Պատմութիւն

Մեծ են գործք Աստուծոյ, եւ յոյժ խոր են խորհուրդք ամենակալին: Եւ ո՞վ է այն ի հողեղինաց որ կարիցէ քննել կամ վերահասու լինել: Սքանչանամ այժմ, եւ հիացումն ունի զմիտս իմ: Բաբէ՜ հրաշիցն Աստուծոյ եւ արդար իրաւանցն Արարչին:

Զի այնմ վայրի եւ ի նոյն տեղի, որում ԺԵ (15) ամաւ յառաջ Գ (3) զօրագլուխ Յ (300) արամբքն զԺԲՌ (12000) պարսիկս կոտորեցին, եւ արեան ճապաղի դիաթաւալ ընդ երեսս դաշտին զգէշս մարդկան արկին կերակուր լինել գազանոց եւ թռչնոց, նոյնգունակ զտրիտուրն փոխարինաց հատոյց ամենակարողն:

Զի յետ շաբաթուն յաւուրն կիրակէի, որ էր Ը (8) ամսոյն յունիսի, ի յերկրորդ ժամէ աւուրն սկսան պատերազմիլ:

Իսկ մեծ Խանն եւ արին Թահմազղուլի, մինչ պատերազմէին, զզօրս իւր սակաւ ցուցեալ, որպէս թէ երիս գունդս հազարական թուով, մինչ զի առ ոչ ինչ համարեալ օսմանցւոցն զօրս պարսից վասն սակաւութեան՝ իսկոյն հրամայեցին բանակին իւրեանց բառնալ զկարասին եւ ենկիչարիք հետեւակ՝ առաջի, եւ թօփերն՝ զկնի:

Որպէս ասի յոմանց, թէ Կ (60) թօփ ունէին օսմանցւոց, որ եւ ես տեսի զքառասունս:

Եւ զկնի թօփերաց հեծեալքն, եւ ի միջի իւրեանց՝ սէրասքէր Ապտուլահ փաշեն, եւ Սարու Մուստաֆայ փաշայն, եւ Թէմուրն, եւ Փօլատն այլեւ՝ Քոռ չաւուշն, որ եւ պարծեցեալ էր ի նոյն գիշերին, եթե՝ «Ի՜նչ պիտի լինին պարսիկքն, զի առ ոտս հեծելազօրացն իմոց տամ առաթուր կոխել զնոսա»:

Իսկ ի խմբել պատերազմին՝ որովհետեւ վասն սակաւութեան պարսից զօրաց պատրեցան օսմանցիքն, եւ հեռացան ի ստորոտէ լեառնն Արայի եւ դիմեցին ի վերա պարսից զօրացն, եւ սոցա խոյս տուեալ սակաւ սակաւ հեռացուցին ի լեռնոտէ անտի եւ ածին մինչեւ Եղւարդայ դաշտն: Ապա ելեալ ի ձորոց ի կողմանցն Երեւանու զօրք պարսից, որպէս ասեն թուօք ԺԸՌ (18000) աց, եւ թէպէտ այնքան էին եւ գունդ գունդ կազմեալք, բայց հայէին ի հեռաստանէ եւ ոչ պատերազմէին, զի ոչ ունէին հրաման ի Խանէն, այլ միայն՝ Գ (3) գունդն՝ հազարական արամբ: Այն՝ որ կարգեաց Խանն, նոքա պատերազմէին:

Իսկ Խանն ըստ արիական սովորութեանն իւրոյ կազմէր, յօրինէր, կարգէր, յորդորէր եւ զիւր հրահանելիքն յաջմէ, եւ յահեկէ եւ ի մէջտեղաց տեղաւորէր: Նոյնպէս եւ՝ զամպարակսն, որք են մեծամեծ թֆանկներ՝ ամէն ըղտի վերա մի հատ ի ճակատ սամարին, որ է ի վերա ողին ըղտոյ թուով՝ ԷՃ (700): Եւ այսպէս նախ՝ զմեծ թօփերն ետուր ձգել, եւ ապա՝ զամպարակսն:

Եւ խմբեցան ընդ միմեանս ճակատ առ ճակատ: Եւ ընդ թֆանկսն զմիմեանս յաղթահարէին հետեւակք ի յերկուց կողմանցն յունիսի Ը (8) օրն կիրակի: Սկսեալ ի երրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ցհինգերորդ ժամն հրօք եւ հրահանելեօք պատերազմեցան: Օսմանցիքն Բ (2) կամ Գ (3) թօփ միայն կարացին ձգել, իսկ պարսից կողմն՝ թուի, թէ Յ (300) եւ այլ աւելի թօփ ձգեցին, եւ զամպարակներն՝ զամենայն եւ ձեռաց թֆանկներն՝ բազում:

Եւ յանկարծակի Խանն հասաւ ի թօփխանային օսմանցւոց եւ տիրեաց: Եւ յորժամ տեսին եւ լուան զտիրելն թօփխանային, առժամայն ի փախուստ դարձան օսմանցիքն, եւ եւ պարսիկքն՝ զկնի կոտորելով: Կոտորելով հասուցին զմի ծայրն ի վերի կողմն Արայի լեառն՝ հանդէպ Սաղմոսավանից եւ զվարի ծայրն զօրաց՝ ի կողմն Աշտարակու, եւ ի միջի եղեալսն՝ դէմ ածին Քարսահ գետոյն դիմաց Յոհանավանից եւ Կարբու եւ Մօղնու: Որ եւ թուի, թէ բազումք էին գահավիժեալքն ի ձորն Քարսահ գետոյն, քան թէ սրով սպանեալքն:

Որ եւ զօրավարն նոցա զՔեօբրլու օղլին, ի նեղ արկին: Եւ մինչ կամէր իջանել ի քարափէն ի ձորն նեղ եւ դժար քարոտ ճանապարհաւ մի ոչ ժուժեաց ի վերա ձիոյն, այլ անկաւ ի ձիւոյն ի վերա քարանց, եւ կարի վիրաւորեցաւ գլուխն եւ մերձ էր ի մեռանիլ: Վասն որոյ գլխատեաց զնա անարգ պարսիկ մի եւ եբեր զգլուխն առաջի Խանին: Եւ յորժամ տեղեկացաւ Խանն ի կենդանի կալանաւորաց օսմանցւոց, թէ ճշմարիտ սէրասքէր Ապտուլահ փաշային գլուխն է, իսկոյն խիլաեաց զբերողն գլխոյն եւ խոստացաւ այլ եւս խիլայս, զի թէ եւ զմարմինն բերցէ: Որ եւ իսկոյն գնացեալ գտին եւ բերին եւ ետ տանել ի Կարբի: Եւ դիազարդեալ եդին ի դագաղն, եւ հասուցին ի Ղարս եւ անդ թաղեցին:

Այլ եւ, զտամաթ Մուստաֆայ փաշայն եւս սպանին ի պատերազմին: Եւ զնա ետ գտանել եւ դիազարդեալ յղեաց ի յԵրեւան, որ անդ թաղեցին ի մէջ նոր ջամուն:

Եւ այլ Բ (2) թուղով փաշայք կային. մէկն՝ առնաւուտ եւ միւսն՝ պօշնախ, զոր անկան եւ նոքա ի պատերազմին, որպէս պատմեցին մեզ:

Եւ այսպէս մեծ կոտորած առնելով հասուցին զմի ծայրն վերի կողմամբն ի Ախուր[ե]ան գետոյ, որ է Արփաչային: Եւ զմի ծայրն վայրի կողմամբն ստորոտով լերինն Արագածու՝ կրկին մինչեւ ի նոյն գետն:

Որ եւ յետ կոտորածին հանդէս արար եւ ետ ի թիւ արկանել զսպանեալսն: Եւ գտին ԽՌ (40000) դի ի յօսմանցոց: Իսկ ի պարսից թուի, թէ ԺԵ (15) կամ Ի (20) մարդ չպակասեցաւ, զի հիացումն էր կարկամիլն եւ կապիլն օսմանցոց առաջի պարսից: Որք եւ ձեռք անգամ ոչ կարէին վերացուցանել, որպէս թէ կապեալ էին առաջի սպանողաց: