Անգիտաց Անպէտ

Եւ ասցած է թէ զդեղերուն բնութիւնն գիտենալն՝ փորձելով կու լինի. եւ այս փորձելն նյլ՝ զեաւթն դէմս ունի: Առաջինն այն է, որ դեղմըն որ փորձած է, այլ աւտար իրք չի խառնի յինք, եւ ինքն իր բնութենովն լինի. հանց որ զջուրն տաքցնես՝ տաքնայ, եւ պաղի, այլվի յիւր բնութիւնն գայ, եւ պաղի. եւ այլ՝ տե՛ս զձուկն, որ յորժամ թաժայ է, հով է եւ գէճ. եւ յորժամ աղի լինի, տաք եւ չոր լինի բնութիւնն: Երկրորդն այն է, որ զմէկ դեղ մըն որ կու փորձեն, մէկ մուհթատիլ բնութիւն մարդու մի պիտի որ փորձեն, որ զինչ գործ որ այնէ նա, թէ՛ տաքութիւն, թէ՛ հովութիւն, եւ թէ՛ գիճութիւն եւ չորութիւն, երեւի թէ ո՛րն է աւելի, եւ կամ ո՛րն է պակաս: Երրորդն այն է, որ զմեկ դեղ մըն մէկ ցաւու փորձել կու պիտի. երկու ցաւու փորձել չի պիտի. լինի որ մէկին եւգտէ, եւ մէկալին չաւգտէ. մարդ չի գիտէ թէ ի՛նչ եղաւ աւգտութիւնն: Չորրորդն այն է, որ տե՛ս զմէկ դեղ մըն որ մէկ քանի ցաւոց օգտել էր, եւ փորձած էր. այս աւգտութիւնս այսոր ի առանձին է, եւ թէ ի յաւտար իրաց է. որպէս սաղմոնիան, որ բնութիւնն տաք է, եւ զանձն կու հովցնէ, զսաֆրան ուժով հանելուն համար. այս ի սաղմունիային բնութենէն չէ. խասիաթով լուծումն առնելուն է, որ զսաֆրան իհան եւ զանձն հովցուց: Հինգերորդն այն է, որ դեղին ուժն եւ հիւանդութեան ուժն պարապար լինի, հանց որ մէկի մըն տաքութիւնն յաւելի լինի, եւ նոր դեղ մըն տաս որ հովութիւնն քիչ լինի այն դեղին, եւ չի յաղթէ զայն հիւընդին զտաքութիւնն նայ, ասեն թէ այս դեղս դարամուտ չարաւ, կամ աս դեղս հով չէ. բայց կու պիտի որ յառաջն իմանաս թէ յայս հիւընդին տաքութիւնն ի յո՞ր աստիճան է, եւ զդեղն այլ ա՛յն աստիճանովն տաս, որ զբնութիւնն տեղն բերէ եւ չի փոխէ, որ զեն չառնէ: Վեցերորդն այն է, որ զեղանակն տեսնուն. եւ եղանակ լինի որ դեղն մուտ առնէ, եւ եղանակ լինի որ չայնէ, եւ կամ քիչ առնէ. հանց որ գարնան եղանակն որ մուտ կու առնէ, եւ վնաս չի առնել. եւ ամռան եղանակն որ մուտ կու առնէ, եւ զեն կու առնէ, եւ շատ գործ կու առնէ, եւ լուծումն. եւ ձմռան եղանակն որ իսկի մուտ չի առնել, եւ թէ այն է՝ կու վնասէ, եւ աւգտութիւն չերեւնալ: Եօթերորդն այն է, որ ասեն թէ այս դեղերուս մուտն եւ գործն որ կայ՝ հանապազ է. եւ թէ ատեն մի լինի եւ ատեն մին չլինի, դու գիտացիր որ այսոր գործն ի յաւտար իրաց է, որպէս ի վերն յիշեր եմ:

Եւ զայս թպտիրնին հանապազ պիտի որ պահեն եւ հասկանան, որ ի ստածումն՝ վնաս չառնեն մարդուն, եւ զգուշ կենան հանապազ. եւ ա՛յս է թպտիրն:

Եւ այլ գիտացիր որ այս հենց չէ, որ մարդ զայս դեղերուն զզաւրութիւնն յուվով իմացաւ, եւ զխասիաթն գիտենայ. չէ այս. բայց յետեւ փորձելով իմացան եւ գտան. եւ յետեւ այլվի փորձեցին, եւ տեսան որ ստուգ էր, եւ գրեցին. եւ կամ մարդ մի զմէկ դեղն կերաւ, եւ իր ցաւուն աւգտեց, եւ փարատեցաւ. կամ լուծումն արաւ. եւ անկիծ յետեւ մէկ անի հեղ այլ փորձեցին, եւ տեսան որ ըստուգ էր. ի գրեանքն գրեցին եւ պահեցին:

Ե այլ կայ դեղեր որ մարգարէքն գիշերն ի յերազն տեսան զշահն եւ զզենն. եւ կայ ա՛յլ դեղեր որ ի ձագերուն տեսան եւ ուսան, եւ ի անասնոց տեսան եւ ուսան. եւ արարիչն Աստուած նոցա յիմացուց. եւ յետեւ փորձեցին եւ տեսան որ ըստուգ էր. եւ գրեցին ի գրեանքն. որպէս զհուկնան՝ Բագարատ ի ձագէ մի ուսաւ, որ ձուկն շատ էր կերեր եւ ի լի էր եղել փորն, եւ չէր կարել թռչիլ. եւ գնաց զծովուն ջուրն իառ կտուցովն, եւ ի նստատեղն իդիր, եւ լուծումն արաւ. եւ զինչ որ կերել էր, ամէնն ի փորուն ի դուս ելաւ, եւ թեծեւացաւ, եւ թռաւ. եւ հուկնան ի յայն ժամանակէն ի վեր եղաւ. եւ գրեցին:

Եւ յորժամ ձմեռն որ կու լինի, եւ աւձերն ի գետնին ներքեւն կու մտնուն եւ աչուին կուր կու լինի, վասն ցրտուն խստութեան. յորժամ ամառն կու լինի, հոտվրալով՝ զռզիանան կու գտնուն եւ քիչ մի կուտեն, եւ քիչ մի յաչուին կու քսեն եւ յաչիցն վերայ կու դնեն, աչուընին կու բացուի: Եւ բժշկապետքն յորժամ զայս տեսան, գիտացան որ ըռզիանան զաչից լուսն կու յաւելացնէ. եւ գրեցին պահեցին զայս փորձած իրուըտանքն:

Յորժամ ծիծռնկին որ աչուին կու ցաւի նա, կու երթայ խոտն կու բերէ, եւ զաչուին ի յայն խոտն կու քսէ, եւ աչուին կու աղէկնայ: Եւ բժշկապետքն յորժամ զայս տեսան եւ փորձեցին, որ այս խոտս աչից դեղերուն է, եւ քան զայս լաւ իրք չկայ աչից, ի գրեանքն գրեցին. եւ այն ժամանակէն ի վեր այս դեղս ի բան կու մտնէ. եւ այս դեղիս յ. տովայ ըլ խատտատիֆ ասէ, որ թարգմանի ծիծեռնկի խոտ:

Բայց ի յայս ժամանակս այլ կու լինի, որ մարդ զդեղ մըն ոչ չի գիտէ՝ փորձէ, որ առաջի բժշկապետքն չի գիտէին. բայց ի փորձելն շատ վնաս կայ, եւ մարդուն զեն կու հասնի. եւ լաւն այն է, որ զնա յիրուին յառաջի իմաստասէրքն փորձել էին եւ ստուգել. այն հերիք է, եւ աւգուտ:

Բայց զայս դեղերուն գիտենալն՝ հինգ ցեղ իրօք կու գիտենան: Յառաջն այն է որ շուտ տրորի. եւ իր ներհակն այն է որ յուշ տրորի: եւ երկրորդն այն է որ շուտ չորնայ, եւ կամ իր ներհակն, որ յուշ չորնայ. եւ երորդն՝ համն է. եւ չորրորդն՝ հոտն է. եւ հինգերորդն՝ գունն է: Բայց ան դեղն որ շուտ տրորի, եւ կամ իր ներհակն որ յուշ տրորի, հանց է որ երկու դեղի նրբութիւնն եւ ի թանձրութիւնն հաւասար լինի, եւ ի սերտութիւնն եւ ի ցանցառութիւնն հաւասար լինի, եւ որուն որ կրակն շուտ մուտ այնէ նա, գուշակ է որ նորա տաքութեան մասն յաւելի է, եւ ինքն բնական տաքութեան ընկերող է մարդուն:

Բայց շուտ պաղիլն, եւ կամ չորնալն, եւ իր ներհակն հանց է որ՝ րկու իրք որ ի թանձրութիւն, եւ ի նրբութիւն, եւ ի լերկութիւն մէկ լինին. եւ այն որ շուտ պաղի, կամ շուտ չորնայ, նորա հովութիւնն եւ թանծրութիւնն յաւելի է. եւ այն իրքն որ յուշ պաղի, եւ կամ յուշ չորնայ, նորա տաքութիւնն յաւելի է: