Անգիտաց Անպէտ

Եւ յիմացիր, որ դեղերու ազգ մըն այլ պատմութիւն կայ, ասենք: Եւ գիտացիր, որ դեղերուն երեք ցեղ ուժ կայ, ասենք. Առաջին՝ բնութիւն, հովութիւն, չորութիւն, գիճութիւն: Երկրորդն՝ որ այն այլ ի բնութենէն կու ալանէ, որ է՝ նուրբն, լերկն, թաւն. եւ նրբութիւնն, եւ թաւութիւնն, եւ բացողութիւնն. եւ նրբութիւնն՝ ի տաք եւ ի չոր բնութենէն կու ալանէ, որ յիր ճոհարն նրբութիւն կայ: Երրորդ՝ որ ի երկրորդ ուժէն կու ելանէ. հանց որ ասեն թէ ըզգոզն կու յորդորէ. այս ի անկից կու ընծայի, որ զկալուածն կու բանայ, եւ զքամին եւ զաւելուածն կու յիստկէ ի յանձնէն, քիչ տաքութենովն եւ նրբութենովն. եւ կտրելով կու լինի որ յերկրորդ ուժն. հանց որ վարդին առաջին ուժն այն է, որ հով եւ չոր է. եւ երկրորդ ուժն այն է, որ չորացնող է. եւ երրրորդ ուժն այն է, որ զլերդն եւ զստամոքն կուժովցնէ:

Եւ յլ գիտացիր, որ մէկ դեղի մի մուհթատիլ կու ասենք, այսոր մեկնութիւնն այն է, որ իրք մըն՝ որ ի մարդուն անձն լինի ի խառնուածոց նա, այն իրքն ցեղ մըն այլ չի լինի, եւ չի փոխի ի բնութենէն: Եւ մէկ դեղի մի տաք կու ասենք, մեկնութիւնն այն է, որ յորժամ մարդ զինքն ուտէ նա, իր բնական տաքութենեն այլ աւելի տաքութիւն երեւցնէ մարդոյն ի անձն. եւ հովն այլ, եւ գէճն այլ, եւ չորն այլ այսպէս է:

Եւ այլ գիտացիր, որ դեղերուն բնութիւնն մէկ մէկի հակառակ են. եւ որուն ուժն աւելի է, եւ որուն ուժն պակաս է. եւ այս պատճառիս համար բժշկական վարդապետքն դեղերուն բնութիւնն չորս աստիճան են գրեր, որ է տարաճան. եւ բայց տեսնունք որ զայս դեղս որ մարդ ի գործ արկանէ, եւ ի յանձն իսկի իր զաւրութիւնն ո՛չ ի տաքութեան, ո՛չ ի հովութեան, եւ ո՛չ ի գիճութեան, ինչպէս որ յառաջն յիշեցաք, այնոր՝ մուհթատիլ կու ասեն. եւ ան՝ այս չորս աստիճանէս չէ. ան դուրս է ի չորս աստիճանէս. բայց այս դեղս մուտ այնէ, եւ աւելի չայնէ, որ յիմացուի նա՝ ասեն թէ յառաջի աստիճանն է. զերդ՝ ըստախօտոսն. եւ թէ դեղին ուժն մուտ այնէ, կ՛ամ տաքութիւնով, կա՛մ հովութիւնով, բայց զեն չառնէ նայ, ասեն թէ երկու աստիճանն է. որպէս՝ զտարչինին. եւ թէ զեն առնէ նա՝ այնչափ անէ որ սպաննէ նա, ասեն թէ յերեք տարաճան է. որպէս՝ զանճապիլն. եւ թէ հանց լինի, որ ի մահ տանի եւ կամ սպաննէ նա, ի չորս տարաճան է. որպէս՝ աֆիոնն. եւ իրեն՝ դեղ մահուան կու ասեն, եւ այն դեղերն ի գործ արկանեն որ զիր չարութիւնն տանի, եւ չի սպաննէ:

Եւ այլ գիտացիր, որ այս դեղերուս անուանքն դրուաւ, թէ՝ տաք է, եւ կամ հով է, եւ կամ չոր է, եւ կամ գեճ է, իր գործոցն ի վերայ այս անունս կու լինի. մէկ մուհթատիլ բնութիւն մարդուն՝ մէկ դեղ մըն տաք լինի, որպէս՝ կտրիճ մարդուն եւ տաք բնութիւն մարդուն. եւ կու լինի, որ հով կու լինի այն դեղն՝ ծեր մարդոց եւ հով բնութիւն մարդոց:

Եւ այլ իմացիր, որ այս դեղերս որ կու բուսնի ամէն տեղ՝ ցեղ մըն հաշիւ ունի, որ մէկ մէկի հակառակ են, եւ եղանակով այլ հակառակ են. որպէս՝ եղերդակն, որ ի լեռն բուսնի՝ իր տաքութիւնն յաւելի է քան զայն որ գարունն ի ածուենիքն կու բուսնի. եւ ամենայն խոտ որ ի ջրեզերն կու բուսնի՝ նորա հովութիւնն եւ գիճութիւնն յաւելի է քան զայն որ ջրէն հեռու կու բուսնի. եւ այն դեղն որ ի յանապատն կու բուսնի՝ տաք է քան զայն որ ի ածուենիքն կու բուսնի. ուժն եւ զաւրութիւնն յաւելի է. եւ լեռան խոտն ուժով է քան զայն որ ի ածուենիքն կու բուսնի. եւ այն դեղին որ գունն յուժով է, համն յայտնի կու լինի. եւ այն որ հոտն ուժով է, այնոր ուժն ուժով կու լինի քան զայն որ ամենայն դիմաւք վատուժ լինի:

Եւ այլ իմացիր որ ի մէկ դեղ մըն հակառակ զաւրութիւն կու գտնուի, որ մէկ մէկի չի նմանիր. ի մէկ տեղ կու ժողվի. եւ այս ուժս որ հակառակ է, եւ ամենայն տեղ չի գըտընուիլ, հակառակ մասունք կայ, որ մէկմէկի լման գործ չայնել. եւ մէկ ուժ մըն կու լինի դեղին՝ որ ամուր կու լինի բնութեամբ, եւ չի բաժնի մէկ մէկէ. եւ կու լինի որ կու բաժնի. որպէս կաթն, որ զպանրին ջուրն հանես, եւ եղն եւ թանն յիրմէն կու բաժնի. եւ հենց որ պապունաճն եկու զաւրութիւն կայ, հալող եւ կապող, եւ յորժամ եփես՝ այս երկու զաւրութիւնն ի մէկ մէկէ չի բաժնիլ եւ չի փոխիլ, այն պատճառովն որ բնութիւնն ամուր է: Եւ այլ յիշենք զսոխն որ ունի յաւելի գիճութիւն եւ զայրողութեան ուժն. եւ եփելով՝ այս երկու ուժն մէկ մէկէ կու զատի եւ կու բաժանի: Եւ կաղամբն, որ ունի զթանծր հողային բնութիւնն եւ զկապողութիւնն, եւ ունի զնուրբ լուծման բնութիւնն, եւ եփելով՝ այս երկու բնութիւնս մէկ մէկէ կու բաժնի, եւ ջուրն լուծումն կառնէ, եւ կաղամբն կապողութիւն կու առնէ. եւ այսպէս՝ ոսբն, եւ քասնին, եւ վարդն զերդ զառաջինն է. այս պատճառիս համար այս դեղերս մէկ բնութիւն չէ, զխառն բնութիւն ունի. եւ կայ դեղ որ ի խառնուածն ի մէկ տարերաց է, եւ կայ որ ի երկու տարերաց է. որպէս՝ որ վարդն եւ հալիլաքն, որ ունին զկապողութեան ուժն, եւ ունին զլուծման ուժն, եւ յիրար խառնուեցան: Եւ այլ աւելի խառնուած, ի յարուեստն, որ սակամոնին խառնած է ի սերկեւիլին ճուարիշն, եւ այս՝ հակառակս՝ յուշ կու զատին ի մէկ մէկէ, այնոր համար՝ որ խառն բնութիւնն ուժով է. եւ ատեն կու լինի որ հեշտութեամբ կու բաժնի ի մէկ մէկէ, որպէս յիշեցաք զկաղամբն եւ զոսբն: Եւ այլ արուեստ. զնճֆրն հետ մոմին խառնուի եւ հալելով կու բաժնի մէկ մէկէ, եւ կու զատի, եւ երկուքն այլ զառաջի կերպն կու գտնուն: Եւ այլ ջրախառն գինին, որ եռցընելով գինուն ուժն շոգի լինի եւ ի վեր ելնէ, եւ ջուրն վատուժ յատակն մնայ: Եւ թէ այս դեղերն խառնուած չի լինար նա, զերդ նիւթերուն բնութիւնն կու լինէր, ի կատարեալն հասնէր ի տաքութիւն, եւ ի հովութիւն, եւ ի գիճութիւն, եւ ի չորութիւն. եւ թէ ի սնպուլն տաքութեանվմասն եւ հովութեան մասն չի լինար նա, ի տաքութիւնն զերդ զֆարֆիոնին աստիճանն կու լինէր, եւ կամ թէ զերդ զակրկարհային բնութիւնն կու լինէր: Եւ ասկից ի վեր զայս այլ ասենք: Եւ յիմացիր որ մուհթատիլ այի է, որ իր խառնուած մասն ի տաքութիւնն, եւ հովութիւն, եւ գիճութիւն, եւ չորութիւն, ո՛չ աւելի լինի, եւ ո՛չ պակաս. ամէնն միաչաք լինի: