աղաչեաց զշահն ասելով թէ «Ես գնալոց եմ յերկիրն իմ. վասն որոյ, մինչ չեւ եմ գնացեալ, խնդրեմ ի տեառնէ իմմէ արքայէ, զի զայս մեծ շնորհս առնիցես ծառայի քում. եկեսցես մի անգամ ի խրախութիւնն, զոր ծառայ քո ըստ աղքատութեան իւրում առնելոց է, եւ մի՛ արհամարհիցես: Եւ ոչինչ փառք եւ պատիւ ինձ լինիլ մարթ է առաւել գերագոյն, քան զայս, զոր ինձ առնիցես` գալով ի յաղքատայարկ խորան ծառայի քոյ եւ ուրախ լինելով ընդ նմաե: Լուաւ նմա շահն եւ գնաց ի խրախութիւն նորա: Եւ արար նմա զխրախութիւն մեծ, յոյժ շքեղ, արժանի արքայական մեծութեան, ի ի յարկի իւրում:

Եւ եղեւ ի յերկարիլ խրախութեանն, յորժամ ուրախութեամբ ուտէին, եւ շահն զուարճացեալ էր, ասէ ցնա Ղուլի խանն. «Զխնդիր մի ունիմ խնդրել տեառնէ իմմէ արքայէ, եւ աղաչեմ մի՛ անտես առնիցես զհայցուածս ծառայի քոյե: Եւ նա ասէ. «Խնդրեա՛, եւ կատարեցից զայնե: Ասէ Ղուլի խանն. «Ես լուեալ եմ զքէն, տէր իմ արքայ, զի ըմպես զգինի. եւ արդ, եթէ կամք իցեն տէրութեանդ, հրաման տուր մեզ բերել զսակաւ մի գինի ի սեղանս, զի առաւել լիցի ուրախութիւնս մերե: Ասաց շահն. «Բարւոք ասացէր, բերցի՛ գին: Եւ առաքեաց Ղուլի խանն ի Ջուղա առ հայս եւ զԼ [30] դորակ գինի բերին ի տանէ Քալանդար Յօհաննիսի: Եւ սկսան ուրախ լինիլ, ուտել եւ ըմպել մինչեւ ի խոր գիշեր, եւ զուարթացեալ սիրտ շահին եւ էարբ յոլով գինի, մինչեւ արբեցեալ թմրեցաւ: Իբրեւ եղեւ հասարակ գիշեր, ել Ղուլի խանն եւ ասէ ցթիկնապահ զօրս թագաւորին. «Գնացէք դուք այսուհետեւ ի քուն լինիլ, զի շահն արդէն ի քուն եմուտե: Իսկ շահն յայնժամ յոյժ արբեալ, անզգայացեալ կայր ի սենեկին միում միայն:

Եւ եղեւ իբրեւ ի բաց գնացին անտի թիկնապահք նորա, եմուտ խորամակ Ղուլի խանն միայնակ ի սենեակ նորա եւ հանեալ ապտակս երեսս նորա, որպէս առնէ ոք յերեսս մանկան, եւ բուռն հարեալ զնմանէ` կապեաց զնա պարանաւ: Եւ ապա կոչեաց ի զօրաց իւրոց զարս զօրաւորս` ուժով եւ կրկին կապեցին զնա եւ զոտս նորա պնդեցին ի շղթայս: Եւ արկին զնա ի սենեակ մի եւ փակեալ պահէին: Եւ իբրեւ առաւօտ եղեւ, փութանակի ըմբռնեաց ամենայն զիշխանս նորա, մինչ չեւ իմացեալ էր նոցա զգործն զոր արար, եւ կոտորեաց զնոսա սրով սուսերի:

Յետ այսորիկ եմուտ ի տուն շահին եւ էառ անտի զկին նորա եւ զքոյրն նորա եւ զմայր նորա եւ զազգականուհիս նորա եւ զայլ կանայս տան նորա, տարաւ ի տուն իւր: Զքոյր նորա էառ յիւր կնութեան, իսկ զայլ կանայսն հարճս արար իւր: Բայց զմայր նորա ընդ նմա առաքեաց ի Խորասան: Եւ եղեւ յորժամ զշահն կապանօք ի Խորասան առաքէր, ազդ եղեւ քաղաքացւոցն, թէ կապեալ զնա եւ տանին ի Խորասան մարբն հանդերձ, ամենեքեան խռովեցան եւ սուգ մեծ զգեցան եւ ողբային, բայց ոչ ոք կարէր ի թիկունս հասանիլ նմա, թափել զնա ի ձեռաց թշնամեաց: Եւ Ղուլի խանն յետ առաքելոյն զշահն ի Խորասան` ինքն նստաւ ի Շօշ քաղաքի, եւ վարէր զթագաւորութիւն նորա:

Եւ յետ աւուրց ինչ կոչեաց զամենայն զօրավարս իւր եւ զգունդս բազումս ի զօրացն, եւ եկին առաջի նորա, եւ ասէ ցնոսա. «Գիտէ՞ք, թէ առ ինչ զձեզ կոչեցիե: Եւ նոքա ասեն. «Ոչ գիտեմք, բայց պատրաստ եմք առ ամենյան հրամանս տեառնդ մերոյե: Եւ ասէ. «Վասն այսորիկ զձեզ ժողովեցի, զի զորդին շահին, զոր ի Խորասան առաքեցի, թագաւորեցուսցուք ի տեղի նորա, եւ յանուն հատցին ամենայն դրամք թագաւորութեանս պարսից, եւ սորա անուամբն արասցուք զամենայն գործ թագաւորութեանն, եւ սորա անուամբն պատերազմեսցուք, զի համաստեղութիւն սորա յոյժ բարի է, եւ ինքն է բարեբաղդ: Իսկ հայր սորա շահ Թամազն էր այր արբշիռ լօթի եւ խելաթափ ոմն, որ ոչ կարէր զերկիրն պահպանել եւ վասն այնորիկ ես առաքեցի զնա ի Խորասան, որպէսզի գուցէ ողջասցի եւ յինքն դարձցի ի ցնդիմանէնե: Զայս պատճառն յառաջ բերեալ շինէր զմիտս ժողովրդեանն: Բայց արդ, որդին, զոր առաջարկէր թագաւորեցուցանել, էր վեցամսեայ ստնդիայ` շահ Ապպազ անուանեալ: Արդ զսա բանիւք հաւանութեան զօրացն թագաւորեցոյց ի տեղի հօր նորա, եւ առաքեաց ի Կազբին` անդ սնուցանել զնա: Եւ սովաւ շինեաց զմիտս զօրացն եւ քաղաքացւոցն, եւ խաղաղեցոյց զնոսա, եւ ոչ եղեւ վրդովումն ի նոսա եւ ոչ աղմուկ, այլ մանաւանդ հաճեալ ընդ գործ նորա` սիրեցին զնա, եւ գովէին զխոհեմութիւն նորա եւ զխնամարկութիւն: