Պատմութիւն

Եւ երեքշաբթի վաղ քաջ ընդ առաւօտն տեսեալ զպատրաստութիւնն մեր աճապարեցաք անցանել զկամուրջն եւ գնալ ի կողմն բանակին, ուր էր ամարաթն եւ կայանն մեծի Խանին: Եւ գնացեալ իմ եւ միրզէքն, եւ քալանթարն, եւ մէլիքներն ընդ իս, այլ եւ՝ Երեւանայ աղաներն եւ շեխիսլամն եւ այլ այաններն եւ մեր քէտխուտայքն ամենեքեան ժողովեցան ի միասին: Եւ այսպէս մուծին զմեզ առաջի մեծազօր Խանին: Բայց զիս յառաջ մեծարեցին, քան զամենեսեան: Եւ զընծայսն իմ յառաջ քաշեցին՝ զձիանքն, եւ զջորիքն եւ զայլ պատրաստութիւնս, զոր ունէի ընդ իս:

Յորմէ տեսեալ խանդաղատեցաւ եւ բերկրեցաւ ի վերա իմ եւ ասաց. «Խօշ գալմիշ սան Խալիֆայ: Նէճայ սան: Եախշի սան: Չաղսան: Եօլտայ ազար չաքմիշսան ղշտան ղարտան, չուն պիր էխտիար քիշի սէն: Չօխտան գալմիշսան»: Եւ ես պատասխանեալ ասացի. «Խանըմ Ալահ չօխ օմր վէրսն: Ինտի քի սէնին մուպարաք լէյլինհար շէֆքէթլի իւզուն գօրտում, ղըշ մանայ պհար օլտի: Շուքուր փէրվէրտիկարայ, քի բէն ճէնապնի սաղ, սէլիմ վէ ուրուշան գեօրտում»:

Որով ուրախացեալ ծիծաղեցաւ եւ ասաց. «Ապդուլ-Հասան բէկ, խալիֆիայ եախշի օդախ վէր եախշի գօզաթ, պիր եախշի ղօճայ քիշի տուր»:

Եւ ապա զայլոց ընծայս մատուցին առաջեւն՝ զքալանթարին, զմէլիքներացն եւ զաղաներացն: Որ եւ նոցա շնորհակալեցաւ եւ ասաց. «Էվընզ աւատան: Խօշ գալմիշսզ»: Եւ պատուիրեաց ամենեցունս, թէ՝ «վարուն րահաթ օլուն»: Եւ մեք խոնարհմամբ գլխոյ սէլամլամիշ արարաք եւ գնացաք ի տեղիս մեր յառաջին բնակութիւնն:

Եւ ի նոյն օրն երեկոյեան ժամու ոմն ի սպասաւորաց իւրոց առաքեաց եւ կոչեաց զիս: Որ եւ ես առեալ զքալանթարն փութացայ առ մեծազօր Խանն ի յամարաթն իւր: Եւ ծանուցին նմա վասն իմ: Որ եւ իսկոյն կոչեաց զիս առաջեւն: Եւ իմ առեալ զքալանթարն կացի առաջի իւր: Որ եւ սկսաւ հարցանել վասն Երեւանայ կողմանցն, եւ վասն Ղարսայ, եւ կարաւանից երթեւեկողաց, եւ վասն Պայազ[ի]տու եւ Քրտստանայ կողմանց: Որ եւ ըստ պատշաճին տուի զպատասխանին եւ շնորհակալութեամբ գոհ եղայ, թէ՝ «Քո իգպալէն եւ տէվլէթէն, գոհութի՜ւն Աստուծոյ, խաղաղ ենք յամենայն կողմանէ: Այլ եւ ըստ հրամանի քում, զոր պատուիրեցեր ի Թիֆլիզ ինձ եւ խանին գրել ամենայն ուրեք վասն երթեւեկողացն, գրեցաք: Այլ եւ Ղարսայ փաշային եւ Արզրումայ սէրասքէրին՝ Ահմէտ փաշային գրեցի արզաներ վասն վաճառականաց: Եւ ահա սկսան գալ կարաւանք եւ վաճառականք, թէ՝ մեր ազգէ, եւ թէ՝ օսմանցօց: Ահա եւ մեծամեծ կարաւանք կան, որ մօտ օրերս գալոց ենե:

Դարձեալ եհարց, թէ՝ «Երեւանայ խանն զիա՞րդ է: Լա՞ւ կառավարութիւնն ունէր: Ձեզ հետ լա՞ւ ճանապարհ գնաց: Բանին լա՞ւ մուղայեթ էր: Խօշնո՞ւդ եք»: Եւ ես շնորհակալութիւն բերի, թէ՝ «Ամենայն կողմանէ լաւ էր եւ բանին եւ ղուլուղին ժիր»: Այլ եւ վասն Պայազիտու, եւ Քրտստանու եւ Ղարսայ կողմանց եհարց եւ եգիտ ըստ սրտին:

Վերջապէս եհարց վասն վարի եւ ցանի: Եւ իսկոյն բողոք բարձի, թէ՝ «Ոչ գոյ ըստ բաւականի: Նաեւ ոչ գտանին եզինք որ վարեն, բայց քո տօլվաթէն լինի, թէ գարնան Պայազ[ի]տու եւ Ղարսայ եզինք ճարեն փողով կամ պարտքով եւ վարուցան անեն, որովհետեւ ջրելով է գարնանավարն, այլ լաւ պիտի լինի:

Որ եւ վասն այսմ բանի Քալպ-Ալի-պէկ անուն զոմն առաքեաց ի ծածուկ: Որ գնացեալ շրջագայեաց զնահանգն Արարատու քննելով զվարն եւ զցանն, եւ զեզինս եւ զսերմանս՝ գիւղէ ի գիւղ: Որ եւ Էջմիածինն եւս հանդիպեալ էր եւ վասն միւլք գիւղորէիցն պատուէր էր տուեալ եւ յորդորեալ, թէ զսերմն վանիցս տանք նոցա, որ սերմանեն, ապա թէ ոչ ի պէկլիկէն տան եւ զմուլքն պէկլիկ կանեն: Եւ ոչ գիտեմ, եթե վասն փորձելոյ, զիս այսպէս արար՝ զի իմասցի զիրաւն եւ զսուտն իմ խօսացս, եթէ՝ վասն հոգալոյ զերկիրն, զռայէն: Եւ ապա յուսադրեաց ասելով. «Հոգ մի անէք: Գիտեմ, որ այդպէս է, բայց Աստուած ողորմած է: Զարուր չէք մնալոց»: Եւ ապա ասաց. «Մուրախաս ես: Գնա՛ քո տեղն, տուայ արա»: Եւ ելեալ գնացինք ի մետաղս մեր գիշերով: