Անգիտաց Անպէտ

0629

ԴԱՂՁ

(Pouliot vulgaire).

որ է յ. ֆութանաճն, եւպ. պուտինա ասէ. վայրի լինի. լաւն այն է որ տերեւն նաւսր լինայ. տաք եւ չոր է ի առաջի տարաճան. նուրբ այնող է. եւ աւգտէ ըխտաւորին, որ քամեն եւ հոտայ. եւ խոցերուն աւգտէ. եւ ակնջին ձայն հանելուն աւգտէ. եւ զմանն ի յերեսէն տանի. եւ թէ աչաց սպեղանի առնես՝ աւգտէ. զսոխին եւ զսխտորին հոտն ի բերնէն տանի. եւ շնչելուն եւ կրծոցն աւգտէ. եւ զսավտան կու լուծէ. եւ զմաղասն եւ զարաղանն կու տանի. եւ զարծուիքն այլ. եւ զհայզն վարէ. եւ զճիճին ի փորուն հանէ. եւ զործկայն կտրէ. եւ զմերձաւորութիւնն խափանէ. եւ մարդուն քրտինք բերէ. եւ թէ եփեն եւ յանձն քսեն՝ զբորն եւ զքորն տանի. եւ աւգտէ այն գոթութեան՝ որ ի պալղամէ լինի. եւ շարային այլ աւգտէ. եվւ թէ գազանահարին՝ սպեղանի առնես, աւգտէ. եւ տավալիին եւ տայուլֆլին այլ աւգտէ, խմելով. եւ իր առնելուն չաքն Ա մխթալ է. բայց իրիկամաց զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի ըռուպի սուսն. եւ իր փոխանն ճաւտան է: Ասէ Գրոցս շինողն, թէ այս Գ ցեղ է. Ա՝ ի լեռն կու բուսնի եւ ի վայրի տեղրանք, եւ Ա՝ ի ջրեզերք կու բուսնի. եւ այլ ասեր է Գրոցս ժողովողն թէ այն որ լեռանն է՝ Բ ցեղ կու լինի. Ա ցեղին՝ հաշա կասեն, եւ յիշած է զինքն իւր համարն. եւ Ա ցեղին այլ՝ ֆուֆուլմուի կասեն. եւ այն այլ յիշած է. եւ ան որ վայրի է՝ ան այլ Բ ցեղ է, եւ Ա ցեղն այլ վայրի դաղձն է. եւ այն ստուգ դաղձն է. եւ այն որ ջրին է՝ Ա ցեղէն յաւելի չի լինիր. եւ այն որ լեռանն է՝ աղէկն այն է որ հոտն անուշ լինայ, եւ դալար, եւ կանանչ լինի, եւ տերեւն փոքր լինի, եւ բնութիւնն տաք եւ չոր է յԳ տարաճան, եւ նուրբ այնող է, եւ ուժով է, եւ քրտինք բերէ. եւ թէ սեւնայ տեղն ի կտրելուն՝ աղէկցնէ, յորժամ սպեղանի առնես. եւ թէ գինով եփեն այլ աւգտէ. եւ զեփածն ի բաղնիքն բորին եւ քորին աւծեն՝ աւգտէ, եւ աւգտէ գոդութեան, եւ բերնին խոցին, եւ ործկալուն. եւ թէ մեղրով եւ աղով խմես՝ զաւելի խառնուածն ի ստամոքէն հանէ, եւ զհայզն բանայ, եւ զտղան ձգէ. եւ աւգտէ ամենայն գազանահարի, որ երբ քամուքս առնեն. եւ աւձահարի եւ կարճահարի:

0630

ԴԱԼԻՍՖԱՐ

(Macer).

որ տալիսֆար. յիշած է ի վերայ տիւնին իր համարն:

0631

ԴԱԼ

(Colostrum).

լուպայ. յիշած է:

0632

ԴԱՀԼԱՊ

(Lentille d'eau).

որ է տահլապն. յիշած է ի վերայ տիւնին իր համարն:

0633

ԴԱՐՇԱՂՈՒԽ

(Chicorռe).

որ է տարշաղուխն. յիշած է ի վերայ տիւնին իր համարն:

0634

ԴԱՄՈՆ

(Prune).

որ է աճասն, որ է իճասն. յիշած է ի վերայ այբին իւր համարն:

0635

ԴԱՐՍԵՆԵԿ

(Laueier).

որ է հ. բառ. որ ասեն տաֆնի, եւ յ. ղար ասէ. յիշած է ի վերայ ղատին իւր համարն:

0636

ԴԱՐԱՊՂՊԵՂ

(Poivre long).

որ է տար ֆլֆուլի, որ է յերկան պղպեղն. եւ ինքն ցեղ մըն է. տաք եւ չոր է Գ տարաճան. նուրբ է. աւգտէ ըղեղին, ամենայն դիմաւք. եւ թէ յաչքն քաշեն՝ զաչից մթնալն տանի եւ ուժովցնէ, եւ զթոքն կու տաքցնէ, եւ հով հազին աւգտէ, եւ զստամոքն կուժովցնէ եւ տաքցնէ, եւ զկերակուրն մարսել կուտայ, եւ պալղամի ղուլնճին աւգտէ, եւ զհովցած լերդն տաքցնէ, եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ, թէ՛ ուտես եւ թէ՛ աւծես. եւ ամենայն գազանահարի եւ ոսկրացաւութեան. եւ տալուն չաքն Դ կուտ է. եւ զիր վնասն տանի ծորն. եւ իր փոխանն սպիտակ պղպեղն է: Ասէ Գս, թէ ինքն սպիտակ պղպեղն է. եւ ոմանք ասեր են թէ տարֆլֆուլին ծառն ի զատէ է ստուգ. լաւն այն է որ հաստ լինի. եւ իր համն ի պղպեղ կու նմանի. եւ թէ զինքն ի ածուն լերդին մէջն եփեն եւ զջուրն ի յաչքն կաթեցնել պիտի, զհաւկուրութիւնն տանի. եւ ինքն զանճապիլին փոխանն է. Գս ասէ թէ աւգտէ ըխտաւորին եւ աւձահարին, եւ գլուխ կու ցաւցնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի սամխի յարապին. եւ Թախվիմին տէրն կասէ՝ զիր չարութիւնն տանի սանդալն եւ վարդի ջուրն. եւ իր փոխանն զանճապիլն է:

0637

ԴԱՐՇԻՇՅԱՆ

(Aspalathe).

ասէ Սինէայ Որդին թէ ինքն փշով միրգ է, եւ դեղին ծաղիկ ունի, եւ իր փայտն ի սանդալ կու նմանի. եւ ինքն Ա ցեղ է. լաւն այն է որ պինտ լինի եւ հոտն անուշ. տաք է առաջի տարաճան. եւ չոր է Բ տարաճան. կապող եւ ուժովցնող է. աւգտէ ջղերուն վատուժութեան եւ ակնջին ցաւուն, եւ զակռանին ամրացնէ. եւ թէ գինով եփես տաս՝ աւգտէ քթին որ հոտ չառնու. եւ թէ եփես եւ զջուրն աւազան առնես՝ աւգտէ ֆալիճին եւ ըստրխային. եւ որոյ կրծոցէն եւ ի թոքէն արուն գայ, կտրէ զարունն. եւ զգիճութիւնն տանի. եւ զհին խոցերն աղէկցնէ. եւ զքամին ի անձնէն կու հալէ. եւ զկանաց զարունն կու կապէ. եւ որոյ գոզն կապի՝ կու բանայ. եւ զարգանտն կուժովցնէ եւ պատեղւորութեան կու ընկերէ. եւ զլուծումն կու կտրէ. եւ զաւդին բորբոքութեան աւգտէ. եւ զհին խոցերն կու լաւցնէ. եւ կերուածին այլ կու աւգտէ. եւ չի թողուր որ ի անձն իրք վաթի. եւ թէ աւծեն տաք ուռէցներուն՝ աւգտէ. եւ իր տալուն չաքն Ա դրամ է. բայց փայծղան զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի ըռզիանան. եւ իր փոխանն ըռամաքն է եւ սաւտն է: Ասէ Իպն, թէ ինքն ծառ մըն է որ մէկ կանկուն բարձրութիւն ունի, եւ բարակ ճղեր ունի, եւ ի ճղերուն ի ծարերն պինտ՝ զերդ փուշ ճղեր ունի. ի վերայ գաղտուկ պահած տերեւնի ունի. մէկ մէկէ հեռու եւ դեղին ծաղիկ ունի, անուշահոտ է. եւ տակն սեւ կու լինի. եւ թ. այս ծառիս՝ շիմշակ աղաճի ասեն. եւ թէ ասոր ի ծառն խունկ ծխես, եւ քիչ մի ապրիշում փաթես, եւ լուսնին ԺԴ գիշերն բարձիդ ի ներքեւն դնես, զինչ որ խնդրուած ունիս՝ գիշերն ի երազդ տեսնուս: Ասէ Պատէհին. երենն ղանդուլ կասեն պ. եւ պարպարի լեզուաւ ավզուտի «ազվուտիե կասեն, եւ այլ բառով էշիլափաւշ. եւ ասեր են թէ ինքն ծառ մէն է թանծր, եւ փուշ ունի. եւ իր կեղեւն սրութիւն կայ եւ այրողութիւն կայ, եւ ի փայտն՝ տըտպութիւն. եւ ոմանք ասեն թէ սնպուլի հնդիին տակն է. եւ ոմանք ասեն թէ հոռմցի սնպուլին փայտն է. եւ չէ ստուգ. եւ այն որ ստուգ է՝ այն է, որ իր ըեղեւն զերդ ղրֆայ լինի կերպովն, եւ շատ յերկան լինի, եւ թանծր. եւ գունն կարմիր, որպէս արունի գունով. եւ լաւն այն է որ ծանդր լինի եւ կարմիր. եւ թէ կեղեւես՝ արունի գուն լինի եւ անուշահոտ. եւ համն քիչ մի լեղի: Եւ ցեղ մըն այլ տարշիշան կայ որ կոկ կու լինի, եւ սպիտակգուն. եւ հոտ չունի բնաւ:

0638

(ԴԱՒՆԿԱԼ

(Mespilus germanica).

զային վրայ զարուրի պաւստանի, թրքն. մուշմուլայ ասէ: )

0639

ԴԵՂԻՆ ՀԱԼԻԼԱ

(Myrobolan jaune).

որ յ. հալիլաճի ասֆար կասեն, եւ պ. հալիլա ի զարտ կասէ, եւ թ. սարու հալիլայ կասէ. լաւն այն է որ գէր լինի եւ մսլի. բնութիւնն հով եւ չոր է Ա տարաճան. զաչից արցունքն կտրէ. եւ աւգտէ խաֆաղանին. եւ զսաֆրան լուծէ. եւ քիչիկ մի պալղամ այլ. եւ իր շարպաթն Է դրամէն մինչեւ ի Ժ դրամ, թէ թրջես եւ թէ ուտես Բ դրամէ մինչեւ Ե դրամ աւգտէ ըղեղին եւ ստամոքին, եւ զուժն յաւելցնէ, եւ զտեսութիւնն յաւելցնէ. եւ թէ ծեծես՝ տաք ջրով խմէ եւ շաքրով. եւ թէ մատպուխ առնես՝ յունապ եւ սպկստան խառնէ, եւ սալոր. եւ իր փոխանն նռան կեղեւն է. եւ ասե են թէ այս հալիլաքս մէկ մէկի փոխան են. եւ շատ ոք կու վըկայեն այս բանիս:

0640

(ԴԵՂՆԱԽՈՒՆԿ

(Curcuma).

որ է զէրտէ չօփ: )

0641

ԴԵՂՁ

(PՍche).

որ յ. խավխ ասէ, եւ պ. շաֆթալու ասէ, եւ ինքն Բ, Գ ցեղ լինի. լաւն այն է որ ի կտէն շուտ բաժնի. հով եւ գէճ է Բ տարաճան. եւ իր տերեւին ջուրն աւգտէ քթին հոտուն. եւ որոյ ականջն ճիճի կենայ՝ կու սպաննէ եւ հանէ զորդն. եւ զստամոքին զտաքութիւնն խաղեցնէ, եւ զծարաւն կտրէ, եւ զստամոքն բանայ. եւ իր տերեւին ջուրն՝ զամենայն ազգ ճիճին եւ զորդն սպանանէ. եւ իր ջուրն աւգտէ մուհղրիղա ջերմանն. եւ լաւն այն է որ չորացնեն եւ թրջեն՝ հապայ ուտեն. եւ Ժ հատ կեր, յաւելի մի՛ ուտել. եւ շուտ բորբոսէ զմարմինն. եւ զիր չարութիւնն տանի կուլանկուպինն. եւ իր փոխանն միշմիշն է իր չքաւքն: Ասէ Իպն թէ զիր տերեւն ծեծեն եւ ի պորտուն վրայ կապեն, ի փորուն զճիճին հանէ. եւ թէ այն մարդն որ ի անձն խրըզմա աւծէ եւ զայսոր տերեւն անձն աւծես՝ զհոտն տանի եւ զանձն յիստկէ. եւ թէ սաֆրայի բնութիւն մարդ ուտէ՝ զմերձաւորութիւնն շարժէ: Եւ ասեր են թ լաւն այն է որ կուտն շուտ բաժնի յիրմէն:

0642

ԴԸԴՈՒՄ

(Citrouille).

առնուս եւ զան ջուրն ի յաչքն քաշես՝ աւգտէ աչաց դեղնութեան որ ի յարաղանէ լինայ. եւ թէ զչոր դդումն այրես, եւ քացխով տրորես եւ աւծես պարասին, աւգտէ. եւ թէ զան այրած դդումն ի վերայ այն տեղուն ցանես որ արուն երթայ, կտրէ. եւ թէ զկուտն կտուեն, եւ զձէթն հանեն, աւգտէ տաք ակնջին ցաւուն եւ աղէցն: Եւ յորժամ դդումն ի վերջքն հասնի՝ զտակն բաց, եւ ծակ արա զմէջն, եւ երկթի աղտ լից ի լի, եւ Խ օր ի շուքն դիր, եւ յետեւ կոտրէ զդդումն, եւ այն որ մէջն լցիր՝ հան, եւ քամէ, յիրմէն սեւ ջուր կելնէ, եւ ի շիշ արկ եւ պահէ. թէ ուզենաս որ ի բան տանիս՝ հինայով շաղէ եւ աւծէ զմազն, ներկէ, սեւ առնէ խիստ. եւ թէ զդալար դդմին քերուքսն տիմէտ առնես սուր աչացաւութեան, զտաքութիւնն տանի. եւ լաւն այն է որ գարու ալուրով լինի շաղած. եւ տաք գլխացաւութեան այլ աւգտէ, եւ հումրային այլ աւգտէ. եւ չոր դդմին կեղեւն աւգտէ ծածուկ մարմնին խոցնալուն եւ կրակին այրածին, յորժամ աւծես պախրու եղով. եւ իր կտն ձէթն աւգտէ տաք հազերուն, եւ զծարաւն կտրէ:

0643

ԴՄԱԿ

(Queue de mouton).

որ է յ. էլեա. լաւն այն է որ գէր ոչխրի լինայ. տաք եւ գէճ է, եւ կակուղ, եւ կակղացնող է պինտ խոցերուն որ ի յակիջթոռքն լինայ եւ կամ ի վիզն լինի, աւգտէ եւ հալէ. զկուրծքն, եւ զխռչակն, եւ զթոքն կակղացնէ, եւ զխոշրութիւնն տանի. եւ յուշ կու հալի ստամոքն, եւ ի սաֆրա կու դառնայ. եւ զինքն չոր բնութիւն իրաւք խառնեն եւ ուտեն. եւ աշխատաւոր մարդոց լաւ է որ ի սավտայի բնութենէ հեռու լինի. եւ աւգտէ ջղերուն պնտութեան. եւ լաւ է ամենայն պինտ խոցերուն եւ ուռէցնուն. եւ զշտերն կու եփէ եւ զպեղծ միսն փտեցնէ եւ զուռէցնին հալէ. եւ սաֆրային բնութիւն մարդոց զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քացախն եւ տաք դեղերն:

0644

ԴԻՎՈՒ ԸՂՈՒՆԿ

(Blattes de Byzance).

որ է յ. ազֆարիտիպն. յիշած է ի վերայ այբին իր համարն:

0645

ԴԻՎՈՒ ՁԱՐ

(Capillaire).

որ է ձարխոտն, որ է փարսիաւուշանն, որ է քուզ(պ)արաթուլպէրն, որ է ֆ. գամիլում վէնէրիս. եւ ինքն սեւ ու հաստ մազի պէս է. եւ տերեւն նման է գնձի տերեւին. եւ տակն քիչ է. եւ բնութիւնն մուհթատիլ է եւ նուրբ է. զմազն յերկնցնէ եւ ուժովցնէ. եւ զտաքութիւնն կու խաղուացնէ. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ աչից, եւ զխոզքն կու հալէ, եւ զկուրծքն եւ զթոքն ի թանծր խառնուածն յիստկէ, եւ զհեւքն կտրէ, եւ զպալղամն եւ զսավտան լուծէ. եւ ոմանք ասեր են թէ կու կապէ. եւ ոմանք ասեր են թէ զսաֆրան լուծէ. եւ գինով չի թողուր որ խառնուածքն քայլէ. աւգտէ փայծղան եւ արաղանին. եւ զգոզն եւ զկանացիքն. եւ զքարն լոսէ եւ հանէ. եւ զընկերն այլ հանէ յարգանտէն, եւ յիստկէ. եւ աւգտէ յէրղնիսային եւ հին ջերմերուն. եւ թէ գինով տաս՝ աւգտէ կատղած շան խածածին, եւ վնասակար գազանաց խածածին. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ պեղծ խոցերուն. բայց իրիկամաց զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան. եւ իր փոխանն քիթրան է եւ յէրղսուսն է: Ասէ Իպն, թէ տայուսայլապին սպեղանի առնես՝ տանի. եւ զխանազիրն այլ հալէ: Ասէ Պատէհին, թէ այս խոտս շատ անուանք ունի. շէյրըլճին, եւ շէյրըլխնզիր, եւ շէյրըլյարզ, եւ լէհեաթըլհիմար, եւ լէհեաթըլխնզիր, եւ սախըրասվատ, եւ վասիֆըլասվատ, եւ քուզպարաթուլպէր, եւ շէյրըլղուլն է. եւ լաւն այն է որ սեւ լինի, եւ տերեւ կանաչ. եւ այլ աղէկն այն է, որ որձան ի կարմրութիւն քշտէ: Սահակն ասէ թէ փայծղան զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի մազտաքէն. եւ ԸՌազին ասէ թէ իր փոխանն մանուշակն եւ ըռուպիսուսն է:

0646

ԴԻՖԼԱ

(Laurier-rose).

ինքն Բ ցեղ լինի. Ա՝ լեռան, եւ Ա՝ ջրեզերի լինի. եւ լաւն այն է որ կանաչ լինի եւ թաժա. տաք եւ չոր է, եւ հալող է. եւ թէ զտֆլան յունսուլին քացխովն շաղես եւ աւծես գլխուն հին խոցերուն՝ աւգտէ, եւ զոջիլն սպաննէ. եւ աւգտէ այն քանչալին, որ գէճ լինի. եւ թէ իր փայտն մուսֆաք այնես եւ կամ ծխես ի բերանն՝ զակռին ցաւն տանի. եւ թէ զտերեւն քացխով եփես եւ զջուրն ի տունն ցանես՝ զոջիլն եւ զլուն սպանանէ. եւ թէ դնես ի վերայ փայծղանն՝ հալէ. եւ թէ զիր եղն աւծես սնկանն՝ աւգտէ. եւ թէ զիր տակն ծխես՝ աւգտէ սնկանն. եւ թէ սպեղանի առնես՝ աւգտէ պինտ ուռէցնուն. եւ զկռնակին եւ զծնկանն ցաւն տանի. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ բորին եւ քորին. եւ խիստ փորձած է. եւ զիր ձէթն զուգէ հոռոմ ձիթով. եւ մի՛ ուտել. սպաննէ եւ վնաս առնէ. եւ տուր մածունով շուրվանի. եւ իր փոխանն մավիզաճն է: Ասած է թէ այս խոտիս սասմըլհիսար կասեն, եւ պ. խարզահրա կասեն. եւ լաւն կանանչն է. եւ տերեւն խիստ լեղի, եւ ծաղիկն կարմիր վարդ կու նմանի, եւ պտուղն պինտ լինի:

0647

ԴԻՆԻ ՄԱԽՏՈՒՄ

(Terre sigillռe).

որ է տինի մախտումն, որ է հ. բառով մատնէհար կաւն, եւ պ. կիլի մախթում, որ ֆռ. դէռա սիճիլլադա: Ասէ Գս յիր գիրքն ի Թ համարն, թէ այս կաւիս Լիմնոսու կաւ կասեն. եւ Լիմնոս անուն կղզի մի կայ, ի հաւն լինի. եւ այս կաւիս՝ Սարակինոս ազգն մուղրայի Լիմնիա ասէ. եւ այս կաւիս անունն իր կղզուն անունովն կու յիշուի. եւ ի յայն կղզին կին մի կայր որ այն կաւին իշխանութիւն կայնէր, եւ այն մատնէհարն որ զան կաւն կու մատնէհարէին, որ Արտանիսին (Artռmis) կերպն էր, այն կնկանն ի ձեռքն էր: Եւ կերթար այն կինն հառաւք եւ փառօք եւ պատուով զան հողն ի յիր տեղացն կառնուր եւ ի քաղաքն կու բերէր. եւ ի այն տեղն շատ մատաղ եւ զենումն կառնէր, եւ զայս հողս ջրով տրորէր եւ կու խառնէր զերդ շողախ նաւսր. եւ այն որ քար է եւ աւազ՝ յատակն կու իջնուր, եւ այն ջուրն որ ի վերայ գար, կու առնուն եւ զերդ տղտղուկ եւ եղլի է. եւ այն որ անպէտ է՝ զերդ աւազ եւ զերդ քար է, չեն առնուլ. եւ զան ջուրն կու թողուն, որ կու յիստկէ. եւ կու չորցնեն, որպէս մոմ կակղանայ. կտոր կտոր կու կտրեն եւ ղուռս կայնեն, որ է բլթնի, եւ ի վերայ զԱրտամիսին (Artռmis) զպատկերն կու մատնէհարեն, եւ ի շուքն կու չորցնեն: Եւ ոմանք այս կաւիս մուղրայի Լիմնի ասեն. եւ գունն նման է մուղրային գունին, որ է սուսրն հ. բառով, եւ թ. աշու ասէ. բայց մուղրային եւ մատնեհար կաւին մէջն բաժանումն այս է՝ որ մուղրան զմարդուն ձեռքն կու ներկէ, եւ այս մատնէհար կաւս՝ չի ներկել: Եւ ի այն բլուրն որ Լիմնս անուամբն կանուանեն, որ այն կաւն անկից կելնէ, այն բլուրին գունն կարմիր է եւ քար չկայ, եւ ծառ եւ խոտ չկայ բնաւ: Եւ այս հողս Գ ազգ է. եւ յառաջի ցեղն՝ մատնէհար կաւն է. Բդ ցաղն՝ մուղրան է, եւ այն՝ այն կաւն է որ հուսերն զչուանն այնով կու ներկեն, եւ տախտակ եւ փայտ կու ներկեն եւ տաշեն եւ ըղորդեն. եւ Գդ ցեղն՝ այն է որ կազուրնին կտաւ եւ հաջաղ կու լուանան այնով եւ քթան: Եւ յորժամ զԴսին զգիրքն առի եւ կարդացի եւ տեսայ որ այս մատնէհար կաւս՝ քաւշի արուն կու խառնեն եւ ապա շաղուեն: Եւ այս կինն որ զԱրտամիսին զմատնէհարն ունէր եւ ի նորա իշխանութիւնն էր այս կաւս, եւ կառնուր այս կաւէս, եւ քաւշի արունով շաղուած կասէին. եւ մատնէհար կառնէր, եւ զանունն մատնէհար կաւ կասէին: Եւ ես՝ Գս, ուզեցի որ ե՛ս այլ զայսոր զխառնուիլն յիմանամ, թէ այս հողէս եւ այս արունէս ո՞րչափ կու խառնեն, եւ ի՞նչպես կու խառնուի. հապայ զայս գործ ի սրտէս չէր ելնել. եւ կուզէի որ երթայի տեսնուի զան կղզին, եւ զայս հողին զգործն. գնացի անցայ ի այն կղզին՝ որ Կիպրոս կասեն. այնոր համար որ ինձի հնազանդ մարդիք կային այն կղզին. զնոքա տեսնուլն պատեհ էր. եւ զԼիմնոսու կղզին տեսնուլն չի ուլացայ. եւ, կարճաբանենք զխաւսքն, ո յԱնտիոքու գնացի ի Մակեդոնիա հասայ, եւ անկից զայս քաղաքնիս զամէնն անցայ, եւ հասայ ի քաղաքն որ Ֆալլինիս ասեն. եւ կեցայ ի հոն, եւ հասայ յեզր ծովուն. եւ ի այն քաղաքէն մինչեւ ի ծովեզերն ՃԻ միլ է ի մէջտեղին հեռութիւնն. եւ ասկից ի նաւն մտայ եւ գնացի ԲՃ միլ, եւ հասայ ի այն տեղն որ Ֆասուս ասեն. եւ այն տեղացն գնացի ԷՃ միլ, հասայ ի այն կղզին որ Լիմնաւս կասեն. եւ ի այս կղզուն միչեւ Իսկանդարա ԷՃ միլ է. եւ զայս կղզեստանս որ կու յիշեմ՝ ձրի չէ. զայս միլերս որ կու յիշեմ՝ ձրի չէ. բայց զայսոնք պատմելուն պատճառն այս է. ո՛վ որ ուզենայ որ զայս կղզիս տեսնու՝ այս կերպովս տեսնու, որ ես տեսայ. եւ ի յիմ խաւսացն գիտենայ, թէ այս կղզիս ո՛րտեղ է որ Լիմնաւս կասեն: Եւ ի յարեւելից կողմն՝ Ղստաս կասեն քաղաք մի կայ, եւ ի յարեւմտից կողմն՝ ութունիա կասեն քաղաք մի կայ: Յորժամ որ ես այն կղզին գնացի, այն կինն որ Արտամիսին պատկերին իշխանաւորն էր, ի այն բլուրն եկաւ, եւ ի այն բլուրն համբրով սիսեռ եւ գարի ցրքեց, եւ զիրենց աւրինաց ծէսն որ ինչպէս էր՝ արաւ, եւ զայս մատէնահարած կաւն շինեց. եւ այս կաւս յամենայն տեղի յայտնի է եւ պատուական. եւ զայս հողն շինեց եւ կաւ արին, եւ տարան ի քաղաքն: Եւ յորժամ ես զայս տեսայ, եւ ուզեվցի որ գիտնամ, որ ի յառաջի ժամանակն այս կաւուս քաւշի արուն կու խառնեն եղել, հարցայ նա, զիս ծաղր արին. եւ իրենք այլ ի Ա ազգէ մի լսել էին, եւ նոքա այլ զայլոցէ զլսածն կու պատմէին անգիտութեամբ: Եւ յետոյ այն քաղաքին մարդկանց գիրք մի առի նա, ի յառաջի ժամանակն մարդ մի կայր, որ զայս գիրքս զուգել էր, եւ զայս մատնէհար կաւուն զգործաւորութիւնն գրել էր. եւ զզաւրութիւնն եւ զշահն եւ զենն պատմել էր: Եւ ես՝ Գս, ուզեցի որ փորձեմ եւ գիտենամ զստուգն. եւ չուլացայ, առի ի յայս կաւէս ԻՌ բլիթ շինեցի, եւ այն մարդն որ զայս գիրքս մեզի երետ՝ այն տեղաց պատուական մարդկանցն էր, եւ զայս կաւս շատ ի գործ էր արկանել. նոր խոցերու եւ հին խոցերու եւ աւձահարի եւ ամենայն գազանահարի այս կաւովս դեղ կու առներ: Եւ այն մարդն որ վախէ ի մահացու դեղոց, յառաջն այս կաւէս խմէին եւ անվախ կու լինային. եւ թէ մարդ որ մահացու դեղ խմէ՝ եւ յետեւ ասկից խմցնեն, բնութիւնն զան մահացու դեղն կու խափանէր, ործկալով ի վեր կու բերէ: Եւ այն մարդն որ զայս գիրքս ինձի երետ՝ փորձել էր ամենայն ցաւոց, եւ մարդ զինչ որ խմէ՝ եկ այս դեղս ի ստամոքսն լինի, խափանէ, եւ ործկալով ի վեր բերէ. եւ ասեր էր, թէ դեղս հապըլղարով շինուի. զաւրութիւնն՝ մատնէհար կաւին է. եւ ասեր են թէ ի նա մարդն որ զարեհ խմէ եւ յետեւ մատնէհար կաւ խմէ՝ ի Ա ժամուն յետեւ ործկալով ի վեր բերէ, յայն պահն խալսի եւ զեն չի հասնի, եւ զմահացու դեղն փսխելով ի դուրս հանէ. եւ թէ այս դեղս որ հապըլղարով շինուի՝ մատնէհար կաւն այսոր ուժ տայ. եւ թէ այլ դեղով շինուի որ մատնէհար կաւ չի խառնի, զայս զաւրութիւնն այնէ: Եւ այն մարդն որ զայս գիրքս ինձի երետ նա գրել էր թէ այլ դեղերն ի մատնէհար կաւէն մասն է. որ կատղած շունն խածնէ եւ խմցնեն գինով՝ խալսի. եւ թէ շունն զմարդն խածնէ եւ խոց այնէ, բարկ քացխով աւծեն, աւգտէ. եւ ամենայն գազանահարի աւծեն, աւգտէ. եւ ի վերայ սկուրտիոնի տերեւ եւ կամ ղանտարիոնի տերեւ դնեն, աւգտէ. եւ ֆարասիոնի տերեւ դնեն՝ աւգտէ. եւ ամենայն հին եւ հոտած եւ բորբսած խոցերուն զհոտն տանի եւ ողջացնէ. եւ շատ աւգտութիւն առնէ. եւ ի յայս տեղս պիտի որ ասոր ստածումն եւ պէտն ցաւուն որպէսութեամբն լինի. եւ կու պիտի որ զայս կաւս բարկ քացխով տրորեն եւ աւծեն, աւգտէ. եւ այս չորացնող է զերդ զուգծու ղուռսերն, որ շինեն ճառահնին. եւ չորացնէ զխոցն՝ երբ ցանեն. եւ լինի որ քաղցր լինի պաքմազով, եւ լինի որ լեղի՝ գինով. եւ լինի որ սպիտակ գինով, եւ լինի որ կարմին գինով, եւ լինի որ քացխով տրորեն, եւ զատենն զցաւուն տեսնուն, եւ ի վերայ այնոր ստածումն այնեն, աւգտէ, Աստուծով: Եւ լինի որ ջրով տրորեն եւ աւծեն՝ աւգտէ: Եւ լինի ժամ որ սքնճպինով տրորեն եւ տան, աւգտէ. եւ լինի որ մեղրաջրով տրորեն եւ տան, աւգտէ: Եւ զայս կաւս որ Լիմնաւսու կու բերեն եւ իր գործ արկանելն զերդ ղուրսերուն գործ արկանելն է, եւ ամէն ցաւու զպիտեւանն գտնուն, եւ տրորեն եւ տան. եւ հինուն՝ որ խոցերուն տրորեն եւ քսեն, ամէն Աի իր պիտեւան իրաւքն, որ ի ողջանալն դժար չլինի: Եւ ասէ Դս Ե մուղալաթն, թէ այս հողս ի Ա ծակ մի դուրս կու ելանէ՝ որ այն ծակն ի գետինն ի ներս կերթայ, եւ այն հողն քաւշի արունով կու շաղեն, եւ այն ծակն որ մաղարայ է՝ ի հօն կեցողնին զան կու շաղեն եւ կու մատնէհարեն. եւ այն մատնէհարն քաւշի կերպ է նկարած. եւ այսոր զաւրութիւնն զմահացու դեղերն խափանէ: Եւ թէ յառաջ քան զմահացու դեղն՝ զայս կաւս խմեն, զայն մահացու դեղն ործկալով ի դուրս հանէ. եւ ամենայն գազանահարի աւգտակար է եւ փարատէ: Ասէ Սինէայ Որդին, թէ ինքս ի սրտին դեղերուն է. եւ այս կաւիս բնութիւնն մուհթատիլ է որպէս մարդու բնութիւն. եւ սրտին ուրախութիւն եւ խնդում տայ, եւ աւգտէ ամենայն մահացու դեղոց. եւ այս պատճառին այս կաւս զթրիաքնուն աստիճանն ունի. եւ թէ մարդ՝ կա՛մ ի դեղէն յառաջ, կա՛մ յետեւ, այս կաւէս խմէ նա՝ ործկալով զդեղն ի դուրս բերէ եւ մուտ չայնէ. եւ այլ աւգտութիւնն այս դեղիս այն է՝ որ զհոգին կու պայծառացնէ, եւ կու լուսաւորէ, եւ կու ամրացնէ, եւ զսգայութիւնն կու յաւելցնէ: Մասրուճուան ասէ, թէ տրորեն զայս կաւս՝ քացխով եւ վարդի ձիթով, եւ հով ջրով աւծեն ի տաք ուռէցներուն վերայ, շատ աւգտութիւն առնէ. եւ թէ որ զաւդուածէ արուն երթայ, կտրէ: Մասեհն ասէ թէ զինքն տրորեն եւ կամ թրջեն, ի վապային օրերն խմեն, խիստ աւգնական լինի: Ասցած է թէ լաւն այն է որ հոտն սամթի հոտ նմանի, եւ ի մարդուն լեզուն կպչի. եւ թէ տրորեն եւ աւծեն այն խոցին՝ որ արունն չի դադրիր, կտրէ. եւ թէ ցանեն նա, արգիլէ: Ասէ Փաւլաւսն, թէ այսով տուսանտարիայն որ ի յաղիքն լինայ՝ հուկնայ այնես, աւգտէ. բայց պիտի որ յառաջ զաղիքն լուանան մեղրաջրով կամ աղի ջրով, շատ աւգտէ. եւ յետեւ այս կաւովս հուկնա առնեն, շատ աւգտութիւն առնէ: Ասէ Պատէհին, թէ ինքն կարմիր գունով կաւ մըն է. պսպղուն, կոկ, եւ փայլուն. եւ ինքն ի կղզու մի կու գայ՝ որ ի հոն բուս չկայ, եւ խոտ չի բուսնիլ, եւ ծառ չկայ. ւ յայն տեղն գերեզման մի կայ՝ որ այն կաւն է. եւ այս կաւիս՝ մուղրայի Եամանի կասեն, եւ տինի քայինի կասեն. եւ ի այն տեղն կին մի կայր կախարդ, նա էր գտել. եւ Արտամիս կասեն մատնէհար մի կայ, եւ այն մատնէհարն ի այն կնկանն ի ձեռքն է: Ասէ Դս, թէ այս կաւս՝ կաւ մի էր, որ զինքն քաւշի արընով կու շաղվէին, եւ զան մատնէհարն ի վերայ կու կոխէին, որ Արտամիսին կերպն էր. եւ այս կաւիս՝ խաթամ ըլ մլուք կասեն, որ թարգմանի՝ թագաւորի մատնէհար, այնոր համար որ Արտամիսին կերպն ի հաւն էր նկարած. եւ ի վերայ այսոր շատ խաւսք էին ասեր. բայց Գս ասէ թէ լաւն այն է որ յիրմէն սամթի հոտ գայ, եւ զարունն աղէկ կու կապէ, եւ յորժամ ի բերանդ ձգես՝ ի լեզուդ կպչի. եւ ասեր է Գրոցս շինողն թէ յառաջ՝ ի մարդուն պռկներն կպչի. եւ ինքն խիստ կոկ եւ սահուկ լինի, եւ փայլուն: Եւ ասեր են թէ այս տեղս որ այս կաւս կելնէ, Հելինացոց երկիրն այս կղզիս եւ ի յայս ժամանակս՝ կղզի է եղել, եւ ծովն ծածկեր է զինք, եւ այն բլուրն կղզի է մնացել հիմայ: Սինէայ Որդին ասէ թէ ինքն մուհթատիլ է. ի հովութիւն եւ ի տաքութիւն՝ որպէս մարդու բնութիւն է, բայց չորութիւնն յաւելի է քան չգիճութիւնն. եւ յինքն խասիաթնի կայ, որ զսիրտն ուժովցնէ եւ ուրախացնէ. եւ ինքս ստուգ թրիաք է ամենայն մահացու դեղոց: Ասեր է Գրոցս շինողն թէ Ա տարեկան տղան մաւտս Բ մխթալ տէկ պարտէկ կերաւ, եւ ժմէն յետեւ քիչ մի այս կաւէս կերաւ, եւ սկսաւ ի ործկալ եւ ի փսխել, հենց որ զինչ որ կերաւ. եւ այլուի քիչ մի մաւրն կաթովն այլուի խմցուցին, եւ այլուի փսխաց, եւ Ա հեղ լուծումն արաւ, եւ ի այն մահացու դեղէն խալսեցաւ: Եւ աւգտէ այն խոցերուն որ յիրմէն արուն երծայ. եւ զարունն կապէ. եւ թէ իրմով հուկնայ այնես՝ աւգտէ այն տուսանտարիային որ յաղիքն լինի. եւ իր առնելուն չաքն Ա դրամ է, կամ Բ դրամ. եւ կատղած շան խածածին եւ աւձահարին՝ գինով տան եւ քացխով աւծեն, շատ աւգտէ եւ փարատէ. եւ որ զարարեհ ուտէ եւ վայրի լապըստակ, եւ թէ այս կաւէս ուտէ նա, յայն պահն փսխէ եւ խալսի. եւ հապըլղարն այլ զայս գործն կառնէ զմահացու դեղն խափանելու: Մասեհն ասէ թէ աւգտէ այն մարդուն որ վապայ հանէ, փարատէ զվապան: Սահակն ասէ թէ թոքին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդէջուրն. եւ իր փոխանն ի արուն կապելն հոռմցի կաւն է, եւ կամ հայկաւն է, որ քաւշի արընով լինի շաղուած. եւ այլ ասած է թէ իր փոխանն միան է. եւ թրիաքութիւնն իր փոխան չկայ: Եւ Անպիտան ծառան քիչ մի յիշեցնեմ վասն մատնէհար կաւուն. ի թուականութեանն Հայոց ՋԻԹ ամին, ի թագաւորութեանն սուլթան Մուհամատ խանին, որ կայսր էր նստել ի Կոստանդինուպօլիս. եւ զրուց եղաւ վասն մատնէհար կաւին, որ գտնուին զինքն. եւ ղրկեցին ի Սարակինոսաց ազգէն Ա բժիշկ մարդ մի ի այն կղզին՝ որ Լիմնաւս անուանի, որ երթար գտնուր զան տեղն ուր մատնէհար կաւն է. եւ գնաց, ո՛չ գտաւ ի այն կաւէն, եւ այլ գտաւ ի ան մէկալ ազգ կաւէն՝ որ գունն կու ելանէր. եւ էբեր թագաւորին. եւ տեսան բժշկնին. եւ ոչ ընդունեցան. եւ այլուի հրամայեց թագաւորն մեր Գ մարդու, որ երթան գտնուն զմատնէհար կաւն. եւ այն Գ մարդուն Ա՝ բժիշկ է Պարսից աշխարհէն, եւ Ա՝ բժիշկ էր Հոռոմ, եւ Ա այլ՝ ի այն տեղաց մարդկանցն էր, որ ունէր զարուեստն նկարակերպութեան. եւ գնացին ելան ի այն կղզին. եւ գտան ի հաւն՝ ծեր մարդիք. եւ հարցան. եւ գտան գրեանք վասն պատմութեան մատնէհար կաւին. եւ զտեղն կու ելանէր՝ գտան, եւ փորեցին, եւ հանին ի այն կաւէն, որ էր մատնէհար կաւն. եւ բերին թագաւորին մերոյ, եւ առին պարգեւ ի թագաւորէն. եւ այն տեղն որ այն կաւն կու լինէր՝ դուռ դրին, եւ պահապանք դրին, եւ չեն ի ձրի տար ի այն կաւէն մարդու. եւ ի այս կաւէս թագաւորն մեր շինել երետ շատ փարչեր, որ ջուր կու խմեն. եւ զայլն՝ ի ղազնան եդիր, եւ պահեց. հիմայ մերձ է մեզ, եւ հեշտութեամբ կու գտնունք զկաւն. եւ ի վերայ այսոր տարի մի անցաւ, եւ թագաւորն մեր մեռաւ, եւ ի Կոստանդինու պաւլիս շատ վնաս եւ թաղթան եղեւ, եւ յետոյ խաղաղութիւն. եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն:

0648

ԴՈՒԿՈՒ

(Carotte sauvage).