Անգիտաց Անպէտ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ՀԱՇԱՅ	(Thym)	որ թ. այս խոտիս տուկմալուճայ սուփուրկայ կու ասէ. եւ ծացիկն կարմրժեռ կու քշտէ. եւ տերեւն սպիտակ է. եւ լաւն այն է որ նոր լինի. տաք եւ չոր է Գ տարաճան. եւ ինքն հալող եւ կտրող է. ի գլխուն զպալղամն քաշէ. եւ աւգտէ ակռացաւութեան, յորժամ որ հետ կերակրին ուտեն. եւ թէ յաչքն քաշեն՝ զաչից լուսն պահէ, եւ զվատուժութիւնն տանի. եւ թէ նոր լինի, եւ ի գիճութենէ լինի, զթոքն եւ զկուրծքն յիստկէ ի պեղծ գիճութենէ, եւ զշունչն յորդորէ, եւ աւգտէ ըռուպուին եւ արուն թքնելուն. եւ զկերակուրն մարսէ. եւ զքամին վարէ եւ զպալղամն լուծէ. եւ զգոզն եւ զհայզն յորդորէ. զերկան եւ զբարակ ճիճին հանէ. իրիկամն եւ ի բուշտն որ արուն պաղի՝ կու հալէ եւ հանէ, եւ զանձն կու տաքցնէ. եւ ձմեռն զդողալն կտրէ. եւ զմանտր շիտկներն յանձնէն կու յիստկէ. եւ թէ արդար եղով եւ գինով աւծես՝ աւգտէ յերղնիսային. եւ նոր խոցերուն որ արուն երթայ՝ կտրէ. եւ իր տալուն չաքն Ա դրամ է. բայց իրիկամի զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի տապաշիրն. եւ իր փոխանն ֆութանաճն է: Իպի ասէ թէ յիրմէն ծեծես Բ մխթալ, ջրով եւ մեղրով խառնես եւ խմես, զլերդն եւ զստամոքն յիստկէ. եւ աւգտէ խուլնջին. եւ զխլտերն հալէ. եւ զմերձաւորութիւնն շարժէ եւ աւգտէ. եւ ասեր է ԸՌօֆօսն, թէ այս խոտիս՝ խիլալի մամոն կասեն, եւ թումսա, եւ սահթար ըլ հիմար այլ կասեն, եւ պուտինայի քոհի այլ կասեն. եւ ասեն թէ վարաղի խարտալիպի սպանին , եւ սպանդանի տաշտին է. եւ ճղերն բարակ եւ ծաղիկն սպիտակ է. եւ կարմրժեռ. ինքն ի լերունքն եւ ի բարձր տեղեր կու բուսնի. եւ ի լերանցն ի գագաթն եւ ի դաշտերն կու բուսնի. եւ ճուղն բարակ է որպէս իխթիր. եւ տերեւնին նման է ճաւտային եւ վայրի դաղձին, ստոյգ:
ՀԱԼԱԹԻ.		ինքն խոտ մըն է որ ծաղիկն կարմիր է. հով եւ չոր է Ա տարաճան. կակղացնող եւ հալող է. եւ թէ զինքն տլէ այնես ծըծին ուռէցին՝ աւգտէ. եւ թէ ի ձեռքդ բռնես՝ խասիաթով աւգտէ. եւ հանց գիտացիր որ այս խոտս ի տուղտ կու նմանի:
(ՀԱԼԻՄ.		որ է կաթն: )
ՀԱՃ	(Hedysarum elhagi).	ինքն փուշ մըն է, որ թ. այսոր ղարայեանտաղ ասէ. եւ զթարանկուպինն յիրմէն կու ժողվեն. եւ քշուսն յինքն կու փաթուի. եւ ի Շիրազ այսոր խարտարու կասեն. եւ թէ զիր քամուքսն ի յաչքն քաշեն՝ զսպիտակն եւ զմթնալն տանի. եւ ծաղիկն սնկան խիստ աւգտէ, փորձիւ է:
ՀԱԼԼՈՒՄԱՅ	(Castorռum).	որ է հաֆիտ ըլ նաճլն, որ է ղնտուզն, որ է իր ձուքն, որ է ճնտիպէտէսթէրն:
ՀԱԼՎԱՄԱՅ	(Anchusa).	որ է անճարն, որ է ապուխալիսայ. յիշած է ի վերայ այբին:
(ՀԱՅ ԽՈՒՆԿ.		որ է գազի խէժն: )
ՀԱՖԻՐ ԸԼ ՄԱՀՐ	(Colchique).	որ է սորընջանն. յշծ է:
ՀԱՖԻՐ ԸԼ ՀԻՄԱՐ ԸԼ ՎԱՀՇԻ	(Sabot d'Թnon).	որ է սումի խարքուրա, որ է իշքուռակին սնպակն. թէ այրես եւ տաս ըխտաւորին որ խմէ՝ աւգտէ. եւ թէ հոռոմ ձիթով խառնես եւ աւծես խոզիցն՝ աւգտէ. եւ աղուեսացաւուն այլ աւգտէ:
ՀԱՖԻԶ ԸԼ ՆԱՀԼ, ՀԱՖԻԶ ԸԼ ԱՏՖԱԼ	(Euphorbe).	երկուքն այլ ֆարֆիոնին անուանքն են. յիշած է:
ՀԱՖԻՐ	(Sabot)5	որ է յովանակն. ինքն ցեղ ու ցեղ լինի. եւ լաւն այն է որ կատարեալ անասուն լինայ. եւ ինքն չորացնող է. եւ թէ զյովանակին սմպակն այրեն եւ ջրով տրորեն եւ խմեն՝ աւգտէ սարային. եւ թէ զիր մոխիրն հոռոմ ձիթով աւծեն՝ զխոզքն հալէ, եւ աւգտէ տայուսայլապին. եւ մատակ ձիուն սմբակն զայս Բ գրեալս եւ զվերոյգրեալ աւգտութիւնս առնէ. եւ ամենայն սմպակի մոխիր՝ զարուն լուծիլն կտրէ. եւ զսահճն այլ. եւ ձիուն սմպակն յորժամ կին մարդ ի ներքեւն ծխէ՝ զտղան հեշտութեամբ բերէ. եւ իշուն սմպակն, որ է ըղունկն, թէ այրես՝ աւետէ այն խոցերուն որ ի ըղունկն լինի. եւ ձիուն ըղունկն որ այրես՝ աւգտէ նոր խոցերուն եւ հալէ. եւ այս ամէն ըղնկնին որ յիշած է, լաւն ան է որ այրեն եւ ապա ի բան տանին. եւ չորացնող է. եւ զիր չարութիւնն տանի եղերն. եւ իր փոխանն եղջուրն է: Եւ թէ զիշուն առաջի ոտաց սմպակն մատնու ակն այնեն, եւ ըխտաւորն ի հետն վերցնէ, ըխտաւորութիւնն խափանէ եւ այլ չի բռնէ:
ՀԱՖԻՐ ԸԼ ՊԱՐՏՈՒՆ	(Sabot de Mulet).	որ է ջորուն սմպակն. եւ թէ զջորուն զաջիկ սմպակն առնուս եւ նկին շինես եւ ի հետդ պահես՝ ըխտաւորութենէ խալսիս. եւ թէ այրես եւ աւծես խոզից՝ շատ աւգտէ. եւ աղուեսացաւուն այլ աւգտէ: Ասէ Դս, թէ զիշուն սմպակն այրես եւ տաս ըխտաւորին որ խմէ շատ աւրեր, աւգտէ. եւ աղուեսցվուն այլ. եւ թէ հոռոմ ձիթով աւծես խոզից՝ եւ շուկակին որ ի ցրտու լինի՝ աւգտէ:
ՀԱԼԻԽ ԸԼ ՇԱՅԻՐ	(Bryonne).	որ է ֆաշարա. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊ Ի ՃԱՆԿԱԱՅ.		որ է հապի սիմայ. յիշած է:
ՀԱՊ Ի ԱՍԼԱԹԻՆ	(Graine d'լpurge,	յ. հ. սալաթին). որ է տանդն. յիշած է:
ՀԱՊ Ի ԶԱՐԱՏ	(Daphne Oleoides).	որ է մազարիոնն. յիշած է ի վերայ մենին:
ՀԱՊ ԸԼ ԼԱՀԸՎ	(Alkռkenge).	որ է քաքանաճն. յիշած է ի վերայ քէին:
ՀԱՊ ԸԼ ԶԱԼԱՄ	(Cyperus esculentus).	ինքն հատկներ է, տափակ եւ եղլի. եւ ի վերայ զերդ գիր կայ. եւ ինքն ի Շամախու երկիրն կու լինի. եւ լաւն այն է որ նոր լինի. տաք եւ գէճ է յառաջի տարաճան. եւ զմերձաւորութիւնն եւ զսերմն յաւելցնէ. եւ իր տալուն չաքն Բ դրամ է. եւ ստամոքին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի շաքարն. եւ իր փոխնն խաշխաշն եւ նարճիլն է:
(ՀԱՅ ԸԼ ՅԱԼԱՄ	(Sempervivum).	ասէ գեմի վրայ՝ գառնայդմակ: )
ՀԱՊ ԸԼ ԼԱՎԶ	(Fruit de FrՍne).	որ է լիսան ըլ յասֆուրն. յիշած է ի վերայ լիւնին:
ՀԱՊ ԸԼ ՅԱՐՈՒՍ	(Cubebe).	որ է քապապէն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊ Ի ՍԱՃԱՍԹԱ	(Cardamome).	որք է հապի ղաղուլէն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊ ԸԼ ՔԻԼԵԱ	(Anagyris foetida).	ինքն հապ մըն է լաճվարտին գունովն. եւ կարպն ի լուպիայի կերպ կու նմանի. եւ լաւն այն է որ կարմրժեռ լինի. եւ ինքն հալող է. տաք եւ չոր Բ տարաճան. եւ թէ զիր տերեւն տլէ այնեն՝ աւգտէ խանազիրին. եւ ի մազին դեղերն այլ կու մտէ. եւ թէ զհատն ուտեն՝ կու փսխեցնէ. եւ աւգտէ իրիկամաց խոցերուն. եւ որ կնիկն որ զԱ հատն ի կուլ տայ նա՝ Ա տարի չի պատեղւորի. եւ քանի հատ որ ի կուլ տայ նա՝ այնչաք տարի չի պատեղւորի. եւ ինքն շատ կու մտէ ի փսխելու դեղերն. եւ իր առնելուն չաքն Գ հատ է. բայց լերդին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի սանդալն. եւ իր փոխանն կապարին տակին կեղեւն է իր չքաւքն:
ՀԱՊ ԸԼ ԽԱՐՎԱՅԸՆ	(Graine de Ricin).	որ է պատանճիրն, որ է տիզկանեփայտն. յիշած է:
ՀԱՊ Ի ՏԱՀՄՈՒՇՏ	(Graine de Laurier).	որ է հապ ըլ ղարն. յիշած է:
ՀԱՊ ԸԼ ՂԱՆՏԱՆԱՆ	(Daphnռ).	որ է քիրմտանան. յիշած է ի վերայ քէին:
ՀԱՊ ԸԼ ՍԻՄԻՆԱՅ	(Chanvre sauvage).	ինքն պղպեղի չաք հապ մըն է, եղլի եւ կակուղ. եւ լաւն այն է որ գունն հողին գունովն լինի. եւ ինքն գիրացնող է. տաք եւ գէճ է Բ տարաճան. զսերմն յաւելցնէ եւ զմերձաւորութիւնն շարժէ. եւ կռնակին եւ իրիկամաց ցաւուն աւգտէ. եւ գիրացնէ. եւ զմարդուն մորթն արձակ առնէ. եւ յորժամ մարսէ՝ զանձն աղէկ կերակրէ. եւ յորժամ ծեծես եւ ի ջուրն դնես որ մխուի, եւ տան վատուժ մարդուն՝ որ վատուժութիւնն ի հովութենէ եւ ի չորութենէ լինի, աւգտէ. եւ իր տալուն չաքն Ա մխթալ է. բայց թոքին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի շաքարն. եւ իր փոխանն՝ իր չքաւքն՝ խաշխաշն է, եւ իր կիսուն չաք՝ խարվայըն է:
ՀԱՊ ԸԼ ՃԱԼՎԱՆ	(Anis).	որ է անիսոնն. յիշած է:
ՀԱՊ Ի ՂՈՒԼՂՈՒԼ	(Dolichos).	ինքն հատ մըն է, քան ի ասփրին հատէն մեծկակ. եւ հոտն անուշ, եւ մէջն եղլի. լաւն այն է որ նոր լինի եւ թաժայ. եւ տաք եւ գէճ է Բ տարաճան. եւ ինքն գիճացնող է. զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ աւգտէ կռնակին եւ իրիկամացաւուն. եւ զթուլացած անձն ուժովցնէ եւ գիրացնէ. եւ իր տալուն չաքն Բ դրամ է. եւ ստամոքին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի փանիտն. եւ իր փոխանն նարճիլն է:
ՀԱՊ Ի ՍԱՎՏԱ	(Nigelle).	որ է շոնիզն, որ է սեւ գնոտիկն. յիշած է իր համարն:
ՀԱՊ ԸԼ ՅԱՐԱՐ	(Graine de Genռvrier).	որ է յարյարին պտուղն. յիշած է իր համարն:
ՀԱՊ ԸԼ ՄԱՍԱՔԻՆ	(Lierre,	յ. Հաբլ էլ-մէսաքին). որ է լապլապն. յիշած է ի վերայ լիւնին:
ՀԱՊ ԸԼ ՊԱԼԱՍԱՆ	(Graine de Baumier).	որ է պալասանի պտուղն. եւ ինքն քան զԵգիպտոս ա՛յլ տեղ չի բուսնիր. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. աւգտէ պալղամին եւ սավտային. եւ աւգտէ տաք ուռէցին որ ի թոքն լինի. եւ հազին, եւ յէրղնիսային, եւ ըխտաւորին, եւ գոզարգելուն, եւ գազանահարին, որ խմէ. եւ թէ ի ջուրն եռցնես եւ աւազան առնես, եւ կանայքն ի մէջ նստին, զարգանտին ուռէցն տանի. եւ իր տալուն չաքն Բ դրամ է. բայց բշտին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան. եւ իր փոխանն սալիխան է եւ պալասանն, իր չքաւքն:
ՀԱՊ ՆԻԼ	(Convolvulus nil).	ինքն լապլապի նման խոտ մըն է. եւ կապուտ ծաղիկ ունի եւ սեւ հունտ. եւ լաւն այն է որ ածուոց լինի. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. լուծող է. զպալղամն ի գլխուն յիստկէ. եւ ֆալիճին եւ լակուային եւ սարյին եւ սաքթային աւգտէ. եւ ամենայն հով ցաւերուն որ ի գլխէն իջնու. եւ զթանծր խլտն լուծէ. եւ զպալղամն, եւ զսավտան. եւ զճիճին, զբոլորն եւ զտափակն, եւ զաւձն հանէ. եւ թէ տաս որ խմէ՝ աւգտէ պարասին, եւ պահակին, եւ յէրղնիսային, եւ նկրիսին, եւ ոսկրացաւութեան որ ի պնլղամէ լինի. եւ զխոցերն չորացնէ, եւ զարունն կապէ. եւ թէ զիր տերեւն ուռէցներուն սպեղանի առնեն՝ աւգտէ. եւ իր տալուն չաքն Ա դրամ է. բայց լերդին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդն, եւ կէս իր չքաւքն՝ հանդալն է, եւ Դ բաժնէն Ա՝ հաճարի էրմանին է: Ասեր է Պտին թէ զստամոքն կու խառնակէ եւ փսխել կուտայ. եւ լաւն այն է որ նշի ձիթով աւծեն եւ հալիլայ խառնեն. եւ իր տալուն չաքն կէս դամ է եւ կամ Ա դանկ. եւ ասեր է Գրոցս շինողն թէ ինքն լապլապն է, որ ի ծառերն եւ ի փայտերն կու փաթուի. եւ ծաղիկն նման է լապլապին ծաղկին. եւ իրենն նիլ ասեն. եւ թէ իր տերեւն վերայ քացխով գիր գրեն նա՝ յան պահն կարմրի:
ՀԱՊ Ի ՍԱՖԱՐՃԱԼ	(Graine de Coing).	որ է սերկեւիլին կուտն. եւ լաւն այն է որ զթթու սերկեւլին զկուտն առնուս. բնութիւնն հով եւ գէճ է Բ տարաճան. կակղացնող եւ կապող է. աւգտէ կրծոց խոշրութեան եւ թոքին պնդութեան. եւ լուապն կակղացնող է, եւ չորութիւնն տանի, եւ զտաքութիւնն խաղեցնէ. եւ թէ Բ դրամ ի մեջէն շաքրով եւ նշով ուտեն՝ շատ աւգտէ. եւ իր փոխանն պզրկատունան է:
(ՀԱՊ ԸԼ ՂԷԼԷԹ	(Lithospermum).	որ յիշած է ի վերայ ղատին՝ ղուլպ, որ է Կոստանդինուպոլիս աք տառու կասեն. ի հոն կու գտուի: )
ՀԱՊ Ի ԹՈՒՌՇԱՅ	(Graine de Patience).	որ պազր ըլ հումազն. յիշած է:
ՀԱՊ Ի ՔԱՔԱՆԱՃ	(Alkռkenge).	որ է ճավզ ըլ մարհն, որ այն պազր ըլ քաքանաճն է. եւ ինքն Բ ցեղ է. վայրի եւ ածուոց. եւ այն որ վայրի է՝ յարուստարփարտայ կասեն, որ թարգմանի՝ հարսնքողած. եւ այն որ ածուոց է՝ ի Շիրազ քուչուման կասեն. եւ լաւն այն է որ ածուոց լինի. եւ ոմանք ասեն թէ լաւն վայրին է. բնութիւնն հով եւ մուհթատիլ է. աւգտէ մաղասին, եւ իրիկամաց, եւ բշտին խոցերուն. եւ թէ շատ ի գործ արկանեն՝ բշտին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի պարսի կաւն: Գս ասէ թէ իր փոխանն յանապի սայլապն է:
ՀԱՊ ԸԼ ՂՈՒՏՆ	(Graine de Coton).	որ բամկի կտին մէջն. լաւն այն է որ խոշոր եւ մէջն ի լի լինի. բնութիւնն տաք եւ գէճ է. աւգտէ ըռուպուին եւ կրծոց խոշրութեան. եւ զբնութիւնն կակղացնէ. եւ իր առնելուն չաքն Է դրամ է. բայց իրիկամաց զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի խամիր պանաֆշան. եւ իր փոխանն հապ ըլ խարշաֆն է:
ՀԱՊ ԸԼ ՄՈՒՆՇԱՄ.		ինքն հապ մըն է, որ պղպեղի չաք է. եւ գունն ի դեղնութեան եւ ի կարմրութեան ի մէջ է. եւ փայտն շուտ կու կոտրի. եւ պտղին մէջն սպիտակ է. եւ Հէճազու եւ Եամանու մարդիքն կուտեն. տաք է. եւ հունտն անուշ է. եւ աւգտէ ստամոքին հովութեան, եւ ուժովցնէ. եւ գիճութիւնն տանի շուտով, եւ աւգտէ:
ՀԱՊ Ի ՍԱՆԱՒՊԱՐ ԸԼ ՔԻՊԱՐ	(Graine de Pin).	որ է ճալղուզան. եւ իր ծառն փոքր կու լինի քան զհապի սանաւպարի սուղարին. եւ ինքն Սիսթանու երկիրն կու լինի. եւ ի Հռոմաց երկիրն այլ զինի. եւ իր ծառին սուսան ասեն. տաք է Բ տարաճան. ասած է թէ մուհթատիլ է քիչ մի տաքութիւն. եւ յիշած է. աւգտէ կռնակին ցաւուն, եւ ըռահշային, եւ յէրղնիսային, եւ թոքին թուլութեան, եւ զթոքն յիստկէ յամենայն խլտէ, եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ, եւ զսերն այն աւելցնէ, եւ զբշտին քարն հալէ, եւ կարճահարին աւգտէ, թէ չոր թզով ուտեն, եւ կամ ամպրաւով, եւ կամ սքնջպինով: Եւ Շարիֆն ասէ թէ մեղրով շաղես եւ ուտես՝ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ ասած է թէ բնութիւնն տաք եւ գէճ է Բ տարաճան. եւ Մասուվիային Որդին ասէ թէ տաք է Բ տարաճան, եւ չոր է Ա տարաճան. եւ իր փոխանն հապի մահլապն է կտուած, եւ կէս իր չքաւքն՝ կտուած նուշն է. եւ ասած է թէ իր փոխանն սեխի կուտն է կտուած, եւ հնդի ընկուզն. եւ զիր տեղն բռնէ՝ վայրի նուշն. եւ զիր չարութիւնն տանի՝ զանդ շաքարն:
ՀԱՊ Ի ՍԱՆԱՒՊԱՐԻ ՍՈՒՂԱՐ	(Pistache).	(ֆստըղի շամի այլ կասեն. ի Պարսից շատ կու բերեն. Հոռմոց երկիրն այլ կու լինի. կուրկէնի ծառ կու նմանի. ֆստուխ ունի. ) որ այսոր պ. թուխմի քաճ կասեն. ինքն պտուղ է Գ զռէն, եւ ամնի մէջ է. եւ այնոր ճավզ ըլ քաճ կասեն. եւ համն ի ճալղուզա կու նմանի. եւ բնութիւնն տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եփող եւ հալող է. աւգտէ ամենայն ջղաթուլութեան. եւ զանձն գիրացնէ. եւ թէ ուտեն՝ զպեղծ գիճութիւնն յանձնէն հանէ. եւ թոքէն այլ հանէ. եւ զստամոքն ուժովցնէ. եւ թէ օշնդրով սպեղանի առնես եւ դնես. եւ Դ դրամն սերմն յաւելցնէ. եւ թէ շաքար եւ շուշմայ խառնես այլ լաւ է. բշտին եւ իրիկամացն ուժ տայ. եւ գլխուն զեն առնէ. եւ թէ շատ ուտեն՝ ստամոքին զեն է, եւ մաղաս բերէ. եւ զիր չարութիւնն տանի հապի ըռամանն. եւ հով բնութեան՝ լաւ է որ մեղրով ուտէ. եւ տաք բնութեան՝ թող շաքրով ուտէ. եւ իր փոխանն հապի մահլապն է կտուած, եւ կէս իր չքաւքն կտուած նուշն է. եւ այլ ասած է թէ իր փոխանն հապի սանավպարն է մեծ:
ՀԱՊ ԸԼ ՂԱՐ	(Graine de Laurier).	ինքն կաղնի մի չաք սեւ եւ նաւսր կեղեւ ունի. եւ մէջն ամուր եւ սպիտակ է. եւ քիչ մի դեղնութիւն կու քշտէ. եւ ինքն յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊ ԸԼ ՄՈՒԼՈՒՔ	(Graine d'լpurge).	որ է մահուտանան. յիշած է ի վերայ մենին:
ՀԱՊ ԸԼ ՄԼՈՒՔ	(Creton Tiglium).	որ է տանդն. ի վերայ տիւնին յիշած է:
ՀԱՊ ԸԼ ՅԱՍՖՈՒՐ	(Graine de Carthame).	որ է ղուրտումն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊ ԸՌԱՍԱՆ	(Graine d'Annռe).	Ճամէին տէրն ասեր է, թէ ոավիզաճն է. եւ Մինհաճին տէրն ասեր է, թէ ստոյգ՝ լաւ է. ասցած է թէ ինքն հունտ է դեղնաբար, եւ համն լեղի, եւ կերպն բոլոր է, նման մուխալլասային հնտին. եւ ինքն ի Պարսից երկիրն՝ ի լերունքն կու լինի, եւ ի Թուրքիստան այլ կու բուսնի. եւ ի Համատան այլ այս դեղիս՝ տանաճի տապր ասեն. եւ ըռասանն Բ ցեղ է. Ա՝ վայրի, եւ Ա ՝ ածուոց. եւ լաւն այն է որ ասցի՝ վայրի է. եւ այն որ ածուոցն է՝ ի վերայ ըռային յիշած է. եւ այն որ վայրի է՝ զմազն զուժովցնէ եւ ի վնասէ պահէ. եւ մանտր ծեծեն, եւ զգլուխն այնով լուանան. եւ թէ աւծեն այլ աւգտէ:
ՀԱՊ Ի ԸՌԻՊԱՍ	(Graine de Rheum ribes).	որ է ըռիվաճն. խիստ կարմիր է. եւ լաւն դալարն է. եւ բնութիւնն հով եւ չոր եւ կապող է. եւ աւգտէ սաֆրային լուծմանն եւ բորին. եւ իր փոխանն ածուոցի հումազն եւ իր հունդն է:
ԱՊ Ի ԸՌՈՒՄԱՆ	(Graine de Grenade)	(նուռն). լաւն այն է որ թթու լինի, եւ գէր եւ ի լի լինի հատն. եւ բնութիւնն հով եւ չոր է եւ կապող. եւ թէ զթթուն աղէկ չորացնես՝ զփորն աղէկ կապէ, եւ զսաֆրան խափանէ, զործկալն եւ զվերաբերութիւնն կտրէ. որոյ ստամոքին բերանն տաքութիւն կայ՝ տանի եւ ուժովցնէ. եւ լաւն իր քամուքսն է, որ թթու լինի. եւ թէ եփեն եւ մեղրով խառնեն՝ աւգտէ պեղծ խոցերուն. եւ զաւելի միսն տանի. եւ ակնջին ցաւուն եւ քթին խոցին այլ աւգտէ. եւ իր փոխանն սումախն է:
ՀԱՊ Ի ԱՆՊԱՐՊԱՐԻՍ	(Graine de Berbռris).	որ է անզարն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊ Ի ՊԱՆ	(Graine de Guilandina Moringa L. ).	ինքն պտուղ մըն է որ ի կաղին կու նմանի, եւ այլ կեղեւն նաոսր է եւ փոքր է. եւ շուտ կոտրի՝ ֆստուխի ալհիեատը ասեն. եւ համն լեղի եւ կապող է. եւ լաւն այն է որ անուշահոտ լինի. եւ բնութիւնն տաք է Գ տարաճան. եւ աւգտէ սավտային եւ պալղամին. եւ իր առնելուն չաքն Բ դրամ է. եւ ճլէ տուող է. աւգտէ կոծիծնուն, եւ քալաֆին, եւ բորին, եւ քորին. եւ զլերդին կալուան բանայ, եւ զպնտութիւնն կակղացնէ. եւ թէ քուշնայի ալուրով խառնես եւ սպեղանի առնես՝ աւգտէ. եւ Սահակն ասէ թէ լերդին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի ըռզիանին. եւ իր փոխանն սալիխան է:
ՀԱՊ Ի ՌԻՇԱՏ	(Graine de Cresson alռnois).	որ է հարֆն. յիշած է իւր համարն ի վերայ հոյին:
ՀԱՊ Լ ՄԱՀԼԱՊ	(Graine de Mahaleb).	որ է մահլապին պտուղն. յիշած է իւր համարն ի վերայ մենին:
ՀԱՊ ԸԼ ԽԱԶՐԱՅ	(Fruit du Tռrռbinthe).	որ է պուտմն. որ ինքն յիշած է իւր համարն: Եւ ես այլ յիշեմ քչիկ մի. որ է բեւեկին միրգն, որ է պարսին՝ պան. եւ ինքն Բ ցեղ է. Ա ցեղին շահպուն կասեն. եւ ան՝ մանտր եւ նուրբ է, եւ կեղեւովն կուտուի. եւ մէկ այլ ցեղին պուն ասեն. եւ լաւն այն է որ թաժայ եւ մեէ լինի, եւ կեղեւ կանաչ. բնուըիւնն տաք եւ չոր է Գ տարաճան. տաքութիւնն յաւելի է քան զչորութիւնն. եւ իր ուտելն ստամոքին զեն է. յուշ հալէ. եւ քիչ կերակրէ զանձն. եւ տաք բնութեան զեն է. զիրիկամն եւ զկուրծքն տաքցնէ, եւ զգոզն բանայ, եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ զինքն ուտեն գինով եւ խացխով. եւ ըռիթլային զչարութիւնն տանի, եւ փայծղան որ ի հովութենէ պնդի՝ հալէ, եւ պալղամի բնութեան աւգտէ, եւ հազին եւ ֆէլճին եւ լակուային աւգտէ, թէ ուտելով եւ մորհամ առնելով. եւ զաթըլճանպին՝ աւծելով եւ սպեղանի առնելով. եւ թէ զփայտն այրեն եւ աւծեն տայուսայլապին՝ աւգտէ եւ մազ բուսցնէ. եւ թէ զտերեւն չորացնեն, եւ ծեծեն, եւ մաղեն, եւ տլէ զուգեն, եւ աւծեն, զգլխուն զմազն յերկանցնէ. եւ իր խէժն զմազտաքէին զաւրութիւնն ունի, որ յիշած է ի վերայ սէին. եւ այսոր ուտելն գլուխ կու ցաւցնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի սքնճուպինն, եւ մրգերուն ըռուպն. եւ Մինհաճին տէրն ասէ թէ իր փոխանն քիթրան է. եւ գրած է ի Փոխաննուն Գիրքն թէ ընկզին մէջն է, եւ թէ նշին մէջն է, եւ փուսթային մէջն է:
ՀԱՊ ԸԼ ՊԱՏԻԽՆ	(Grairte de Melon).	որ է պազր պատէխն, որ է սեխին կուտն. յիշած է ի վերայ պէին:
ՀԱՊ ԸԼ ՂԱՐՀՆ	(Graine de Citrouille).	որ է դդմին հունտն. եւ լաւն այն է որ քաղցր ջուր խմէ. բնութիւնն հով եւ գէճ է Բ տարաճան. աւգտէ սաֆրաին ջերմերուն. եւ Գ դրամ տուր. աւգտէ տաք ջերմանն. եւ թէ շաքրով ուտեն՝ զծարաւն կտրէ. եւ զգոզարգել որ ի տաքութենէ լինի՝ կտրէ. եւ Սահակն ասէ թէ բշտին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի կարաւսի հունտն:
ՀԱՊ ԸԼ ՔՈՒՄԱՍՐԱՅ	(Graine de Poire).	որ է տանծին կուտն. լաւն այն է որ խոշոր լինի, եւ ի դեղնութիւն քշտէ. եւ Սահակն ասէ թէ տաք եւ չոր է. աւգտէ թոքին ցաւութեան. եւ առնելուն չաքն Դ դրամ է. եւ ասած է թէ զեն է իրիկամացն. եւ զիր չարութիւնն տանի յունապն եւ պզրղատունէն:
ՀԱՐՏԱՄ ՊԱՀԱՐ.		որ է զաղի ըսկանտարիոնն:
ՀԱՊ ԸԼ ԶԱՊԻՊ	(Graine de Raisin sec).	որ է չամչին կուտն. հով եւ չոր է. զփորն կապէ Ե դրամն. եւ աղեց զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան:
ՀԱՊԱՂ ԸԼ ՂԱԹԱ	(Marjolaine,	յ. Հաբաք էլ-ֆանա). որ է հապաղ ըլ ղատայ. Բն այլ մարզանկէշին անուանքն են:
ՀԱՊԱՂ Ի ԸՌԻԱՅԻ ՀԱՊԱՂ ԸԼ ՊԱԽԱՐ	(Armoise). (Camomille).	որ է պապունաճն. յշծ է ի վրյ պէին կամ բենին իւր հմրն:
ՀԱՊԱՂ Ի ՂԱՐԱՆՖՈՒԼԻ	(Acinos).	որ է ֆարանճամուշքն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊԱՂ Ի ԹԱՐՃԱՆԻ	(Mռlisse citronelle,	յ. Հ. թօրօնջանի). որ է պատրանճպուէն. յիշած է:
ՀԱՊԱՂ ԸԼ ՄԱ	(Menthe aquatique).	որ է ֆութանաճ նահրին, որ է ջրի դաղձն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊԱՂ Ի ՍԱՊՏԻ	(Basilic,	յ. Հ. նաբտի). որ է համահիմն, եւ ան՝ ֆութանաճի պօստանին է, որ է աննուխն. յիշած է:
ՀԱՊԱՂ Ի ՍԱՀԹԱՐ եւ ՀԱՊԱՂ Ի ՔՐՄԱՆԻ	(Basilic).	որ է այս Բ անունս շահսաֆրամն. յիշած է:
ՀԱՊԱՂ Ի ԽՕՐԱՍԱՆԻ.		որ է պախիլայ խաւրասանին. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՊԱՂ Ի ՇԻՎԱՃ	(Marum4	յ. Հաբաք էշ-շօյուխ). որ ըռահանի շիվաճն, եւ ինքն մարվն է, որ է հալվորեկն. յիշած է:
ՀԱՊԱՂ Ի ԸՌԱՀԱՆ	(Basilic).	որ է պուտինան. յիշած է իւր համարն:
ՀԱԽԱՆ	(Safran).	որ է հ. զաֆրան. յիշած է իւր հմրն:
ՀԱՊԱՇԻ ՉԱՄԱՆ	(Nigelle).	որ է սեւ գնտիկն. յիշած է, Աստուծով:
ՀԱՐԻՐ	(Soie).	որ է ապրշումն. յիշած է.
ՀԱՒԿԻԹ	(Oeuf).	պէյզ. յիշած է ի վերայ պէին:
ՀԱՅԿԱՒ	(Bol d'Armռnie).	որ է կիլի էրմանին, որ է տինի էրմանին. յիշած է:
ՀՕՏԻՍՕՅ	(Marrube).	որ է ֆարասիոնն. յիշած է:
ՀԱՑԻ ՓԱՅՏ	(FrՍne).	որ յիշած է իւր համարն (ի վերայ լիոնին, լիսան ըլ յասըֆիր):
ՀԱԼՎՈՐԵԿ	(Marum).	որ է մարվն. յիշած է
ՀԱՑ	(Pain).	որ է յ. խուպզ, եւ պ. նան, եւ խուպազ յիշած է իւր համարն:
ՀԱՏԱՂԱՅ	(Solanum cordatum Forsk. ).	ոմանք ասոր վայրի պատնջան ասեն. եւ թէ ծխես՝ աւգտէ սնկան. եւ հոռոմ ձիթով տապկեն եւ զան հոռոմ ձէթն յականջն կաթեցնեն՝ զցաւն խաղեցնէ. եւ այսոր վերայ փշկներ կու լինի. թէ զան փշկներն ծեծես եւ դնես ի այն տեղուն վերայ որ կորն է հարել՝ աւգտէ. եւ թ. այս խոտիս տօկուզ պութրաղի ասէ. եւ տերեւն նման է պատիջանի տերեւին:
ՀԱԶԱՅԶ	(Anethum segetum,	յ. Հիզա). որ է վայրի սազապն. աւգտէ մահացու դեղ խմողին, եւ կարճահարին, եւ թանծր քամոյ, եւ թթու ձգռտալուն, եւ գոզարգելուն. եւ զստամոքն տաքցնէ, եւ զկերակուրն մարսէ, եւ զպալղամն հալէ, եւ զսերմն կտրէ:
ՀԱԶԱՅ ՄԸՆ ԱՅԼ.		ինքն խոտ մըն է, որ զերդ կարօս կու բուսնի. վայրի կարաւս (Oreoselinon) այլ կասեն. ստամոքին աւգտէ, եւ զքամին յանձնէն վարէ, եւ զկերակուրն հալէ, եւ զգինեհարութիւնն տանի, եւ զանձինն զբնութիւնն աղէկ առնէ, եւ զլերդն տաքցնէ. եւ թէ շատ ուտեն՝ զանձինն զդեղնութիւնն տանի, զլերդին եւ զփայծղան կալուածն բանայ, եւ զանձն գիրացնէ, եւ զիրիկամն յիստկէ, եւ զուքամին եւ սնկանն աւգտէ, թէ՛ ուտելով եւ թէ՛ սպեղանի առնելով:
ՀԱՐՆԻԼ.		ինքն խոտի մի տակ է. եւ թէ աւձին բնին առջեւ դնես նա՝ աւձն ի բնէն ի դուրս ելնէ. եւ թէ զկէս դրամն կամ զԱ դրամն տան օձահարին եւ գազանահարին՝ աւգտէ. բայց մեղրաջրով տան. շատ աւգտէ, Աստուծով:
ՀԱԼՊԻՍԱՅ	(Euphorbia peplis,	յ. Հալբիտա). որ վայրի թուքմաքանն է. ի վերայ պախլայի համղային կու յիշուի:
ՀԱԼԱԽ	(Soelanthus ternatus Forsk. ).	ինքն վայրի թուխմաքանն (Euphorbia peplis) է. յիշած է ի վերայ պախլաթուլ համղային:
ՀԱՏԻՏ	(Fer).	որ է երկաթն, որ պ. ահին ասեն. Ա ցեղն՝ կակուղ, եւ Ա ցեղն՝ պողպատ է եւ ինքն հով եւ չոր է, եւ չորացնող է. եւ երկթին ջուրն աւգտէ ըխտաւորին. եւ քացախն որ երկթով եփի՝ աւգտէ որոյ ականջն ձայն հանէ. եւ երկթին դեղինն չթողու որ ի յաչքն մազն բուսնի. եւ ջուրն որ երկթով եռցած լինի՝ զստամոքն ուժովցնէ, եւ փայծղան եւ սնկան ուռէցին աւգտէ. եւ իր քարտուքն զդեղին ջուն լուծէ, եւ զնազաֆն կտրէ, եւ զսունկն չորացնէ. եւ կաթն որ երկթով եռայ՝ աւգտէ փորուն. եւ իր աղտն աւգտէ խոցերուն, եւ տախիսին, եւ նկրիսին, եւ յէրղնիսային. եւ թէ շատ ի բան տանին՝ զմարդն աւաղ առնէ: Իպն ասէ թէ Ա մարդ մի որ պաւղպատին զխարտուքսն խմէ նա՝ յայն պահովն ի վերայ Բ դրամ խնդմնդ քար ծեծեն եւ խմեն պաղ ջրով, ժողովէ զան խարտուքն, եւ փորուն հանէ. եւ թէ զերկթին խարտուքն ի կտաւ մի կապես եւ ի վիզն ըապես՝ ի քնուն մէջն զխրտիլն տանի: Ասէ Պտին թէ երկթին խարտուքն ի այն գինուն մէջն լնես որ մահադեղ է խառնած՝, ո՛վ զան գինին խմէ նա՝ զեն չառնէ, որ կու քաշէ այն երկթին խարտուքն, զան մահացու դեղին ուժն ի յինքն կառնու, եւ գինին սուրբ կու նայ եւ զեն չառնել:
ՀԱՐՄԱԼ	(Peganum Harmala).	որ է սպանդն, որ թ. եուզարիկն. լաւն այն է որ հունդ նոր լինայ. տաք եւ չոր է Գ տարաճան. կտրող եւ նուրբ այնող է. եւ թէ զինքն ի գինին խառնեն եւ խմեն՝ աւգտէ ըխտաւորին. եւ ինքն հարբեցնող է. եւ թէ մեղրով ի յաչքն քաշեն՝ զաչքն սրացնէ. եւ աւգտէ սավտային եւ վախենալուն. եւ հոգսն տանի. զգոզն եւ զտամսն կյորդորէ. եւ զտղան ի փորուն ձգէ. եւ աւգտէ խուլնջին. թէ խմեն եւ թէ աւծեն՝ զսավտան կու լուծէ. եւ զթանծր քամեստանն հալէ. եւ թէ ծխեն՝ աւգտէ սնկան. եւ թէ աւծեն՝ աւգտէ ոսկրացաւին եւ պալղամի ջերմերուն. եւ աւգտէ բորին զեւ հերքունին. եւ իր տալուն չաքն Ա մխթալ է. բայց զգլուխն ի շուրջ կածէ. եւ զիր չարութիւնն տանի ազոխին ջուրն. եւ իր փոխանն բողկին հունդն է, եւ վայրի դաղձն, եւ սամիթն: Իպն ասէ թէ ԺԲ գիշեր՝ յամէն գիշեր Ա մխթալ՝ խմէ չի ծեծան, զյերղնիսան տանի. փորձած է: Եւ ցեղ մըն այլ սպանդ կայ, որ տերեւն լեղկի տերեւ կու նմանի, եւ ի գետինն կու ճապղի. եւ բուսնիլն եւ ծաղիկն մանուշկի ծաղիկ կու նմանի. եւ ատեն կու լինի որ գետնէն ի վեր Գ կանկուն կերկննայ. եւ գլուխն զերդ սխտոր կու լինայ. եւ թէ զտակն լոսեն եւ սուսանի ձիթով կանայքն այնեն եւ վերցնեն՝ զարգանտին բերանն բանայ: Ասէ Պտ, եւ պատմէ զքաւսքն Սիմաւոնին. եւ ասէ թէ կարմիր է, եւ սպիտակ. եւ այն ցեղն որ սպիտակ է՝ հարմալի յարապի ասեն, եւ հռ. մուլի ասէ, եւ պ. սանդալի տալիճ ասէ. եւ տերեւն նման է ուռու տերեւին, եւ այլ փոքր է. եւ ծաղիկն սպիտակ է, նման է եասամինին ծաղկին. եւ հոտն անուշ է. եւ աս. պասպաթի նանայ ասեն. եւ այն որ կարմիր է՝ հարմալի յամի ասեն, եւ պ. սպանդ ասէ, եւ ի Շիրազ՝ նիվանդ, եւ հազար սպանդ ասեն. եւ ինքն վայրի սազապին ցեղերուն է:
ՀԱՐՇԱՖ	(Artichaut).	ինքն Գ ցեղ է. լաւն այն է որ թաժայ լինի. տաք է յառաջի տարաճան, եւ գէճ է Բ տարաճան. զոջիլն կու սպաննէ. յորժամ իր ջրովն լուանան՝ աւգտէ տայուսայլապին. եւ զբնութիւնն կակղացնէ, եւ զգոզն յորդորէ, եւ զտղան ձգէ, եւ զիրիկամն տեքցնէ, եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ իր խէժն՝ զպալղամի գիճութիւնն հալէ. որոյ անթատակն հոտնի՝ աւգտէ. եւ շան խածածին այլ. եւ քրտինք բերէ. եւ զհոտն անուշ առնէ. եւ իր խէժն զխոցերն չորացնէ. եւ իր խէժն առնելուն չաքի Ա դրամ է. բայց ըղեղան զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի քացախն. եւ իր փոխանն հալիոնն է: Ասէ Պտ թէ ինքն յուքուպն է. եւ իր բնութեան ի վերայ՝ ազգի ազգի խաւսք են ասեր. եւ պ. այսոր քանկար կասեն:
ՀԱՍԱԿ	(Tribulus terrestris).	որ Հայերն տատաշ ասեն. ինքն վայրի եւ ածուոց այլ կու լինի. եւ լաւն այն է որ ի յաւզոտ տեղ բուսնի, եւ կանաչ լինի. հով եւ չոր է առաջի տարաճան. եւ աւգտէ ամենայն ջղացաւութեան. եւ ակընջին՝ մեղրով. եւ թէ զիր քամուքսն զաֆրանով յաչքն քաշեն՝ աւգտէ կապուտին որ ի յաչքն լինի. եւ զքարն հալէ. եւ գոզարգերին աւգտէ. եւ խուլնջին այլ. եւ կռնակին ցաւուն. եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ, թէ՛ խմես եւ թէ՛ հուկնայ առնես. եւ իր ձէթն մերձաւորութեան խիստ աւգտէ. եւ թէ աւծեն՝ աւգտէ ուռէցին որ տաք է. եւ թէ զվայրին՝ որ գինով խմես՝ աւգտէ մահացու դեղոց եւ աւձահարին. եւ թէ զհասակն եփես եւ զջուրն ի տուն ցանես՝ զլուն սպաննէ. եւ իր տալուն չաքն Բ դրամ է. բայց իրիկամաց զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդն. եւ իր փոխանն մատիտեղն է: Իպն ասէ թէ եռցնեն եւ զջուրն ի տունն ցանեն՝ զոջիլն սպաննէ: Ասէ Պտ թէ շուքուհանաճ կասեն, եւ պ. խարշուք կասեն, եւ Մաղրիպցիքն հումզ ըլ ամիր ասեն, եւ ի Շիրազ՝ խարսուհան կասեն, եւ ի Սպահան՝ սարվ ասեն. եւ ինքն վայրի է եւ ածուոց:
ՀԱԼՖԱՅ	(Stippa tenacissima).	որ թ. այս խոտիս տաւկուն օթի ասէ. եւ թէ զիր էգն առնուն, եւ զչորեք դին այրեն, եւ ի վերայ բշտին խարեն ի յայն ժամն որ երեւնայ նա, փարատի եւ թէ այրեն եւ մոխրովն զգլուխն լուանան՝ յիստկէ. եւ թէ մեղրով եւ քացխով խառնես եւ խմես՝ զճիճին ի փորուն հանէ եւ սպաննէ. բայց Գ օր՝ հետ մէկ մէկի այնել պիտի, որ շատ աւգտէ:
ՀԱԼՊՈՒՊ	(Mercuriale).	որ այս խոտիս թ. աղճա օթ ասեն, եւ սուլտան օթի այլ ասեն, եւ ոմանք հալիմայ ասեն. եւ ինքն սպիտակ ծաղիկ ունի. եւ ինքս սպիտակ տուղտն է. եւ թէ զինքն սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ պալղամի ուռէցնուն՝ հալէ. եւ թէ եփեն եւ զջուրն խմեն՝ զփորն կակղացնէ, զսավտան եւ զջրի պալղամն լուծէ. եւ այս՝ Բ ցեղ կու լինի. Ա՝ որձ, եւ Ա՝ էգ. եւ միրգն կուզ կուզ կու լինի՝ այն որ էգն է. եւ այն որ որձն է՝ միրգն մանտր եւ բոլոր կու լինի. եւ թէ զէգն ծեծես, եւ կանայք որ պատեղւոր լինին՝ զերդ շաֆ վերցնեն, յորժամ որ տղայ ծնի՝ էգ ծնի. եւ թէ զւրձին զտերեւն վերցնեն այսպէս, յորժամ տղայ ծնի՝ որձ լինի, Աստուծով. ամէն:
(ՀԱԶԻ ԴԵՂ	(Tussilage,	հռ. յ. Ֆիխիոն). որ է ֆանճաեօնն: )
ՀԱԶԱՅԻ	(Anethum segetum).	ինքն ի գինծ կու նմանի. խոտ մըն է. եւ քան զգինծն մեծ կու լինի. եւ թ. տէլու քիշնիճ ասէ, եւ զստամոքն տաքցնէ, եւ զկերակուրն մարսէ, եւ ծարաւ բերէ, եւ զգլուխն ի շուրջ կածէ, եւ բոր կայնէ, եւ զաչվքն կու ցաւցնէ:
ՀԱԶԱԶ	(Lycium).	ինքն ֆայլազահրաճին շիրան է, որ է քամուքսն. եւ ինքն հնդի լինի, եւ քապիլի. եւ ինքն ուհթատիլ է, եւ հալող, եւ քիչ մտ կապող. աւգտէ աչացաւութեան, եւ աչից ղիշային, եւ կոպին այրելուն, եւ սուլախին. եւ զոջիլն սպաննէ. եւ զմազն կարմրժեռ առնէ. եւ աւգտէ քալաֆին. եւ թէ մեղրով յականջն կաթեցնես՝ աւգտէ աւուն. եւ արուն թքնելուն այլ. եւ թէ իրմով խաղաչ անես՝ աւգտէ փողացաւի. եւ զնազաֆն կտրէ. եւ աւգտէ սեւ եարաղանին, եւ չթողու որ փայծաղն մեծնայ. եւ ամենայն ցաւ որ ի միջացն ի վայր լինի՝ աւգտէ. եւ զհին լուծումն այլ կու կտրէ. եւ տալուն չաքն քչիկ մըն է. եւ իրիկամաց զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի սարախսն. եւ իր փոխանն ակակիան եւ զաֆրանն է: Իպն ասէ թէ զիր միրգն ճղերովն եփես եւ քացխով խառնես եւ խմելոյ տաս՝ զփայծաղն հալէ, եւ արաղանին աւգտէ:
ՀԱԼԻԶՈՆ	(Escargots).	ինքն ի սատաֆներուն է. եւ հ. խռընջող ասեն. եւ լաւն ծովային լինի. այնոր՝ շանաճ կասեն. եւ հով է եւ չորացնող է. եւ կայրեն՝ աւգտէ աչից խոցերուն. եւ թէ զիր մոխիրն հին եղով աւծեն՝ աւգտէ խանազիրին. եւ թէ զինքն բարակ լոսեն, ի ճակատն եւ ի ակնջթոռքն աւծեն՝ չթողու որ նուզլան ի յաչքն իջնու. եւ թէ զիր մոխիրն լուանան՝ աւգտէ թոքին խոցին, եւ արուն թքնելուն. եւ իր միսն աւգտէ լերդին եւ ֆաթխին, տլէ այնելով. եւ թէ խիստ մանտր ծեծեն, եւ արծուոց աւծեն, եւ անչափ թողուն որ ի վերայ չորնայ, շատ աւգտէ. եւ զարեան սրութիւնն խաղեցնէ. եւ իր մոխիրն զուռէցնին կու հալէ, եւ չի թողուր որ մեծնայ եւ իր փոխանն սատաֆն է: Իպն ասէ, թէ զծովուն հալիզոնն ուտեն նա աւգտէ ստամոքին. եւ զցամքին հալիզոնն, որ ի լեռներուն ի մէջն կու լինի եւ ի ծառերն կու կպչի, այսոր հ. կօխլօնջ կասեն, եւ թէ ուտեն՝ լուծումն առնէ եւ փսխել կուտայ. եւ աւգտէ հազին. զլուապն առնուլն լաւ է. որ քամես եւ ծեծես եւ զջուրն հանես եւ շաքրով խմցնես՝ աւգտէ:
ՀԱՄԱՄԱՅ	(Amomum).	ինքն ծառ մըն է փոքր եւ կուզկներ ունի. եւ ծաղիկ ունի ոսկէգուն. եւ հոտն անուշ. եւ ինքն Գ ցեղ է. եւ լաւն այն է որ ոսկուն գունովն լինի եւ թաժայ. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եւ եփող է. եւ ինքն քուն կու բերէ եւ զգլուխն ծանդր կայնէ, եւ զցաւն կու տանի. եւ թէ նոր քանչալ լինի՝ աւգտէ եւ ի այն դեղերն մտէ որ զմազն սեւ կառնէ. եւ աւգտէ պուխարին. եւ զկրծոց զգիճութիւնն կու եփէ եւ նուրբ կայնէ. եւ հին հազերուն աւգտէ. եւ զգոզն յորդորէ. եւ արծուոց աւգտէ. եւ ստամոքին ուռէցին այլ. եւ ո՛ր կին որ ուզէ որ պատեղւորի, թէ՛ խմէ եւ թէ՛ վերցնէ՝ աւգտէ. եւ թէ եբես եւ զջուրն աւազան առնես՝ աւգտէ նկրիսին. եւ թէ պատրուճով տլէ այնեն՝ աւգտէ աւձահարին եւ իր տալուն չաքն կէս դրամ է. եւ գլխուն զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդն. եւ իր փոխանն աւշնան է եւ սնպուլն: Իպն ասէ թէ իր փոխանն ասարոնն է, եւ կամ ղարամֆուլն, կամ սպիտակ կամինոնն է, կամ վաճն է: Եւ ասեր է Գրոցս շինողն թէ համաման Բ ցեղ է. ամամուն եւ ամունան կասեն. եւ պ. մահլու կասեն. եւ ինքն Բ ցեղ է. Ա ցեղն՝ յայտնի է, եւ ի Շիրազ մահուլու կասեն. եւ Ա ցեղ մըն այլ կայ՝ որ ի փարիսիեավշան կու նմանի, եւ փայտն դեղին է, որ ի կարմրութիւն կու քշտէ, եւ տերեւն կանաչ է եւ մանտր, եւ ծաղիկն դեղին եւ փոքր է, եւ յերկանութիւնն Ա վաճիպ է. եւ լաւն այն է որ ոսկուի գունովն լինի, եւ ի Հայոց գայ, եւ անուշահոտ լինի. եւ լսեցաք որ հ. աղվենարաւտ «աղուենարօտե ասեն: (Ի Մէրտին շատ կու բուսնի: )
(ՀԱՅ ԽՈՒՆԿ.		որ է Շամախի ձութն: )
ՀԱՆԴԱԼ	(Coloquinte).	ինքն էգ եւ որձ լինի. եւ լաւն այն է որ դեղին լինի. տաք է տարաճան, եւ չոր է Գ տարաճան. լուծող է. ըղեղան շատ աւգտէ. ֆալճին, եւ լակուային, եւ սաքթային աւգտէ. եւ իր ձէթն ակնջին խլութեան եւ ձայն հանելուն աւգտէ. եւ զմորուաց մազն կու բուսցնէ. ակռային, եւ թոքին, եւ ակսնու որ ի աչքն ջուր իջնու՝ աւգտէ. եւ թէ յաչքն քաշեն՝ աւգտէ. եւ թէ ի ծիծն աւծեն՝ զկաթն շատցնէ եւ յորդորէ, եւ զպալղամն յուժով լուծէ. եւ զսավտան այլ լուծէ. եւ աւգտէ արծուոց. եւ զճիճին ի փորուն հանէ. թէ խմցնես եւ թէ վերցնել տաս՝ զտղան ի փորն սպաննէ եւ հանէ. եւ թէ ծխես՝ աւգտէ սնկան. եւ իր տերեւն փսխել կու տայ աղէկ, եւ պիտանի եւ աւգտակար. գոդութեան, եւ տայըլֆլին, եւ նկրիսին, եւ ոսկրացաւութեան աւգտէ, թէ՛ խմէ եւ թէ՛ հուկնայ առնէ. եւ իր տակն աւգտէ աւձահարին եւ կարճահարին. քան զամենայն դեղ լաւ է. եւ տալուն չաքն Բ կուտ է. բայց աղեց զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի սամխն եւ քիթրան. եւ իր փոխանն Բ իր չաք՝ հապնիլն է, եւ իր կիսուն չաք՝ մահուտայ, եւ կէս իր չաք՝ նաֆտի աղն է: Իպն ասէ թէ իր տալուն չաքն Զ բաջնէն Ան է. եւ թէ ի հուկնան խառնես՝ Դ դրամ պիտի. եւ թէ զիր ձմերուկն ծակես, եւ զկուտն հանես եւ ձգես, եւ ի մէջն զամբաղի ձէթ լնուս, զծակն խմորով կամ շոխով ամրացնես, եւ ի վերայ կրակին դնես որ եռայ, եւ հանես զձէթն, եւ ի սպիտակ մորուք քսես՝ սեւացնէ, եւ չթողու որ սպիտակի. եւ թէ զչոր կեղեւն այրես եւ ի նստատեղն ցանես՝ զցաւն տանի. եւ թէ զմէջն եւ զդուրսն ծխես՝ աւգտէ ակռային ցաւութեան. եւ թէ եռցնես եւ զջուն ի տունն ցանեն՝ զլուն եւ զոջիլն սպաննէ: Ասէ Պտ, թէ այսոր՝ յալղամ կասեն, եւ իր հնտին՝ ըռահպիտ կասեն, եւ յ. քապատ կասեն, եւ պ. կավաստ, եւ հռ, կօլոկիսայ ասեն, եւ լ. կօլօկնդին ասեն, եւ ի Քիրման՝ խազահրայ ասեն, եւ այլ բառով խարպուզի ըռուպահ ասեն. ինքն էգ եւ որձ է. եւ այն որ էգ է՝ սպիտակ եւ թուլ կու լինի, եւ շատ կու կոտրի. եւ քանի որ սպիտակ լինի՝ լաւ է. եւ կեղեւն դեղին լինի, որ ի սպիտակութիւն քշտէ. եւ այն որ կապուտգուն է՝ չէ աղէկ. եւ թէ ի Ա տակն Ա հատ բուսնի՝ սպաննող է. եւ այլ երկու հատին մեծութենովն լինի. եւ լաւն այն է որ սպիտակ լինի. եւ էգին՝ հապտի ասեն. եւ աղէկ թպտիրն այն է, որ զհանդալն ի տաք աւուրքն եւ ի ցուրտ աւուրքն մարդու չտան. եւ լաւն այն է որ բարակ չծեծեն. եւ զչարութիւնն տանի քիթրան:
ՀԱՆԴԱՂՈՒՂ	(Lotus Diosc. )	(վայրի եօնճան (Lotus sauvage) է հանդաղուղն). ինքն Գ ցեղ է. լաւն այն է որ ի ածուենիքն լինայ. տաք եւ չոր է Ա տարաճան. մուհթատիլ եւ մուսատտիր է. աւգտէ ըռահշային. եւ թէ զջուրն ի քիթն կաթեցնես՝ աւգտէ սարյին, եւ խեւութեան. եւ այն որ ի ածուենիքն բուսնի, զայնոր քամուքսն առնես, եւ մեղրով կաթեցնես ի յաչքն, զթանծրութիւնն տանի. զգոզն եւ զտամսն յորդորէ. եւ արծուոց աւգտէ. եւ զմերձաւոութիւնն յաւելցնէ. եւ այն որ վայրին է՝ զսերմն պակսեցնէ. եւ իր ձէթն աւգտէ ոսկրացաւութեան որ ի քամու լինի. եւ ասած է թէ աւգտէ կարճահարին. թէ եփես եւ զջուրն այն տեղն ցանես՝ զցաւն խաղեցնէ. եւ իր տալուն չաքն Բ դրամ է. բայց լերդին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի հնտիպան. եւ իր փոխանն ըռատպան է: Իպն ասէ թէ ազգ մըն այլ հանդաղուղ կայ, որ է վայրի տրիֆիլն. եւ թէ մեղրով խառնես եւ աւծես մանին՝ որ իր երեսն լինի՝ աւգտէ. եւ թէ ծեծեն եւ գինով խմեն՝ աւգտէ բշտացաւութեան, եւ արծուոց եւ ձուին ցաւութեան. եւ զթանծր խամին հանէ. եւ զջուրն զփորն կապէ. եւ թուխմային աւգտէ. եւ թէ եփես եւ զջուրն աւազան առնես, տղան ի մէջն նստի՝ շուտ քայլէ. եւ թէ զհունտն ի գործ արկանեն՝ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ: Ասէ Պտին թէ ի Շիրազ՝ անկղուղ կասեն, եւ պ. դէվաստպաստ կասէ. ինքն վայրի է եւ ածուոց. եւ այն հանդաղուղն որ վայրի է՝ այնոր տարախ կասեն, եւ հապազայ այլ կասեն, եւ հռ. լուտուս եւ ախրիաւս ասէ, որ թարգմանի՝ վայրի հանդաղուղ. եւ այն որ ածուոց է՝ տարիխլախ ասեն:
ՀԱՆԴԱ	(Froment).	որ է ցորենն. Ա՝ ցանծու է, եւ Ա՝ վայրի. ինքն իրենն կու բուսնի. (խանդարաւ. յիշած է. ) եւ լաւն այն է որ նոր եւ գէր լինի. յառաջի տարաճան տաք է, եւ մուհթատիլ է, եւ մունզիճ. եւ թէ զինքն ի յերեսն աւծեն՝ աւգտէ պարաշին եւ նամաշին. եւ զմեռած արունն որ ի մորթուն ներքեւն լինի՝ տանի. եւ թէ զալուրն սքնճպինով մաճուն առնես եւ աւծես շտերուն՝ աւգտէ. եւ թէ գինով եւ ջրով սպեղանի առնես եւ ի վերայ ծծին դնես՝ զպնտութիւնն տանի, եւ աւգտէ բշտին խոցերուն. յորժամ ի ջուրն թրջեն եւ ուտեն՝ աւգտէ որոյ գոզն կաթի. եւ թէ զալուրն սուսամի ձիթովն աւծես՝ աւգտէ բշտին ուռէցին եւ կատղած շան խածածին. եւ երբ աւծեն՝ զպինտ ուռէցնին բանայ. եւ իր գիճութիւնն զհերքունն տանի. եւ յորժամ մարդուն ի յոտքն հով գիճութենէ լինի, զինքն եփեն եւ ի ոտքն դնեն՝ աւգտէ. եւ թէ զցորենն շատ ուտեն՝ ճիճի էնձայէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քարաւիան. եւ իր փոխանն բրինձն է: Ասած է թէ մարդուն բնութեան քան զայս աղէկ իր քիչ կայ. եւ թէ հում ուտեն՝ ի փորն ճիճի ընձայէ. եւ թէ ձին ուտէ՝ զեն առնէ. եւ թէ զիր եղն քսես հերքունին քանի մի հեղ՝ աւգտէ, փորձնւ է: (Եւ պ. կանտում ասէ: )
(ՀԱՍԱԿՏԱՆԷ.		պրսկրն ասփուրին կու ասեն. գրած է ի վերայ ղատին, ղուրտում: )
ՀԱՎՐ	(Peuplier blanc).	ծառ մըն է, որ ի Հոռմաց երկիրն կու բուսնի. եւ ես գտայ ի գիրք մըն այլ թէ հավրն ծառ մըն է, որ թ. այս առիս ղայըին աղաճի (HՍtre) ասէ. եւ ինքն ի հով եւ ի չոր տեղրանք կու բուսնի. եւ ինքն չորացնող է. եւ թէ զիր միրգն մեղրով յաչքն քաշես՝ սրացնէ. եւ այն որ ի Հռոմք բուսնի՝ զմիրգն քացխով խմես, աւգտէ ըխտաւորին եւ իր միրգն աւգտէ գոզին կաթելուն, յորժամ յիրմէն առնուս Ա մխթալ. բայց թոքին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի մատուտակն. եւ իր փոխանն տուլպն է: Իպն ասէ, թէ կանայքն զինքն ջորու իրիկամով խմեն՝ չի պատեղւորին. եւ տերեւն այլ զայս բանս կառնէ, եւ չթողու որ ի աղիքն իրք իջնու:
ՀԱՍԱՐԱՅ		«Հասարայե (Menthe). որ է աս. բառով՝ աննուխն. յիշած է:
ՀԱՏԱՃ	(Coloquinte).	ինքն այն հանդալն է որ դեռ չէ հասել:
ՀԱՅԸԱ	(Serpent).	որ է աւձն. եւ ինքն ազգի ազգի լինի. այն որ էգ է՝ իր նշանն այն է, որ Բ ակռայ կունենայ. տաք եւ չոր է. եւ լատիֆ է. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ տայուսայլապին. եւ միսն՝ զաչքն սրացնէ. եւ խո(ր)խն՝ որ ձմեռն կու ձգէ՝ քացխով տրորէ եւ աւծէ, աւգտէ ակռային ցաւուն. եւ թէ յաչքն քաշեն՝ սրացնէ. եւ իր եղն՝ աւգտէ խլութեան. եւ աւձերուն եղն աւգտէ այն թմրութեան՝ որ ի միջացն ի վայր լինի. եւ թէ զիր մորթն ծխեն սնկանն՝ աւգտէ. եւ զմորթն կնկանն յանդամն կապեն՝ հեշտութեամբ բերէ զտղան. եւ զաւձին միսն ուտելն՝ զմարդն ուժով առնէ, բայց զժամանակն կարճ առնէ, եւ զսգայութիւնն կու պահէ. եւ գոդութեան խիստ աւգտութիւն առնէ, յայտնի. եւ եղն աւգտէ հերքունին. եւ թէ զաւձին խորխն ծխեն՝ աւգտէ ջերմնոտին. եւ աւձ ուտողն պիտի որ զգլուխն եւ ղագին մէկ մէկ մատ կտէ, եւ եփելուդ ժամն՝ պորայով լուա եւ ապա եփէ. եւ իր փոխանն աֆյին է. եւ ինքն յիշած է ի վերայ այբին. եւ այսչափ այլ յիշեցաք ի վերայ հոյին:
ՀԱՐՇԱՅ	(Moutarde sauvage).	որ է վայրի խարտալն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՐԻՐԱՅ	(Soie).	որ է ապրշումն. յշծ է իւր համարն:
ՀԱՐԻՐ ՇԱՅԸՏԱՆ	(Ptychotis)verticillata	որ է տատրիլալն. յիշած է ի վերայ այբին, ի գրքիս առաջքն:
ՀԱՐՖ	(Cresson alռnois).	որ է տրասն. բառս Մաղրիպի լիսան է, եւ յ. թաֆայի պարիս. «որ է ասորի բառով մուղլի ասան, եւ յ. թաֆայի պարսի: ե
ՀԱՐՖ ԸԼ ՄԱՅ	(Cresson de fontaine).	ինքն այն խարտալն է որ ի ջուրն կու բուսնի. յիշած է:
ՀԱՐՏՈՒՆ	(Stellion).	ինքն ի սաւսմար կու նմանի. եւ բնութիւնն նման է քարթաւշին բնութեան. եւ Հելինացոց բառովն սալամանտարայ (Salamandre) կասեն. յիշած է ի վերայ սէին. եւ ինքն ի ամենայն մահացու դեղոցն է եւ վնասակար է:
ՀԱՐՊԱ	(Camռlռon).	հալամայուն կասեն Հելինացոց բառովն. թէ զարունն ի վերայ աւծես որոյ աչքն աւելի մազ է բուսել, փետես եւ աւծես, ա՛յլ չի բուսնի. եւ իր միսն սպաննող է. յայն պահն սպաննէ. եւ չի համբերել որ դեղ առնեն. եւ չընդունի զդեղն. եւ որ զայնոր զմիսն ուտէ, հաշուէ թէ զարարէհին զմիսն է կերել. եւ որ զիր հաւկիթն է կերել, պիտի որ յայն պահն զիր ծիրտն տրորեն գինով, եւ տան որ խմէ եւ փսխէ, եւ աւծեն պախրու եղով զանձն, եւ աղով թաքմիտ առնեն, եւ չոր թուզ եւ թան տան, եւ չնդիանայ տան որ ուտէ:
ՀԱՐՖԱՂԱՆ.		որ է ֆար, եւ մուշֆարայ այլ կասեն. յիշած է. եւ ինքն հաճար ըլ մուշֆարն է:
ՀԱՐՃՈՒԱՆ	(Sauterelle,	յ. Հարջուլ, Հարջոլ). որ է խարճալն. կասեն թէ ինքն աղ մըն է, որ չի գիճնալ. պինտ է. եւ թէ զինքն առնուն եւ չեփեն եւ ի վերայ մսին ցանեն՝ չորացնէ. եւ թէ գինով խմեն աւգտէ կարճահարին. եւ չի պիտի որ ինքն խիստ հին լինի:
(ՀԱՑՀԱՄԵՄ.		որ է հուլպան. շոնիզին այլ հացհամեմ կու ասեն: )
ՀԱԶԱՅ	(Anethum segetum).	որ է խարահն, որ է զուֆայրան (Panaces Asclepium Diosc. ). յիշած է իւր համարն:
ՀԱԶՆԻԼ	(Mille- feuille ?	յ. Հազէնբիլ). ինքն խոտի մըն տակ է. եւ ի Շամայ կուգայ. եւ յԵրուսաղէմ այլ կու բուսնի. եւ սպիտակ եւ մթնգուն՝ ի սեւութիւն կու քշտէ. եւ թէ Ա տանկ ուտեն՝ աւգտէ կարճահարին եւ թէ Ա մխթալ տաս որ ուտէ՝ աւգտէ աւձահարին:
ՀԱԶԱԶ ԸԼ ՊԱՀՐ	(Lichen).	զահր ըլ հաճար կասեն, եւ պ. կուլսանկ ասեն. ինքն իրք մըն է, որ ի տահլապ կու նմանի. եւ ի քարին երեսն կու բուսնի. եւ հազազ անոր համար կասեն, որ զան ցաւն հազազէ եւ ղուպայէ ածեն, տանի. եւ բնութիւնն հով եւ չոր է. աւգտէ տաք վարամնուն. եւ թէ այն տեղացն որ արուն երթայ՝ ի վերայ դնես, կտրէ. եւ աւգտէ եարաղանին:
ՀԱՍ	(Chevelure).	որ է վարսն. յիշած է ի վերայ վեվին:
ՀԱՍԱՅ ԸԼ ԱՍՖԱՆՃ	(Pierre d'լponge).	որ է հաճար ըլ ասֆանճն. յիշած է ի վերայ հաճարնուն:
ՀԱՖԱՀ	(Papyrus).	որ է պուրտին. յշծ է ի վերայ պէին:
ՀԱԼՊԻՊ.		խոտի տակ է. ի Հնդկաց կուգայ. ի սորնջան կու նմանի. եւ բնութիւնն տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եւ աւգտէ նկրիսին եւ ոսկրացաւուն. զսորնջանին գործն առնէ:
ՀԱԼԻՖԱՅ	(Stippa tenacissima).	որ է զուֆայրան, եւ խարայ այլ կասեն. յիշած է ի վերայ խէին:
ՀԱԼՊԱԼԱՊ	(Lierre).	որ է լապլապն (Liseron des champs). յիշած է իւր համարն ի վերայ լիւնին:
ՀԱԼ	(Ricin).	որ է ղարտն, եւ ի Շիրազ՝ կինայ ասեն:
ՀԱԼԻՄՈՒ.		որ է հումազի ճապալին, եւ կարմիր տակն (Betterave rouge). յիշած է իր համարն.
ՀԱԼԱԽ ԸԼ ՇԷՐ	(Bryone).	որ է յ. նուրա, եւ հ. կիր ասեն. յիշած է:
ՀԱԼՀԱԼ եւ ՀԱԼԱՀԻԼ	(Bulbe).	ինքն պալպուսն է. յիշած է իւր համարն ի վերայ պէին:
ՀԱՄՐ	(Tamarin).	որ է թմր հնտին. յնշած է:
ՀԱՄԶԻՈՒԶ	(Oxalis corniculata,	յ. Համզիզ). որ է պախլայի համիզն. յիշած է:
ՀԱՄԻՐԱՅ	(Anchusa).	որ է ապուխալիսայ, որ շիխարն. եւ յիշած է իւր համարն:
ՀԱՄԱՅԻԶ	(Saponaire).	որ է հարզն, եւ ինքն օշնանն է. յիշած է իւր համարն ի վերայ այբին:
ՀԱՄԱՏ	(Sycomore).	ինքն ճամիզեն ցեղերուն է. եւ յիշած է իւր համարն ի վերայ ճէին:
ՀԱՄԱՀԻՄ	(Bourrache).	որ Մինհաճին տէրն ասէ, թէ պաւսթան աֆրազն է. եւ Սահիպ Ճամէհն ասէ, թէ Մուսի պին Յէմրանէն լսեցաք թէ՝ ինքն հապախի պաւսթանին է. եւ ի Շամ՝ հապախի նապտի կասեն. եւ իր բուսն խիստ կանանչ է, եւ ծաղիկն սպիտակ է, եւ հունտն նման է հապախին հնտին. եւ բնութիւնն տաք եւ չոր է յԲ տարաճան. եւ աւգտէ պալղամին տիրոջն. եւ զըղեղին կալուածն բանայ. եւ աւգտէ զուքամին, որ ի գիճութենէ լինի. Եւ Մասեհն ասէ թէ ինքն զսիրտն ուժովցնէ. եւ թէ զիր հունտն տապկես եւ տաս՝ աւգտէ լուծման որ հին լինի. եւ թ. այս խոտիս՝ ամիրիշխան կասէ:
ՀԱՆԴԱՅԻ ԸՌՈՒՄԻ	(Alice).	որ է խանդարաւսն, եւ խալվան այլ ասեն. յիշած է:
ՀԱՎԱՔ	(Basinic).	որ է պատրուճ. յիշած է ի վերայ պէին իւր համարն:
(ՀԱՎԱԼԱՆ Ի ՀԻՆԴԻ.		որ է հազազին քամուքսն. յիշած է ի վերայ հոյին, հազազ: )
ՀԱՎԶ Ի ՀՆՏԻ.		որ է մարպախն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱՎԶ Ի ԸՌՈՒՄԻ	(Peuplier noir,	յ. Հաուվէր ռումի). որ է թուրն. եւ ինքն ծառ մըն է. եւ ծաղիկն դեղին է. եւ կեղեւն այլ. տաք է Գ տարաճան. եւ տերեւն վատուժ է քան զծաղիկն. եւ կասեն թէ իր խէժն քահրուպարն է. եւ հունտն այլ նուրբ է քան զխէժն. եւ թէ զտերեւն քացխով թրջես եւ սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ նկրիսին՝ խիստ աւգտէ. եւ թէ զիր միրգն քացխով խմես՝ աւգտէ ըխտաւորին:
ՀԱՎԱՐԻ	(Farinr).	որ է լվացված ցորենին ալուրն, եւ բարակ մաղած եւ եփած:
ՀԱՎԱՍԻԼ.		ինքն մեծ ձագ մըն է. եւ զիր փետուրն կառնուն եւ ի նետն կու կպցնեն. եւ ի յԵգիպտոս կու լինի ինքն. Բ ցեղ կու լինի. սեւ ու սպիտակ կու լինի. եւ հոտն գէշ եւ պեղծ է. եւ այն որ սպիտակ է՝ հոտն անուշ է. եւ լաւն այն է որ սպիտակ լինի եւ անուշահոտ:
ՀԱՎՐԱՍՊԱՆԴԱՐ	(Amarante).	որ է պօսթանէ աֆրաւզն. յիշած է ի վերայ պէին:
ՀԱՅԸԱԹ ԸԼ ՄԱՖԹԱՅ	(Goudron).	որ է ղաթրանն. յիշած է իւր համարն ի վերայ ղատին:
ՀԱՇԻՇ ԸԼ ԶՈՒՃՃԱՃ	(Pariռtaire).	որ հ. ապիկու խոտ կասեն, եւ հռ. րիսիմօն. եւ ինքն խոտ մըն է, որ աղբրներուն ի խէչն կու բուսնի եւ ի ջրեզերք. եւ իր տերեւովն ապիկու կու լուանան. հով եւ չոր է Բ տարաճան. եւ ինքն ըռատեհ է. եւ թէ մեղրով յականջն կաթեցնես՝ աւգտէ. եւ զակռատկերն ամրացնէ. եւ զարունն կտրէ. եւ իր քամուքսն աւգտէ հին հազին եւ սնկանն. եւ թէ զտաք ուռէցնին յիրմով աւծեն, եւ թէ զիր քամուքսն սպիտաճով աւծեն, աւգտէ նամլային եւ հումրային եւ նկրիսին. եւ իր քամուքսէն Ժ դրամ տուր. եւ փայծղան զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի ֆութանաճն, որ վայրի լինի:
ՀԱՇԻՇԱԹ ՈՒԼ ՔԱԼԱՊ ԸԼ ՔԱԼՊ.		եւ ինքն Բ ցեղ է. եւ լաւն այն է որ մանտր լինի. եւ ինքն տաք եւ չոր է յառաջի տարաճան. հալող է ինքն. եւ թէ եփեն եւ զջուրն խմեն՝ զպալղամն լուծէ, եւ զսաֆրան, եւ զդեղին ջուրն. եւ նկրիսին եւ ոսկրացաւութեան աւգտէ. եւ կատղած շան բռնածին եւ կարճահարին՝ քան զայս այլ լաւ դեղ չկայ. եւ իր տալուն չաքն Բ մխթալ է. բայց լերդին զեն կառնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի յասաի ըռային. եւ իր փոխանն չնդիանան է:
ՀԱՇԻՇԱԹ ԸԼ ԱԽԻՍ	(Paronychia,	յ. Հ. դահիս). որ թ. ղուրլղան օթի ասեն. եւ թէ դալար խոցերուն վերայ դնես՝ աւգտէ. եւ զշտերն այլ ողջացնէ եւ աւգտէ:
ՀԱՇԻՇ ԸԼ ՊԱՐԱՍ	(Ptychotis verticillata).	որ է ատրիլալն. յիշած է ի վերայ այբին իր համարն:
ՀԱՇԻՇ ԸԼ ՏՈՒՏԻԱՅ	(Scolopendre).	որ է ուսխուլու. ֆանդարիոնն, հաշիշ ըլ տիհհալ այլ ասեն, յիշած է:
ՀԱՇԻՇ ԸԼ ՂԱՖԷԹ	(Eupatoire de Diosc).	որ է ղաֆէթն. յիշած է իւր համարն ի վերայ ղատին:
ՀԱՇԻՇ ԸԼ ՔԱԼՊ	(Marrube).	որ է ֆարասիոնն. յիշած է ի վերայ ֆէին իւր համարն:
ՀԱՇԻՇ ԸԼ ՊԶՐ ՂԱՏՈՒՆԷ	(Psyllium).	որ պ. վարաղփնէքու կասեն. եւ իր ուժն մաւտիկ է դալար գնձին ուժին. եւ լաւն այն է որ դալար լինի. եւ բնութիւնն հով եւ գէճ է. աւգտէ տաք ուռէցնուն, եւ զարունն կտրէ:
ՀԱՇԻՇԱԹ ՈՒԼ ՊԱՐԱՂԻՍ	(Psyllium).	որ է պուկաս (Puce, յ. Բորղուս):
ՇԱՇՖԻՖԻԼ	(Tordy lium secacul).	որ է շաղաղուլն. յշծ է:
ՀԱՅ Ը ՅԱԼԱՄ	(Sempervivum).	որ է գառնադմակին. ի գեմին վերայ գիտ:
ՀԱՃԱՐԻ ԷՐՄԱՆԻ	(Pierre d'Armռnie).	ինքն քար մըն է, որ յինքն քիչ մի լաճուարտին գունն կայ. եւ հողի գուն այլ կայ. եւ լաւն այն է որ աղրախ լինի եւ փայլուն. տաք եւ չոր է Ա տարաճան. լուծում առնէ. եւ աւգտէ սավտային ցաւրուն. եւ զսավտան լուծէ. եւ քան զլաճուարտն ուժով է. եւ թէ չի լուանաս՝ փսխել կուտայ. եւ աւգտէ ոսկրացաւութեան. եւ իր տալուն չաքն կէս դրամ է. բայց փսխել կուտայ. եւ լաւն այն է որ լուանան. եւ իր փոխանն լաճուարտն է: Ասէ Պտ թէ ինքն Բ ցեղ է. Ա ցեղն՝ զերդ լաճուարտն է. եւ Ա ցեղն՝ կարմիր է խիստ. յորժամ զձեռդ ի վերայ շփես՝ գիտենաս թէ եղլի է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԵԱՀՈՒՏ	(Pierre judaique).	որ է ջհտին քարն, եւ հաճարի զայթուն այլ ասեն. եւ ինքն քար մըն է, որ ի ձիթապտուղ կու նմանի. եւ քան ի աղաւնոյ հաւկթի չաք այլ կու լինի, եւ այլ փոքր այլ լինի. եւ ի վերայ գիր եւ խազեր ունի. էգ եւ որձ կու լինի. հով է Ա տարաճան, եւ չոր է Բ տարաճան. զբշտին զքարն հալէ. եւ յիստկէ զիրիկամն. զբուշտն եւ զգոզն բանայ. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ նկրիսին, եւ զխոցին զցաւն խաղեցնէ, եւ զոսկրացաւութիւնն փարատէ. եւ իր տալուն չաքն կէս դրամ է. եւ զուտելուն՝ չտայ ուտել. եւ զիր չարութիւնն տանի սքընջուպինն: Ասէ Պտին, թէ ինքն ի Շամայ երկիրն կու բուսնի. եւ փայծղան զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի մեղրն եւ հուրմուսն. ասէ թէ մաշքաթեւին արընովն տրորէ եւ յաչքն քաշէ, զարտեւանունքն բուսցնէ:
ՀԱՃԱՐ Ի ԼԱՃՈՒԱՐՏ	(Lapis-lazuli).	ինքն յիշած է Սինէայ Որդուն խաւսաւքն, ի վերայ լիւնին եւ այլ հիմի քիչ մըն այլ յիշեմ զան որ Պտ ասեր է, որ կատարի խաւսքն: Լաւն այն է որ պատաշխի լինի, եւ իր խասիաթն շատ վասն ուրախացնելու զսիրտն քան զայլ ցեղ դեղրանքն. այնոր համար որ ասոր մատանն լալին մատանին մաւտիկ է. եւ այն լաճուարտն որ զումարի է՝ գէշ է, վասն այն որ արճիճն մաւտիկ է. եւ բնութիւնն նման է հաճարի էրմանիին. բայց լազուվարտն վատուժ է ի լուծումն քան զհաճարի էրմանին. եւ ինքն սավտայ լուծէ. եւ խլտ որ արունխառ լինի՝ հանէ. եւ թէ կէս դրամ յիրմէն կանայք հոռոմ ձիթով վերցնեն՝ զտղան ի փորն պահէ, եւ չիձգէ. եւ իր առնելուն չաքն մինչեւ ի կէս դրամ է եւ թէ քացխով աւծեն՝ աւգտէ պարասին. եւ զարտեւանունքն բուսցնէ. եւ ստամոքին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի մազտաքէն. եւ յայս քարս շատ խասիաթ այլ կայ որ չէ գրած:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՄԻՇԻՂԱԽ	(Schiste,	յ. Հ. մօշաքքաք). ինքն քար մըն է, որ ի Մաղրիպու կու գայ. եւ գունն նման է զաֆրանին գունին. եւ թէ զինքն կանայք կաթով տրորեն եւ աչքն խոց լինի եւ կամ ճվոռթել լինի՝ աւգտէ եւ ողջացնէ. եւ զկոպերուն զթանծրութիւնն տանի. յորժամ աւծես՝ աւգտէ: Ասէ Պտ թէ ինքն շատ կու մանտրի. եւ տակ տակ է. եւ գիտացիր որ հաճարի լուպնին եւ յասալին եւ միշղախն մէկ ի մէկ կու նմանի:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԹԷՍ	(Bռzoard).	որ է փազահրն, եւ հ. այսոր թունադեղ կասեն. (եթէ զսիրամարգին լեղին սքնճուպինով խմէ, զփանզահրին գործն կու անէ, փորձիւ է. ) եւ այսոր բնութիւնն զաւագ թրիաքին բնութիւնն ունի. եւ իր կերպն նման է կաղնու պտղին. եւ յերկանուկ եւ բոլոր այլ լինի. եւ Աի ներքեւն տակ տակ է, եւ մէջն որպէս կուտ է. եւ այն՝ մուխալլասային փայտէն է կամ ի հնտէն. եւ գունն այս հաճար ըլ թէսին՝ հողի գուն է, եւ ի սեւութիւն կու քշտէ եւ ի կարմրութիւն. եւ լաւն եւ պատուականն այն է, որ յորժամ տրորես՝ կանանչ լինի. եւ զինքն ի վայրի քաւշին ի փորն կու գտնուի, ի Շիրվանու դեհն: Եւ Իպն ասէ, թէ եղին ի սիրտն կու լինի. եւ չէ ստուգ. եւ Գրոցս շինողն ասեր է, թէ այն եղին կերակուն քան զաւձն եւ քան զմուխալլասն ա՛յլ իրք չէ. եւ այս պատճառովն այս քարս կու կապի յեիղն փորն. այնոր համար՝ թրիաքի ֆարուխ կու ասուի: Ասած է թէ յեղին լեղուին մէջն կու լինի. այն չէ ստուգ. եւ այն որ իրաւ է, ի Շիրվան կու լինի. այս եղերն ի լերունքն կու օթին գիշերն, եւ անկից ի այլ դեհեր կու տանին, եւ խիստ պատուական կու տեսնուն: Եւ ասած է թէ երբ տրորեն, կարմրգուն եւ դեղին եւ կանաչ լինի. եւ այս գուներս ի տրորելն կու գիտացուի. եւ որոյ գունն սեւութիւնն քշտէ եւ կարմրխառն, այն լաւ լինի: Եւ ի Շամ զերդ զայս քարս կու շինեն սուգծու, հանց որ գիտնականնին դժար կու ճանչնան: Եւ իր գիտութիւնն այն է, որ փորձեն այսպէս. զասեղն ի կրակն դնեն որ տաքնայ եւ կարմրի, եւ կոխեն ի վերայ այն քարին. թէ սուգծու է այն քարն նա՝ սեւ մուխ ելանէ ի քարէն. եւ թէ ստուգ հաճարի թէս է նա, դեղին մուխ ելանէ. եւ այսպէս է. եւ թէ զինքն ըռզիանի ջրով տրորես եւ աւծես աւձահարին՝ աւգտէ, եւ այն պահն զցաւն տանի. եւ աւգտէ ամենայն գազանահարի, եւ զչարութիւնն խափանէ. եւ եթէ ԺԲ գարէքաշ տան որ խմէ՝ աւգտէ սրտին վատուժութեան. եւ անձինն ուժ տալուն լաւ է. եւ իր առնելուն չաքն Ա տանկ է. եւ ով որ ամէն աւր ասկից կէս դանկ ուտէ՝ խալսի յամենայն չար վտանգէ եւ ի մահացու դեղոց. եւ տաք բնութեան այլ աւգտէ, այն պատճառովն որ՝ այս խասիաթով կու գործէ զբանն, եւ ոչ՝ բնութենով. այլ այս դեղիս բնութիւնն խիստ տաք է, գիտացիր:
(ՀԷՃԷՐ Ի ԼԱԼ.		իր լաւն այն է որ պէտէխշանի լինի, եւ գոյնն յիստակ լինի, ո՛վ զինքն ի մատն դնէ՝ զաչից լոյսն յաւելցնէ, եւ զմթնալն տանի. եւ թէ գաւաթով մի ջուր լնես, եւ զայս քարն ի մէջն ձգես, պաղեցնէ զջուրն. ո՛վ զայս քարս ունի՝ երազափորձութիւն չի լինի. եւ ի մէջ ծարուրնուն խառնուի ինքն: )
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՂՊՏԻ	(Morochthe).	ինքս հաճար ըլ եահուտին ցեղէն է. եւ ի յԵգիպտոս լինի. կազուրնին այնով կտաւ սպիտակ առնեն. եւ աւգտէ արուն թքնելուն եւ հին լուծմանց. եւ բշտին ցաւուն՝ թէ ջրով խմեն, աւգտէ. եւ թէ մաղեն եւ գլխադրով յաչքն քաշեն զերդ ծարուր՝ շատ աւգտէ. եւ թէ կանայք զերդ շաֆ վերցնեն՝ զհայզին արունն կտրէ. եւ զխոցերն այլ աղէկցնէ. եւ ցանելով շատ աւգտէ. եւ զարունն այլ կտրէ. եւ զցաւն խաղեցնէ: Եւ ասէ Պտ, թէ ինքն թուլ եւ դեղին քար է. ի ջուրն կու տրորի. եւ զկապանին այնով կու լուանան:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀԱՊԱՇԻ	(Thyites).	ինքն ցեղ մըն զապարճաթ է. ի Հապաշու կու գայ. խիստ կանաչ կու լինի. եւ թէ աչքն թութիայ առնես՝ զաչաց մթութիւնն տանի. եւ զան միսն որ ի յաչքն բուսնի՝ տանի: Գս ասէ, թէ յորժամ տրորես՝ զերդ կաթն ելանէ. եւ զլեզուն խածնէ, հաւկուրին աւգտէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՂԱՄԱՐ	(Sռlռnite).	եւ թ. այը կուպակի ասեն. եւ ինքն սպիտակ եւ պայծառ կու լինի. ի Մաղրիպու կուգայ. եւ թէ տրորեն եւ ըխտաւորին խմցնեն՝ աւգտէ. եւ թէ այն ծառն միրգ չտայ նա՝ զայս քարս ի այն ծառն կախ այնեն, միրգ տայ. եւ այս այն է որ լուսինն ի յաւելումն լինի, այս՝ զերդ թուք՝ ի խոտերուն վերայ լինի զերդ թքած. եւ լ. այսոր՝ պուզզաղ ըլ ղամար ասէ. որ թարգմանի լուսնի թուք. եւ յետեւ կու պնդնայ, զերդ քար կու լինի, որ հռ. սալիտիս ասէ. եւ թէ տրորեն ըխտաւորին տան որ խմէ՝ շատ աւգտէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԱՖՐԻՖԻ	(Pierre phrygienne,	յ. Հ. իֆրիքի). այս քարիս ներկրարի քար կասեն. այս քարս ներկրարնին շատ ի գործ կարկանեն. եւ թէ գինով եւ կամ մեղրով խառնես՝ պեղծ խոցերուն ի վերայ դնես, աւգտէ. եւ թէ ուզես որ զխոցին այրիլն կտրէ՝ ղրիտի խառնէ եւ դիր, աւգտէ. եւ թէ այրեն եւ թութիայ այնեն եւ յաչքն քաշեն՝ շատ աւգտէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՔԱԼՊ	(Pierre de Chien).	ի նա քարն է որ բորոտ շներուն քու քաշեն. եւ շունն զան քարն ի բերանն կու առնու եւ կու ձգէ. եւ թէ Է քար առնուն, Բ մարդու անուն՝ որ մէկ մէկ չարկամ կու լինի, եւ կամ չարկամ լինալու համար, Ա վատ շան մըն զայս Է քարս մէկ մէկ քաշէ, եւ զան որ շունն ի բերանն առնու եւ ձգէ՝ զայն ժողվէ, եւ զայն քարին ի ջուրն ձգէ, եւ այն Բ մարդուն տուր որ ջրէն խմեն. խիստ կռուին մէկ մէկի հետ. եւ թէ զայն Բ քարն ի գինին ձգեն եւ զայն գինին խմեն, խիստ շատ կռուին մէկ մէկի հետ ի թուէ ի դուրս. եւ թէ այն տեղն որ աղաւնիքն կու կենան՝ զան քարն ի հաւն ձգեն, աղաւնիքն փախչին եւ ցրուին ամէնն, եւ չկենան ի ան վայրքն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՖԱՐԱՄԻ	(Pierre de Thrace,	յ. Հ. թէրաքի). ինքն սեւուկ քար մըն է, որ ջրով կայրեն եւ հոռոմ ձիթով կու անցնեն. աւգտէ արգանդին ցաւերուն. եւ թէ ըխտաւորին վիզն կախեն՝ աւգտէ. եւ թէ ծխեն՝ ամենայն գազանք փախչին ի տեղացն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՅԱՐԱՊԻ	(Pierre d'Arabie).	ինքն փիղի ոսկոր կու նմանի. եւ մանտր ծեծեն եւ ցանեն այն տեղացն որ արուն երթայ՝ աւգտէ. եւ թէ այրեն եւ ակռան քսեն՝ յիստկէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀԱՃ.		որ է հաճ ըլ յարապի. յշծ է ի վրյ այսոր:
ՀԱՃԱՐ Ի ԸՌԱՒՇԻՆԱՅ.		որ է հաճարի նուրն. յիշած է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՍԱՏՐԻՏ.		որ է մարմառն. յշծ է իր հմրն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԵՐԱՄ	(Tessons ?	յ. Հ . էլ-բիրամ). ինքն քար մըն է որ երամ կասեն. եւ ինքն կակուղ է եւ որպէս կաւ. եւ թէ ծեծեն՝ ձայն չի հանէ. եւ թէ սնուն շինեն՝ զակռան սպիտակ առնէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀԱՐՖԻ	(Ostracite,	յ. Հ. Խազէֆի). ինքն քար մըն է, որ ի Մսր շատ կու լինի. եւ ինքն ի հարֆ կու նմանի. եւ շուտ կու ճղքի. եւ տակ տակ է, զերդ կեղեւ. ինքն զմազն կածիլէ. եւ թէ Բ դրամ յիրմէն տորեն եւ գինով խմեն՝ զհայզին արունն կտրէ. եւ թէ մեղրով շաղեն եւ ի վերայ ծծին ուռէցին դնեն՝ զխոցն աղեկցնէ եւ զուռէցն տանի եւ չորացնէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԱՖՐՈՒՃ.		որ է հաճարի աֆրուի. ինքն ի Հոռմաց երկիրն կու ելնէ. քար մըն է որ ի ջրին երեսն կու կանկնի. չորացնող եւ կապող է. եւ թէ տրորես եւ խմես՝ աւգտէ կարճահարին:
ՀԱՃԱՐ Ի ԱՆԱՀԱՍԻՍ	(Agate ?	յ. Հ անախաթէս). ինքն քար մըն է որ յորժամ տրորեն, որպէս արուն լինի գունովն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԵՈՆՈՒՍ.		ինքն քար մըն է որ ի նաթրուն կու նմանի. եւ ի վերան էտեր ունի, որպէս ոսկի. յիշած է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀԱՄԱՄ	(Calcul de Pigeon).	այն քարն է որ աղաւնուն ստամոքին ի մէջն կու ընձայի. եւ թէ զինքդ տիմէտ առնես՝ աւգտէ սարատանին որ ի արգանտն լինի. եւ ինքն սարատանին լաւ դեղերուն է, փորձած:
ՀԱՃԱՐ Ի ԼՈՒՊՆԻ	(Pierre galactite).	յԱլայա տիտիշ կասեն, որ է հաճարի լուպնին. եւ թէ ջրով տրորեն, որպէս կաթ կու ելանէ. եւ գունն կրակած մոխրին գունովն է. եւ համն քաղցր է. եւ թէ ջրով տրորեն, եւ առնուն զքամուքսն, եւ ի կլայեկէ աման դնեն, եւ երբ պիտենայ՝ ի բան տանին. բնութիւնն մուհծատիլ է, եւ ուժն որպէս շատնաճին է. եւ թէ աչքն քաշես՝ զարցունքն կտրէ. եւ զխոցն աղէկցնէ. եւ տաք ուռէցին ի յառաջն աւծես՝ տանի , փորձիւ:
(ՀԷՃԷՐ Ի ԱԽԻԽ.		աղէկն Եամէնի լինի. ո՛վ զինքն հետն վերցնէ՝ հպարտութիւնն վերնայ, զբարկութիւն շիջուցանէ, հեզ եւ հանդարտ լինի, զսիրտն հաստատ անէ, եւ զերչկոտութիւնն խափանէ, զթշնամին յաղթէ, եւ խախուտ որմն որ փլչել լինի՝ պահէ, եւ ի թշնամոյն դիմացն ահարկու երեւնայ: )
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՅԱՍԱԼԻ	(Mռlitite).	ինքն քար մըն է որ երբ տրորես՝ իր գիճութիւնն քաղցր զերդ մեղր լինի. եւ իր աւգտութիւնն որպէս հաճարի լուպնին է ամենայն դիմաւքն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՄԱՐԵԱՄ.		ինքն քար մըն է սպիտակ եւ կակուղ:
ՀԱՃԱՐ Ի ԸՌԱԽԱՄ.		որ է տինի ղլմունի. յիշած է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՏԱՄ	(Hռmatite).	որ շատնաճն յիշած է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՆԱՄՐ	(Calcul de l'Once).	մոհրայ մըն է որ ի փալանկն կու ընձայի, այն որ էգ լինի. եւ յիշած է ի վերայ նուին:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀԱՏԻՏ	(Minerai de Fer).	խամահանն է. եւ իրենն սանդալի հատիտ կասեն. Բ ցեղ է. էգ եւ որձ. եւ իր կերպն ի խամահանն յիշած է ի վերայ խէին իր համարն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՄԱՍԱՆԱՅ	(Calcul vռsical).	ինքն քար մըն է որ մարդուն ի բշտին մէջն կու ընձայի. ասած է թէ զբշտին զքարն հալէ: Գս չի հաւատար այսոր: Եւ թէ տրորեն եւ ծարուր այնեն եւ յաչքն քաշեն՝ զաչից սպիտակն տանի:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԱՀԻՆ	(Pierre Ո aiguiser).	ինքն քար մըն է որ ի յինքն դանակ եւ թուր կու սրեն, եւ սուր այնէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՂԱՏԱՏԻՍ	(Jayet,	յ. Հ. ղաղատիս). ինքն դժոխոց ձորին քարն է. եւ թէ ի կրակին վերայ դնես որ այրի, զերդ եղջիւրի հոտ ելնէ. եւ թէ ըխտաւորին ծխես՝ բռնէ զըխտաւորութիւնն. եւ զարգանդին ցաւն տանի. եւ թէ նկրիսին ի դեղերն խառնես եւ ի հետն դնես՝ շատ աւգտութիւն առնէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՏԱՖԱՆՃ	(Pierre d'լponge,	յ. Հ. իսխօնջ). ինքն քար մըն է որ թ. սունկար տաշի ասէ. ի սունկարին մէջ կու գտուի. եւ թէ գինով խմեն՝ զան քարն որ ի բուշտն լինի, հալէ եւ ցրուէ, եւ զիրիկամն յիստկէ: Գեղիանոս ասէ, թէ հանց ուժ չունի որ զիրիկամաց քարն հալէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԽԱԶԱՖԻ	(Ostracite).	ինքն քար մըն է որ բրտնուն շոխին պէս ճեղք ճեղք կու լինի. եւ ի յԵգիպտոս խրզմայի տեղ ի գործ կու արկանեն. եւ թէ ղԲ դրամ գինով տրորեն եւ խմեն՝ զհայզին արունն կտրէ. եւ թէ կանայք յիստկելուն ետեւ՝ մինչեւ Դ աւր՝ ամէն աւր Ա դրամ խմեն, զպատեղւորութիւնն խափանէ. եւ թէ մեղրով խառնես, որոյ ծիծն ուռի՝ դնես, աւգտէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀԱՅԸԵԱՅ	(Ophite).	ոմանք ասոր ազգ մըն զապարճաթ ասեն. եւ այլ ասեն՝ աւձի քար. սեւ գուն քար է. եւ թէ մարդ յանձն կախէ՝ աւգտէ աւձահարի եւ գլխացաւու, եւ այլ ցաւու որ լասիրղաս կասեն՝ աւգտէ: Ասէ Պտ, թէ ինքն Բ ցեղ է. ցեղն քար է, եւ Ա ցեղն յաֆյի աւձէն կառնուն, որ անոր փազահր եւ պատմուհրա կասեն, եւ մարմուհրայ այլ ասեն. եւ այն որ ի աւձէն կառնուն՝ նման է սպոնդիկ քարի, որ ի օձին գլուխն կու լինի, որ այն օձին՝ յաֆի կասեն. եւ ի ամենայն յաֆյի չի լինիր. եւ յորժամ զան քարն հանեն՝ կակուղ է. եւ յորժամ օդ դպնու՝ պնդնայ, որպէս հաճարի նամր լինի. եւ յորժամ ի զուֆ կապայ՝ սեւ լինի, եւ կամ կապուտ քսես նա՝ սպիտակ դառնայ. քանի որ քսես՝ սեւ չի լինի, եւ սպիտակութիւնն մնայ: Եւ այն ցեղն որ քար է՝ զապարճաթի է, սեւ է. գունն՝ կրակած մոխրին գունովն է եւ չորեքզռէն. եւ մեծ եւ նկարած լինի. եւ ի Ա մխթալէն յաւելի լինի. եւ հանց լինի որ Բ մխթալ. եւ ասեր են թէ ի փորձելիքն այն է՝ որ յորժամ ի չինի ամանին մէջն դնես եւ ի լիմօնի ջուր լնուս նա, շարժի եւ քայլէ եւ շրջի. եւ ամենայն ցեղ աւձահարի աւգտէ, ուտելով եւ ի հետն պահելով. եւ թէ զախմին եւ կոտրածին վերայ դնես՝ յիրար կպցնէ աղէկ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԸՍԼՏԱՅ	(Gռodes,	յ. Հ. ասդի). որ թ. ամճաք տաշի ասէ. եւ թէ ծարուր անես եւ յաչքն քաշես՝ զմթնալն տանի. եւ թէ ջրով տրորես եւ աւծես ծծին եւ կամ ձուոցն՝ աւգտէ շտերուն եւ ուռէցնուն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՏԱՂԻՍՆ	(Jayet).	որ է հաճար ըլ ղատատիսն. յիշած է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀՆԴԻ	(Pierre indienne).	յայտնի է. թէ ի նստատեղաց եւ ի յաղեցն եւ թէ յերկնուն բերնէ որ արուն երթայ, ցանեն՝ կտրէ. եւ թէ խմեն այլ՝ կտրէ. փորձած է. կարճահարի եւ սնկան այլ աւգտէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՄՈՒՆԱՂՂԱՅ	(Memphite,	յ. Հ. մէնֆի). այս քարս ի յԵգիպտոս կու գտուի. եւ թէ ծեծեն եւ ջրով տրորեն, կտրելու եւ խարելու տեղ աւծեն, չի ցաւցնէ զտեղն, եւ չիմացնէ զցաւն. եւ թէ ասես իր մեցութիւնն իրիկամաց չաք է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՊԼՈՐ	(Cristal).	եւ թէ զինքն վերցնեն, զհոգսն եւ զցնորն տանի ի սրտէն, եւ զմարդն անհոգ առնէ. եւ որ ի քնուն մէջն խռչի նա, շատ աւգտութիւն առնէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԿՈՒՐԿ.		ինքն քար մըն է որ խիստ սպիտակ կու լինի. ի Հնդկաց ծովեզերն շատ կու լինի. եւ թէ յիրմէն մատնուն ակն դնեն, եւ ով որ վերցնէ, այն մարդուն կախարդութիւն չի մտէ, եւ աչք այլ չի հասնի, եւ չարկմին աչքն սիրուն երեւնայ. եւ թէ ծեծեն, եւ ի յաչքն քաշեն զերդ ծարուր, զսպիտակն տանի. եւ թէ մարդ զինքն ի վիզն կախէ, եւ կամ մատնուն ակն դնէ, ով որ նորա զուր ասէ՝ յմուտ չայնէ, եւ ով որ տեսնու՝ սիրէ զինք. եւ Հնդկաց պարոնայքն ի այս քարէս գաւաթ առնէին եւ գինի խմէին, յիրենց մէջն սէրն եւ ուրախութիւնն աւելի լինար. եւ թէ ծեծես եւ ի ակռանին քսես՝ զակռանին յիստկէ: Ասէ Պտ թէ բնութիւնն հով եւ չոր է Բ տարաճան. այն տեղն որ այս քարս լինի նա՝ իսկի կռիւ չի լինի:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՅԵՐԱՂԻ	(Pierre d'Iran,	յ. Հ. իրաքի). ինքն յեսանն է. թէ զկանաչ յեսանն զերկուքն աղջիկ մաւր կաթով զերկուք մէկ մէկ քսեն եւ յաչքն կաթեցնեն՝ զսպիտակն տանի. եւ աւգտէ իրիկամացաւուն, եւ հեւուցն. ասէ Պտ սեւ քար է. եւ համն որպէս զաֆրան. ի Ղամուսին գետն կու լինի:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԸՌԻՍԱՍ	(Molybdoտde).	ինքն քար մըն է որ ի արճիճ կու նմանի. եւ իր ուժն՝ արճիճին կու նմանի. եւ հապի ըռիսաս կասեն այսոր:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԵԱՇՊ	(Jaspe).	որ է եաշֆն, որ է եաշմն, եւ Արեւելցիք ապուղալմուն կասեն, եւ հռ. արուստունուշ կասեն. եւ իր պատմութիւնն աստղ ասէ. եւ Ա ցեղն յիրմէն տարմիունն է. եւ ինքն քանի ցեղ գուն է. լաւն կանանչն է. աւգտէ ստամոքին խիստ: Գս ասէ, թէ յիրմէն զերդ պնակիտ կու շինեն, եւ ի վիզն կու կախեն, ստտմոքին աւգտէ. եւ թէ ի ճուռն կապեն՝ զդժար ծնունդն խալսէ:
(ՀԷՃԷՐ ԸԼ ԵԱՄԷՆԻ.		յշծ է ի վրյ ֆէին, ֆատաճ: )
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԽԱՏՏԱՖ.		որ է ծըծըռնկին քարն. եւ զինքն յիշեր եմ ծծռնկին համարն, եւ ի վերայ խէին ալ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՏԷԿ	(Pierre de Coq).	այն քարն է որ խաւսողին փորն գտուի. եւ ինքն բակլայի չաք եւ կամ այլ փոքր լինի. եւ թէ ի ջուրն ձգեն եւ զջուրն խմեն՝ զծարաւն կտրէ. զհոգսն եւ զցնորն տանի: Պտ ասէ թէ գունն շաֆֆաֆ է որպէս ապիկի, հանց որ ի պիլօր կու նմանի. եւ թէ ջրով լուանան եւ զան ջուրն խմեն՝ զծարաւն կտրէ աղէկ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՆԱՐ	(Pierre Ո feu).	ինքն կրակին քարն է, որ է չախմախ քարն. եւ ցեղ ու ցեղ կու լինի. որն սպիտակ, որն կարմիր, եւ որն սեւ. եւ թէ ի տղաբերքն՝ կնիկն դժար ծնանի, զայս քարս լաթով մի ոտքն կապէ, շուտ բերէ. եւ թէ ծեծեն եւ մաղեն եւ ցանեն խոզիցն վերայ՝ չորացնէ. եւ թէ գէշ խոցերու վերայ ցանես՝ չորացնէ: Ասէ Պտ, թէ այս քարիս հաճար ըլ սամ, եւ հաճար ըլ զէպատ կասեն. եւ ինքն շատ ցեղ է. բնութիւնն տաք եւ չոր է խիստ: Արիստոտէլ ասէ թէ աւգտէ խանազիրին, որ ծեծեն եւ ի վերայ կապեն:
(ՀԷՃԷՐ ԸԼ ՖԶԱՅ	(Pierre de touche).	մէհէք քարն է. որ է արծաթաքարն, որ զարծաթն քաշէ: Մասրճուէն ասէ թէ տաք է եւ չոր. եւ թէ ծեծես բարակ, եւ ցանես ի վերայ խոցի, զմիսն բուսցնէ խասիաթով. եւ զակռային զտակն յիստկէ եւ զաղտն տանի, շփելով պայծնռ եւ յիստակ առնէ: )
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՊՈՒԼԱՍ.		նատրուն կու նմանի. եւ ի վերայ կետկներ ունի. ոսկի կու նմանի. եւ գունովն որպէս ոսկի է. եւ թէ հռ. ձիթով եռցնեն եւ վատուժ մարդուն յանձն աւծեն՝ ուժովցնէ զվատուժութիւնն, եւ զթուլութիւնն տանի:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՊԱԽԱՐ	(Calcul des Boeufs).	այն քարն է որ ի պախրուն լեղուն մէջն կու ընձայի, եւ թ. այս քարիս խարազա ասէ. եւ թէ Դ գարու ծանրութեան չաք յորժամ ի բաղնեցէն ելնէ, եւ կամ ի բաղնեցն մէջն, ճուլապով խմէ եւ ի վրան գէր շուրվա խմէ՝ գիրացնէ. խիստ փորձած է. եւ թէ տրորեն եւ յաչքն քաշեն զերդ ծարուր՝ զաչքն սրբէ. եւ թէ պեղծ շտերուն վերայ ցանեն՝ աւգտէ. եւ թէ յիրմէն ոսբի մի չաք առնուն, չքնտուրի ջրով տրորեն, եւ ի քիթն կաթեցնեն՝ աւգտէ այն մարդուն որ ի յաչքն ջուր է իջել. եւ թէ գինով տրորեն եւ ի սպիտակ տեղեր քսեն՝ սեւ մազ բուսցնէ, որպէս տայուսայլապն եւ պարասն: Ասէ Պտ, թէ իրեն խարզահրայի պավար ասեն, եւ ճավզահարզ այլ ասեն, եւ պ. կաւզահրաճ ասեն, եւ ի Շիրազ՝ անդազրա կասեն. եւ ինքն պախրուն լերդին եւ լեղուն մէջն կու լինի, եւ ոչխրին լեղուն ի մէջն այլ կու լինի. եւ կայ որ չի լինիր:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՀՈՒԹ	(Yeux des Poissons).	ինքն այն քարն է որ ձկան ըղեղին մէջն կու գտուի, եւ սպիտակ եւ ամուր քար է. եւ թէ տրորեն եւ խմեն՝ զբշտին եւ զիրիկամաց քարն հալէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՊԱՀՐԻ	(Pierre marine).	որ է այն քարն որ ի ծովեզերքն կու լինի. սպիտակ քար է, որ ի բամբկէ տուլպանտ կու նմանի. եւ թէ յիրմէն Ա դանկ խմես՝ աւգտէ այն քարին որ ի բուշտն լինի եւ ի իրիկամն. հալէ եւ բանայ: Եւ ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՊԱՀՐ մըն այլ կայ, որ ինքն սեւ քար է. եւ ինքն ի հիլ պահրն լինի. եւ ի մորհամնին կու մտէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԸՌԷՀԻ	(Pierre Ո meule).	որ է ջաղջաց քարին մանտրունն. եւ թէ այն զաւդուածին՝ որ արուն երթայ եւ տաք ուռէց ունենայ, եւ ի վերայ դնես՝ շատ աւգտէ. եւ թէ տաքցնես զան քարն, եւ ի վերայ քացախ ցանես, շոգին զարունն կտրէ. եւ ի վերայ դնելով այլ աւգտէ խիստ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՊՈՒՍՐ.		այս այն քարն է, որ ի Հէճազին ծովուն կուգայ. ինքն սպիտակ քար մըն է. եւ թէ զինքն ի վերայ բշտին կախէ՝ զգոզն բանայ եւ յորդորէ, եւ զսիրտն ուժովցնէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՊԱՐՂԻ	(Pierre de Barca).	ինքն ափի մի չաք քար մըն է. եւ թէ այն մարդուն որ արծուիք ունի, ի վերայ փորուն դնես նա՝ ի փորուն զջուրն քաշէ, եւ շատ աւգտէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԱՀՄԱՐ.		ինքն քար մըն է որ պուսատին գունովն է. եւ թէ Ա դանկ ուտեն՝ սպաննէ. ինքն սպանող է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՂԱՅԸՍՈՒՐ.		յիշած է ի վերայ ղատին:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՍԱՆԴԱԼ.		խամանան. յիշած է:
ՀԱՃԱՐ՝		որ ամենայն անասնոց քարճիկն կայ. ղայիզայ. յշծ է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՄԱՇՎԻ	(Chaux).	որ է քիլսն. յշծ է իւր հմրն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՇԱՖԱՖ	(Pierre ponce).	որ է ղայըշուրն. յշծ է:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՆՈՒՐ	(Marcassite).	որ է ըռօշինային, որ է մարղաշիշան. յիշած է ի վեայ մենին:
ՀԱՃԱՐ Ի ՇԱՃԱՐԻ	(Corail).	որ է պուսատն, որ է ասլիմարճանն. եւ ինքն յիշած է ի վերայ պէին իր համարն:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՆԱՍՐ	(Pierre de Vautour).	որ է հաճար ըլ յեղապն. ինքն յշծ է ի վրյ իքթամաքատին հմրն ի վրյ ինիին եւ այբին:
ՀԱՃԱՐ Ի ԱՆԱՂԱՏԻՍ.		ինքն քար մըն է, որ յորժամ տրորես՝ կարմիր, զերդ արուն ելանէ. եւ թէ կանանց կաթովն յաչքն քաշես՝ զուռէցն տանի, եւ զարցունքն կտրէ:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԱՍԵԱԻՍ	(Pierre d'Assos,	յ. Հ. ասսիուս). որ է ասեաւսն. յիշած է ի վերայ այբին:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ՄՂՆԱՏԻՍ.		որ է խնդմնդ քարն. եւ թէ այրես որպէս շատնաճ. եւ լաւն այն է որ սեւ լինի, եւ ի կարմրութիւն քշտէ, եւ յիստակ լինի, որ ի մէջն իսկի իրք չկենայ, եւ ուժով զերկաթն քաշէ. եւ քանի ուժով քաշէ՝ աղէկն այն է: Եւ Գս ասէ, թէ խիստ տաք է. եւ թէ երկթին աղտն որու փորն մնացեր է եւ կապել, հանէ եւ քաշէ. յորժամ գինով խմցնեն՝ զթանծր քամին լուծէ. եւ իր առնելուն չաքն Ադրամ է. եւ ասած է թէ ով ի ձեռն առնու, զչոր թաշանուճն որ ի ոտքն եւ ի ձեռքն լինի՝ տանի. եւ զքուզազն այլ տանի. եւ ինքն թէ սքտոր քսեն՝ ի երկաթ խլելն վատուժ լինի. եւ թէ նորու ի արունն քսեն՝ սուր լինի ի երկաթ խլելն. եւ ես տեսայ որ ի քացախ ձգելն այլ ուժովցնէ. գրեր եմ ի վերայ մենին:
ՀԱՃԱՐ ԸԼ ԱՍԱՖԻՆԱՅ	(Vitriol des cordonniers,	յ. Հ. ասսաքֆա). ինքն քար մըն է որ ի պապուճկրներուն խէչ կու լինի. ախրար այլ կասեն. աւգտէ զանկիկին կախուելուն: Եւ լմնցուցաք զքարերն:
ՀԱՃԼ	(Perdrix).	որ է կաքաւն. եւ թէ զկագւուն զըղեղն խառնես եւ խմցնես արաղանին՝ շատ աւգտէ. եւ թէ ի լերդէն կէս մխթալ տան՝ աւգտէ ըխտաւորին. եւ թէ զլեղին ի աչքն ծարուր անեն՝ աւգտէ մթնալուն եւ սապալին. եւ թէ հռ. ձիթով եւ մեղրով միաչաք յաչքն դնեն՝ զջուր իջնուլն խափանէ. եւ թէ լեղին ամիսն Ա տարպա ի քիթն կաթեցնես՝ զսգայութիւնն յաւելցնէ, եւ զմոռացկոտութիւնն տանի, եւ զաչաց տեսութիւնն յաւելցնէ, եւ զսպիտակն տանի, եւ զաւելի միսն տանի. եւ թէ զարունն չորացնեն, ապիկի եւ տարիֆլֆուլ խառնեն, եւ լոսեն մանտր, եւ յաչքն քաշեն՝ զսպիտակն տանի. եւ միսն մուհթատիլ է, եւ շուտ կու մարսէ, եւ զանձն աղէկ կու կերակրէ մարդուն:
ՀԱՊԻՏ	(Graine de Coloquinte).	որ է հանդալն. հոյին վերայ յիշած է:
ՀԱՔՈՒԼՆ	(Orobanche,	յ. Հալուք). որ է ճայֆիլն. եւ ասած է թէ ստուգ թուրապ ըլ հալիքն է. յիշած է ի վերայ թոյին:
ՀԱՐԿՈՒԼՈՒՍ	(Sonchus,	յ. Հէրֆըլուս). որ է բախլաթ ըլ Եահուտիայ. եւ ինքն ի Հնդուպէին ցեղերուն է, որ վայրի է. եւ ոմանք ասեն թէ շիխարին ցեղերուն է. եւ Շարիֆն ասէ թէ պախլայի Եահուտիան՝ ղրսանան է. եւ այն որ ստուգ է՝ հարանրամզուլվայ ասեն, եւ պ. թարայի ապշտի. եւ ինքն վայրի քասնուն ցեղերուն է, որ է հնդուպէ. եւ յիշած է:
ՀԱՐՏ	(Curcuma).	որ է յէրղսֆրն. յիշած է:
ՀԱՆԱՔ	(Asa-foedita).	որ է հնդի բառով՝ հլթիս կասեն. յիշած է ի վերայ հոյին իր համարն:
ՀԱՒՃԱՐԱՅ	(Polygonum).	որ է հուֆաստասն, եւ ինքն յասայ ռային է. յիշած է:
ՀԱՅԸԶԱՄԱՆ	(Rave sauvage).	որ է ճիֆալ պարին, որ է պ. թարպուզայ, եւ հ. վայրի բողկ. յիշած է ի վերայ ֆէին:
ՀԱՐՂՈՒԼԻՈՆ	(Thymus Serpyllum).	որ է նամմամն. յիշած է ի վերայ սիսանպարին:
ՀԱՇՏ ՏԱՀԱՆ	(Aloes indien ?).	որ է յօտի հնտին. յիշած է ի վերայ յիին:
ՀԱՐՏԱՄԱՆ	(Avoine).	ղրտաման կասեն. ինքն հապ մըն է, որ ի ցորենի եւ ի գարու մէջ է. բնութիւնն մուհթատիլ է. ի տաքութեան եւ ի հովութեան մէջ է, բայց սրութիւն ունի:
ՀԱԶԱՐ ՃԱՍԱՆ	(Bryone,	պ. Հ. ջէշան). որ է հազար աֆշանն. եւ իր պատմութիւնն հազար կանկուն ասել կու լինի. աս. ֆաշարայ կասեն. յիշած է իր համարն ի վերայ ֆէին:
ՀԱԶԱՐ ԸՍՊԱՆԴ	(Peganum harmala).	որ է հարմալն, որ է հ. սպանդն, եւ թ. ուզարլիկ ասէ. յիշած է ի վերայ հոյին:
ՀԱՇՂԻՇ	(Tordylium secacul).	որ է հաշֆիֆիլն. յիշած է ի վերայ հոյին:
ՀԱՖԹ ՊՈՒՌՃ	(Daphne Mezerium).	որ է մազարիոնն, որ է հ. տերեւատն, եւ թ. ղուլափայ. ինքն յիշած է ի վերայ մենին:
ՀԱԼՊՈՒՆ	(Melon).	որ է յ. պատիխն, եւ հ. սեխ կասեն. յիշած է ի վերայ պէին, Աստուծով:
ՀԱԼՆԻՖԱՅ	(Chicorռe).	որ է հնդուպէ. յիշած է:
ՀԱԼՊՈՒՍՏ	(Racine de Patience).	որ է հալիմաւստ. ինքն վայրի սիլխին տակն է. ինքն յիշած է ի վերայ համազին (= հումազ):
ՀԱԼԻԱՆԱՅ	(Fumeterre).	որ է շահթառան, որ է անծխոտն. յիշած է իւր համարն:
ՀԱԼԻՈ	(Asperge).	որ է ծնեբեկն. յիշած է ի վրյ ծային:
ՀԱԼԻԼԱՅԻ ՔԱՊԻԼԻ	(Myrobolan de Caboul).	լաւն այն է որ գէր լինի. եւ թէ ի ջուրն ձգէս՝ տակն նստի. բնութիւնն հով եւ չոր է. ասած է թէ մուհթատիլ է ի տաքն եւ ի հովն. զխելքն եւ զմիտքն յաւելցնէ. եւ գլխացաւուն եւ արծուոց աւգտէ. եւ հին ջերմերուն. եւ թէ տապկեն՝ զփորն կապէ. եւ թէ չտապկեն՝ սավտայ լուծէ. պալղամին եւ ղուլնջին աւգտէ. եւ իր առնելուն չաքն՝ թրջած՝ Ե դրամէն մինչեւ ի Ժ դրամն է. եւ ծեծած՝ Բ դրամէն մինչեւ Ե դրամն է. եւ ինքն սաֆրայ այլ լուծէ խասիաթով. զթանծր խլտն հանէ, որ է պալղամն եւ սավտան. եւ աւգտէ խաֆաղանին. բայց զեն կառնէ երեսին գունին. եւ զիր չարութիւնն տանի մեղրն. եւ իր սնուցածն զստամոքին զուժն յաւելցնէ, եւ զկերակուրն մարսէ, եւ զստամոքին խումլն ամրացնէ, եւ սնկան աւգտէ, եւ զպալղամի կալուածն բանայ, եւ զակռատկին զուժն յաւելցնէ. եւ թէ Ա տարի՝ յամէն աւր՝ հալիլայ սնուցած ուտես, զսեւութիւնն մազին պահէ, որ սպիտակ չլինի:
ՀԱԼԻԼԱ ՍԵՒ	(Myrobolan indien).	որ է պ. հալիլաի սիահ ասէ, եւ յ. հալիլաճ ըլ ասվատ ասէ. լաւն այն է որ հնդի լինի. եւ բնութիւնն հով է յառաջի տարաճան, եւ չոր է Բ տարաճան. եւ իր հովութիւնն պակաս է քան զքապիլին. եւ ասած է թէ տաք է. զերեսին գունն աղէկ առնէ, եւ գոդութեան աւգտէ, եւ փայծղանն աւգտէ. եւ սնկանն այլ աւգտէ. եւ թէ տապկես՝ զփորն կապէ. եւ թէ յաչքն քաշես՝ զաչքն ուժովցնէ եւ զտեսութիւնն յաւելցնէ. եւ իր առնելուն չաքն Ե դրամէն մինչեւ ի Ժ դամն է, թրջած. եւ ծեծած՝ Գ դրամէն մինչեւ ի Ե դրամն է. եւ լերդին զեն կառնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի մեղրն. եւ իր փոխանն քապիլի հալիլան է իր չքաւքն:
(ՀԱՍԱԿ.		տէմիր տիքէն: )
ՀԱՐՆԱՎ	(Fruit de l'Agalloche).	որ է ղարնավ ասեն. ինքն յօտին ծառին միրգն է. եւ իր մեծութիւնն պղպեղի չաք է, եւ այլ փոքր, եւ ի դեղնութիւն կու քշտէ. եւ յիրմէն յօտի հոտ կու գայ եւ բնութիւնն մուհթատիլ է. եւ ասած է թէ տաք եւ գէճ է. եւ Մինհաճին տէրն ասէ թէ զստամոքն ուժովցնէ, եւ յուշ հալի ինքն. զգոզն յորդորէ. եւ զքարն հալէ. եւ փողացաւին աւգտէ. եւ զփորն լուծէ. եւ իր փոխանն փոքր ղաղուլէն է:
ՀԱՅՍԻՄՈՆԱՅ.		թ. պուղասաղ օթի ասէ. ինքն խոտ մըն է որ տերեւ չունի. եւ որձան կպչտուկ լինի. եւ տակն ի սեխ եւ ի ձմերուկ կու նմանի. եւ քանի որ ի վայր կու երթայ՝ կու բարկնայ, զերդ զմազ կու լինի. եւ յերկնութիւնն թիզ մըն կու լինի. եւ տակն սեւ կու լինի. եւ կեղեւին մէջն սպիտակ կու լինի. զտակն եւ զճուղն կեփեն եւ կուտեն, հոռոմ ձէթ եւ քացախ կու խառնեն. եւ կու լինի որ զտակն կու չորցնեն, եւ կու աղան ի ջաղացքն, եւ հաց կեփեն. եւ թէ զան հացն ճրագ եղով մարդ ուտէ եւ հետ կնկան մերձաւորութիւն առնէ՝ կտրիճ տղայ ծնանի. եւ թէ Է աւր այս հացէն ուտեն՝ զկռնակն եւ զսիրտն ուժովցնէ, եւ զանձինն ուժն պահէ. եւ թէ հում եւ կամ եփած ուտեն՝ աւգտէ հազին. եւ թէ ի ջուրն եփեն եւ աւազան առնեն տղոց, որ չքայլեն նա՝ քայլեցնէ, եւ զաւդուածն ուժովցնէ:
ՀԱՏՏԻԱ	(Cloporte,	յ. Հադբա). ինքն զերդ որդ իրք մըն է. յորժամ ձեռդ ի յինքն հասնի՝ բոլորկեկ կու լինի, եւ կանաչգուն է. եւ շատ ոտուի ունի. եւ թէ գինով խմցնեն մարդուն՝ աւգտէ գոզ կաթնելուն. եւ թէ մեղրով խառնեն եւ ի փետուրն թաթխեն եւ խննախին աւծեն՝ աւգտէ. եւ որոյ փողն ուռի՝ աւգտէ. եւ թէ ծեծեն եւ նռան կեղեւ խառնեն, եւ վարդի ձիթով շաղեն, եւ ականջն կաթեցնեն՝ աւգտէ ցաւուն. եւ թէ այրեն, եւ զմոխիրն մեղրով խառնեն, աւրն Ա դգալ ուտան, աւգտէ զխնաֆասին. եւ թէ զայս ճիճին ի կտոր մի լաթ կապեն եւ ջերմնոտին վիզն կապես՝ ջերմն թողու: Ասէ Պտ թէ հատիպան է, եւ հիմար ըլ ղափլան կասեն. ինքն ի հութ տեղեր կու լինի. եւ ի փարչին յատակն այլ կու կպչի:
ՀԱՅԸՖԱՐԻՂՈՆ	(Hypericum).	ինքն հոռմցի տատին է. եւ Բ ցեղ կու լինի. լաւն այն է որ ճուղն կարմիր լինի, եւ կատարեալ հասուն լինի. եւ հոտն նման է ըռաթիանաճին հոտին. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. նուրբ այնող է. սավտան եւ սաֆրան լուծէ. զգոզն եւ զհայզն կու յորդորէ. եւ զտղան ձգէ. եւ թէ տիմէտ առնես՝ զուռէցն կու հալէ, եւ կրակին այրածին աւգտէ. եւ թէ զջուրն Խ աւր խմեն՝ աւգտէ յէրղնիսային, եւ ճռան ցաւութեան, եւ հին ջերմերուն. եւ իր առնելուն չաքն Ա մխթալ է. իրիկամաց զեն կառնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի դաղձն. եւ իր փոխանն հաշան է: Իպն ասէ թէ հայըֆարիղոնն այն է, որ տերեւն նման է սազապին տերեւին. Ա թիզ եւ այլ աւելի երկանութիւն ունի. եւ սպիտակ ծաղիկ ունի. եւ հունդն երկանուկ է եւ ամնի մէջ կու լինի. եւ հունդն բոլորկեկ եւ սեւուկ կու լինի. եւ մեծութիւնն գարէհատի չաք է. եւ այս խոտիս գունն կարմիր լինի. եւ ցեղ մըն այլ կայ որ ծաղիկն դեղին կու լինի, եւ ինքն կարմիր: Ասէ Պտին թէ այֆարիղոն կասեն, եւ անդարուսաման այլ, եւ ղուրեուն այլ, եւ տատի ըռումի այլ ասեն եւ ինքն խոտ մըն է որ որձայ ունի, եւ տերեւ ունի, եւ ծաղիկ ունի, եւ պտուղ այլ ունի. եւ ինքն կարմրգուն է. եւ որձան սումախին գունովն է. խիստ կարմիր. եւ Միհաճին տէրն ասեր է թէ կարմրութիւնն քան զսումախն պակաս է. եւ ասեր են թէ հապի պալասանն է. եւ չէ ստուգ. խալտել են. բնութիւնն տաք է Գ տարաճան, եւ չոր է Գ տարաճին վերջքն. նուրբ այնող է ուռէցնուն. եւ իր տերեւն աւգտէ կրակին այրածին. եւ թէ եփեն եւ զջուրն խմեն Խ աւր հետ մէկ մէկի, աւգտէ յէրղնիսային. եւ իր միրգն լուծումն խառնէ սավտային, եւ զտղան կու ձգէ. եւ տերեւին ջուրն խմելով աւգտէ նկրիսին: Ասէ Դս, թէ իր փոխանն իթխիրն է. եւ կէս իր չքաւքն՝ կապարին տակն է:
ՀԻՏԱՅԷ	(Milan,	յ. Հիդա). որ թ. տակլուկաճ ասէ, հ. ցին եւ ուրուր այլ ասեն. եւ միսն ուտելու չէ. եւ թէ արունն քիչ մի մուշք խառնեն եւ վարդէջուր, եւ անաւթուց խմեն՝ աւգտէ ըռուպուին եւ զխնաֆասին. եւ թէ զըղուղն կանդանայով եւ մեղրով խառնես եւ տաս այն մարդուն որ սունկ եւ կամ նիգ ունի՝ աւգտէ, յորժամ խմէ. եւ թէ գլխուն ի զատ որչափ փետուր ունի՝ եւ այրածին Գ մատն վերցնելուն չափ առնուս եւ ջրով խմես՝ աւգտէ նկրիսին. եւ թէ զլեղին ի շուքն չորացնես, եւ յորժամ պիտեւան լինի նա՝ յաչքն քաշես, աւգտէ գազանահարին. բայց որ տեղ որ լինի նա՝ ի ներհակ դեհն քաշէ զծարուրն Գ հեղ, աւգտէ: Ասէ Պտ թէ այս ձագուս ի Շիրազ քաւր քոր ասեն. եւ միսն չուտուիր. եւ յուֆանաթ կու այնէ մարդուն:
ՀԻՐԶՈՒՆ	(Stellion,	յ. Հարդուն). պառաւ կալարն է, եւ քարթանքալայ ասեն թ. եւ թէ զսիրտն՝ այն մարդուն որ ըռիպ ջերմն կու բռնէ նա՝ կապուտ լաթով ի վիզն կապես, այլ չի բռնէ. եւ այլ շատ իրք կայ որ չէ գրած:
ՀԻՐՊԱՅ	(Camռlռon).	այս այլ կալար է որ ի յարեւն կու պաշտէ. եւ այս այլ ազգ մըն է ի կալարնուն ցեղէն. եւ թէ զարունն այն տեղն աւծես որ մազ չի բուսնիլ՝ բուսցնէ:
ՀԻՄԱՐ ԸԼ ԱՀԼԱՅ	(Թne domestique).	որ է այն էշն որ ի տունն կու պահուի. եւ միսն ստամոքին զեն է. յուշ մարսէ, եւ անհալ է, եւ մարդուն բնութիւնն չի ընդունիլ. եւ թէ զըղունկն այրես եւ հոռոմ ձիթով խառնես եւ դնես ի վերայ խանազիրին՝ աւգտէ. եւ թէ զլերդն խորվես եւ ըխտաւորին անաւթուց ուտեցնես՝ փարատի. եւ թէ ի ճակատուն Ա թիզ առնես եւ ըխտաւոր մարդն ի գլուխն հագնի զերդ գտակ, եւ թէ մաշի նա՝ նորէ՛ մինչեւ ի Ա տարի, այն ըխտաւորութենէն խալսի. եւ թէ զաջիկ ոտաց սնբակն առնու եւ մատնի սուգեն եւ հագնի՝ ըխտաւորութենէն խալսի. եւ թէ զճրգուն շտերուն աւծես՝ աւգտէ. եւ թէ զիշուն եւ կամ ձիուն աղբն՝ որ թաժայ լինի՝ քացխով խառնես եւ դնես այն տեղուն վերայ որ արուն կերթայ, կտրէ. եւ թէ զչորն ի գինին թրջեն եւ քամեն որ յիստկի, եւ զան գինին տան որ խմէ կարճահարին՝ աւգտէ. եւ թէ զճակտին կաշին ի տղոցն ի վիզն կախեն՝ աւգտէ ըխտաւորին. եւ թէ ի ակնջին աղտէն Բ կուտ տղոց խմցընես՝ այլ չի լայ. եւ թէ այն մարդն որ կարիճ խաթեց, վազէ այն ահն, իշուն ականջն կանչէ եւ ասէ, թէ՝ Զիս կարիճն խաթեց նա, ցաւուն խալսի. եւ թէ վայրի իշուն լեղին աւծես տայու սայլապին՝ մազ բուսցնէ:
ՀԻՆՆԱՅ	(Hinnռ).	ինքն յայտնի է. լաւն այն է որ կանաչ եւ նոր աղցածլինի. հով է առաջի տարաճան. եւ չոր է Բ տարաճան. կապող է. աւգտէ ակնջին վեր տալուն, եւ բերնին, եւ խնախին. եւ քալին խիստ աւգտէ. եւ թէ սեւ չամչով ծեծեն որ զերդ խմոր լինի, եւ աւծեն զմազն, սեւ այնէ. եւ իր եղն աւգտէ ստամոքացաւին. եւ թէ խմես՝ աւգտէ բշտին խոցին, եւ տաք ուռէցներուն, եւ կրակին այրածին. եւ կտրած ոսկերքն ամրացնէ. եւ իր եղն աւգտէ շուկակին. եւ ասած է, թէ որ հինայ խմէ՝ զոջիլն սպաննէ, եւ զանձն պայծառ եւ փառաւոր եւ սպիտակ առնէ. բայց խռչկին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի մատուտկի ըռուպն. եւ իր փոխանն մերսինն է: Իպն ասէ, թէ ո՛վ զհինային տերեւն քաղցր ջրով թրջէ մինչեւ ի Ի աւրն, յաւրն Խ դրամ ջրով, եւ ԺԲ դրամ շաքար խառնեն եւ խմեն, որ գոդութեան սկիզբն լինի՝ շատ աւգտէ եւ խալսի. եւ թէ արդար եղով խառնես եւ աւծես՝ զլերդն յիստկէ, եւ զդեղին ջուրն տանի, փորձած է. եւ թէ հոռոմ ձիթով խառնես եւ ի գլուխն աւծես՝ զմազն բուսցնէ. եւ թէ վարդի ձիթով եւ սեւ ձութով եւ հինայ խառնես եւ աւծես գլխուն՝ շտերն տանի: Ասէ Պտ, թէ ի Խավասն գրած է, թէ որ մարդ՝ որ ի յանձն բշտեր ելնէ նա, յառաջն որ դեռ չէ ելեր, զհինտն ջրով շաղեն, եւ ի ոտքն կապեն նա, բշտեր չելնէ ի անձն. եւ թէ զհինան մասքայով շաղեն, եւ որոյ ըղունկն աւծեն՝ զգոդութիւնն տանի ըղընկանն. եւ թէ զոտքն հինայով նեկեն եւ վաղն երբ գոզէ՝ գոզն կարիր լինի. եւ խռչկին զեն առնէ: զիր չարութիւնն տանի քիթրան:
(ՀԻՆԿՏԵՐԵՒԷՆ	(Vitex).	որ է պանդաֆիլօն: )
ՀԻՆՆԱՅ	(Pastel, Indigo).	որ է վասմա. յշծ ի վրյ վեվին:
ՀԻՇԱՐ	(Cynara).	ինքն վայրի քանկարն է. եւ յերկանութիւնն Ա կանկուն է, եւ այլ աւելի է. մէջն փուտ է. եւ ծաղիկն տափակ է, եւ գունն մանուշկին գունովն է, եւ յետոյ սպիտակ կու լինի. եւ ի ծաղկին մէջն որպէս բաբակ կու լինի. եւ թէ այն բամբակն մարդուն ականջն մտնու՝ զմարդն խուլ կու անէ:
ՀԻՐՈՒՆ	(Menthe).	որ է նանայ, որ է աննուխն. յիշած է իւր համարն:
ՀԼԹԻՍ	(Asa-foedita).	ինքն խէժ մըն է անուշահոտ, դառն եւ պեղծ հոտ այլ կու լինի. լաւն այն է որ յիստակ լինի եւ շուտ տրորի. տաք է Գ տարաճան, եւ չոր է Ա տարաճան. լատիֆ է. եւ աւգտէ ֆալիճին, եւ սարյին, եւ ճուտարէ, եւ ջղացաւերուն որ ի հովութենէ լինի. եւ ակռային, եւ տայու սայլապին աւգտէ. եւ որոյ կզակն ելնէ՝ աւգտէ. եւ ջրին, որ ի յաչքն իջնու, քաշեն՝ շատ աւգտէ. եւ թէ խմեն՝ զփողն յիստկէ. եւ թէ խաղաչ առնեն՝ զտզրուկն ի փողացն յիստկէ. զպալղամն եւ զդեղին ջուրն լուծէ. եւ աւգտէ եարաղանին, եւ իրիկամաց, եւ բշտին. եւ զպաղած արունն հալէ ե հանէ. եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ թէ աւծեն արանքն՝ մերձաւորութեան համ տայ. եւ զկերակուրն հալէ. եւ թէ խմեն՝ զերեսին գունն կարմիր առնէ, եւ զհերքունն այլ տանի. զհին շտերն եւ զբորն այլ տանի. զպեղծ ուռէցնին եւ զգազանահարին վնասն այլ տանի. կարճահարին եւ յէրղնիսային այլ աւգտէ. եւ ըռիպ ջերմանն խիստ աւգտէ. եւ իր տալուն չաքն կէս դրամ է. բայց լերդին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի որն. եւ իր փոխանն կղբու ձուն է եւ սեքպինաճն: Իպն ասէ թէ քիչ մի գինով խմեն եւ ի ծածուկ մարմնուն ի ծակն խոթեն՝ զերդ պատրոյգ նա՝ զծածուկ մարմինն ամրացնէ եւ պնդէ. եւ թէ զանպախին ձիթին մէջն դնես, Ա քանի աւր կենայ, եւ յետեւ աւծես ի ծածուկ մարմինն՝ զմերձաւորութիւն տայ առնել. եւ շատ աւգտութիւն կայ ի յինք:
ՀՆԴՈՒՊԷ	(Chicorռe).	որ է վայրի հազարն, հ. եղրդակ ասեն, եւ հռ. անդիզեա ասէ, եւ պ. քասնի ասեն. (տարշաղուխ այլ. յիշած է ի վերայ տիւնին. ) լաւն այն է որ ածուոց լինի. հով եւ գէճ է Ա տարաճան. ասած է թէ չոր է. բացող է. եւ թէ տիմէտ առնես, զարունն որ ի աչքն է՝ տանի, եւ չթողու որ մնայ եւ ճապղի. եւ այն որ վայրի է՝ թէ զկաթն յաչքն կաթեցնեն, զսպիտակն տանի. եւ թէ սպեղանի առնես՝ աւգտէ տաք խաֆաղանին. զլերդին եւ զաղեցն կալուածն բանայ. եւ արաղանին աւգտէ. զսրտին խառնիլն տանի. եւ ստամոքին տաքութիւնն. եւ թէ տաք նկրիսին աւծես՝ աւգտէ. եւ հին ջերմերուն եւ չորեքաւրեայ ջերմանն. եւ վայրին՝ աւգտէ կարճահարին, եւ ըռիթլային հարածին, եւ մեղուին հարածին աւգտէ. եւ իր ջրէն առ Կ դրամ. եւ հով լերդին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի կարաւսն. եւ իր փոխանն շահթառաճն է: (Արծուոց՝ քան զաս աղէկ դեղ չի կայ, որ զջուրն հանես եւ տաս: ) Ասէ Պտ թէ հռ. սաղվիս կասեն, եւ մէհուհիրոն. եւ իր տերեւն տափակ է. եւ այն որ աւուոց է՝ անտիղիա ասեն. ինքն Բ ցեղ է. Ա եղին տերեւն տափակ է, որպէս հազար. եւ ցեղ մըն այլ կայ որ տերեւն բարակ է, եւ համն լեղի է. եւ լաւն այն է որ ածուոց լինի եւ քաղցր. եւ լաւն այն է որ շամցի լինի. այնոր՝ անդունիայ ասեն. բնութիւնն հով եւ գէճ է յառաջի տարաճին վերջքն. եւ ասած է թէ չարութիւնն Բ տարաճայ. եւ այն որ վայրի է՝ պ. տարշաղուխ ասէ. լեղի է: Եւ ԸՌազկանն Որդին ասէ թէ ուժով է քան զածուոցն ամենայն գործաւք. եւ իր քամուքսն աւգտէ արծուոց, եւ լերդին կալուածին, եւ գազանահարին, եւ կարճահարին, եւ մեղուին եւ աւձին հարածին. եւ թէ զիր ջուրն խառնես ի հռ. ձէթն եւ խմես՝ փազահր է ամենայն մահացու դեղոց. եւ զսիրտն ուժովցնէ, յորժամ զջուրն խմեն եւ զկաթն որ ի յաչքն կաթեցնեն՝ զսպիտակն տանի. եւ թէ այն որ արծուոց է, որ սնուցանեն՝ ուժով է քան զվայրենին. զստամոքն ուժովցնէ, զփայծաղն հալէ, եւ զարունն խաղեցնէ. եւ թէ առնուն զիր ջուրն եւ սքնճպինով խմեն՝ զկալուածն բանայ, եւ զբորբսած գիճութիւնն տանի, եւ աւգտէ յերկան ջերմերուն. եւ քասնին աղէկ քայըմուս կառնէ. եւ ինքն քան զհազարն լաւ է. զկալուածն բանայ. եւ ամառն լեղութիւն յաւելի լինի, արեգական տաքութենէն քիչ մի տաքութիւն յաւելնայ, եւ մուհթատիլ լինի. եւ թէ տիմէտ առնես՝ աւգտէ տաք խաֆաղանին. եւ թէ գարու ալրով սպեղանի առնես եւ սպիտաճ խառնես՝ աւգտէ տաք ուռէցնուն, եւ տաք նկրիսին, եւ տաք աչացաւութեան. եւ հնտուպան զսրտին խառնելլն տանի, եւ զսաֆրային սրութիւնն այլ տանի, եւ զտաքութիւնն խաղեցնէ, եւ զփորն կապէ, եւ աւգտէ ամենայն գազանահարի. եւ սամի ապրաշին այլ աւգտէ: Եւ վայրի քասնի կայ, որ անոր՝ խանդարեկի ասեն. յիշած է: Եւ քասնի մըն այլ կայ, որ շամի է. եւ անոր՝ անդունիայ կասեն. ինքն աղէկ քասնիներուն է. մուհթատիլ է. աղէկ քայըմուս կու առնէ: Մասեհն ասէ թէ այսոր բնութիւնն քասնուն եւ հազրին մէջն է: Եւ Տապարին ասէ թէ քան զհազարն նուրբ է. եւ քիչ կերակրէ զանձն. եւ թէ զտերեւն ծեծես եւ ուռէցին վերայ դնես որ կակուղ է, բանայ եւ հովցնէ եւ իր ջուրն ըռզիանի ջրով աւգտէ եարաղանին. եւ տակն եւ հունդն ուժով է. եւ կեղեւն ի բան կու մտէ:
ՀՆԴԻ ՉԱՄԱՆ	(Nigelle).	որ է սեւ գնտիկն, որ է շոնիզն, որ է հապ ըլ սսավտան. յիշած է իր համարն:
(ՀՈՌՈՄ ԽՈՒՆԿ.		որ է լուպնին, որ է միայ սայիլէն: )
(ՀՈԹՈԴ.		որ է թմրհնդին: )
ՀՈՒՏԻԼԻԱՅ.
ՀՈՒՊԱՐԱՅ	(Outarde).	որ թ. այս թռչնուս թօյ կասեն, եւ ոմանք չիլ կասեն, եւ յ. տէհուճ ասէ, եւ հ. արաւս եւ ինքն թռչուն մըն է որ սագուն եւ ի բադուն մսին մէջն է. եւ թէ զիր ճրագուն առնուս, աղով եւ սնպուլով ծեծես, եւ սիսռան չաք հապեր առնես, ի շուքն չորացնես, եւ Ե հատ անաւթուց կուլ տաս, եւ ի վերայ տաք ջուր խմես՝ աւգտէ փորացաւութեան խիստ. եւ թէ մջի կաշին առնուն եւ չորացնեն, եւ յիստակ աղով տրորեն միաչաք, եւ ի շարէն մաղեն, եւ ազքն քաշեն՝ աւգտէ ջրին որ սկսեր է ի աչքն իջնու. եւ թէ զսիրտն ի լաթ մի կապեն, եւ այն մարդուն որ շատ քուն լինի՝ ի վիզն կապեն, զքունն խափանէ. եւ այն քարն որ ի փորն գտուի, թէ այն մարդն որ ի քթէն արուն երթայ՝ ճակատն ի վայր կախես, զարունն կտրէ. եւ թէ արունէն տաս որ խմէ զխնաֆասին եւ ըռուպուին տիրոջն՝ աւգտէ. եւ թէ զիր միսն աղով եւ տարչինով եւ խաւլնջանով եւ նշի ձիթով ուտես՝ շահն շատ լինի, եւ զենն քիչ:
ՀՈՒԶԱԶ ԸԼ ԶԱՀՐ	(Lichen).	ինքն քարին հինան է. եւ թէ սպեղանի առնեն եւ աւծեն տաք ուռէցին՝ աւգտէ. եւ յայն տեղացն որ արուն ելնէ, եւ հերքունի. եւ թէ մեղրով խառնես եւ խաղաչ առնես՝ աւգտէ արաղանին, եւ զլեզուին ուռէցն խաղեցնէ:
ՀՈՒԼՊԻՊ.		ինքն ի սորնջան կու նմանէ, խոտ մըն է. զպալղամն կու լուծէ, եւ զտափակ ճիճին կու հանէ, եւ զթանծր խլտն կու լուծէ, եւ աւգտէ ոսկրացաւութեան եւ նկրիսին:
ՀՈՒԼԱՊ.		մէկ թզի մի չաք կու բուսնի. մանտր եւ սպիտակ ծաղիկ ունի. թէ զինք գարու ալրով սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ կոտրածին, կամ ելածին, եւ կամ ջարդածին, եւ կամ թուլացածին, շատ աւգտէ. եւ թէ ի հինան խառնես եւ դնես ի տղին ձեռն նա՝ զբորն տանի, եւ զջուրն այլ կտրէ:
ՀՈՒՍՐՈՒՄ	(Verjus).	որ է ազոխն. լաւն այն է որ խիստ թթու լինի. հով է Ա տարաճան, եւ չոր է Բ տարաճան. կապող է. թէ զջուրն ի յաչքն քաշես՝ աւգտէ սուլախին, եւ ճարապին, եւ հեքային. եւ իր շարապն աւգտէ տաք խաֆաղանին, եւ զստամոքն ուժովցնէ, եւ զսաֆրան ի հմնէ քակէ, եւ զարեան սրութիւնն խաղեցնէ, եւ զծարաւն կտրէ, եւ կերակուր տայ ուտել, եւ զփորն կապէ, եւ զործկալն կտրէ, եւ արգանտին շատ աւգտէ, եւ ամենայն սաֆրայի ջերմերուն աւգտէ, եւ զարեան աւելուածն խափանէ, եւ մաշարային եւ ճատարէ(ին) աւգտէ, եւ տայունին այլ. եւ զիր չարութիւնն տանի կուլանկուպինն. եւ իր փոխանն ըռիպասն է: Ասէ Իպն թէ զազոխն ծեծեն եւ ի բաղնիքն աւծեն ի անձն՝ աւգտէ անձինն. եւ հասպային զցաւն տանի, եւ զխումարութիւնն տանի, եւ զսիրտն ուժովցնէ:
ՀՈՒԼՊԱՅ	(Fenugrec).	որ է պօըն. ինքն Բ ցեղ լինի. լաւն այն է որ նոր լինի. ինքն տաք եւ չոր է ի Ա տարաճան. եփող եւ գիճացնող է. եւ թէ զինքն ջրով եփեն եւ այն ջրովն գլուխն լուանան՝ զտաքութիւնն տանի, եւ զմազն թանծր այնէ եւ պայծառ. եւ զսուլահն հալէ. եւ թէ զլուապն ի աչքն կաթեցնես՝ զցաւն տանի. եւ թէ ջրովն խաղաչ առնես՝ զխնախն տանի, զխռչակն եւ զկուրծքն կակղացնէ, եւ զձայնն յիստկէ. եւ թէ ի ծիծն աւծես՝ զկաթն կտրէ. եւ զսերմն որ ի կաթին շատութենէն յաւելցել լինի՝ հլէ. եւ թէ մեղրով տաս՝ զհայզին արունն յորդորէ, եւ չորութիւնն տանի եւ լուծէ. եւ թէ քացխով եւ թզով դնես ի վերայ պինտ ուռէցին՝ տանի. եւ տակն աւգտէ սնկան. եւ զպինտ ուռէցն հալէ, եփէ եւ բանայ. եւ ի գիրացնող դեղերն կու խառնի. եւ թէ ջրով եւ քացխով եփեն եւ աւծեն նկրիսին՝ աւգտէ. եւ իր ուտելուն չաքն Բ դրամ է. եւ զգոզին հոտն պեղծ կառնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի շարապը ռահանին. եւ իր փոխանն կտաւատն է եւ աքլիլմէլիքն: Ասէ Իպն թէ եփեն եւ զջուրն խմեն՝ զձայնն բանայ, եւ զտղան շուտ բերէ. եւ թէ զդալարն ուտես՝ աւգտէ կռնակին ցաւուն, եւ գոզ կաթնելուն, եւ արգանտին ցաւուն: Ասէ Պտ, թէ ասոր՝ ֆարիֆայ կասեն, եւ պ. շալմիզ կասեն:
ՀՈՒՄԱԶ	(Oseille).	«որ է գառնադմակիկնե (Joubarbe). հ. թթռնիչ ասեն, եւ թ. ղուզի ղուլաղի ասէ. ածուոց եւ վայրի լինի. լաւն ածուոց է. հով եւ չոր է Բ տարաճան. կապող է. թէ զիր տակն խանազիրին սպեղանի առնեն՝ աւգտէ. եւ թէ զիր տերեւն այն խոցին վերայ դնեն որ ակնջթոռքն լինի՝ աւգտէ. եւ իր հունտն աւգտէ արուն թքնելուն եւ զփորուն զաւդուածքն ուժովցնէ. եւ զբնութիւնն կապէ. եւ զսրտին խառնիլն կու տանի. եւ որ կաւ եւ կամ հող ուտէ՝ կտրէ, եւ աւգտէ սեւ արաղանին. եւ իր հունդն զարունն կտրէ. եւ զնիդն եւ զստամոքին այրիլն կու կտրէ. եւ թէ զիր տակն ծեծես եւ քացխով խառնես եւ աւծես՝ աւգտէ բորին եւ հերքունին. եւ պարասին այլ աւգտէ. եւ այն որ վայրի լինի՝ ա՛յլ աւելի զաւրութիւն ունի. եւ տալուն չաքն՝ ի հնտէն՝ Ա մխթալ է. եւ կրծոց զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի յունապին շարապն. եւ իւր փոխանն մրտին պտուղն է: Իպն ասէ թէ տակէն Ա կտոր ի խանազիրին տիրոջն ի վիզն կախես՝ աւգտէ. եւ թէ զիր շարապն տաս գինէհարին՝ աւգտէ, եւ զմերձաւորութիւնն պակսեցնէ. եւ ցեղ մըն այլ կու լինի որ ի ջրին մէջն կու բուսնի. (այս ցեղս գրած է ի վերայ լիոնին՝ լիմոնիոն, ի հոն գիտ. ) եւ տերեւն նման է քասնու մառօլին տերեւին. եւ ի գագաթ հունտ կու ժողվի. եւ թէ եփեն եւ ուտեն՝ աւգտէ փորուն պնտութեան, եւ կակղացնէ. եւ թէ զհունտն ծեծեն եւ գինով խմեն՝ զսիրտն ուրախ առնէ, եւ զհոգսն ի սրտէն տանի, եւ զտաք խաֆաղանն տանի, եւ նստատեղին զթուլութիւնն տանի. եւ թէ եփեն եւ զջուրն ի յանձն աւծեն՝ զբորն տանի. եւ թէ զհունտն եւ զտեեւն ծամես՝ զակռան ամրացնէ, եւ զմիսն պնտէ. եւ թէ հանապազ ուտեն՝ աւգտէ արաղանին: Ասէ Պտ թէ ինքն շատ ցեղ է. Ա՝ վայրի, Ա՝ ածուոց, Ա՝ ջրի. եւ այն որ ջրի է՝ աքուլայեաթուն ասեն, եւ հումազ ըլ մայի այլ ասեն, պ. թուրշաք կասեն. յիշած է . եւ այն որ վայրի է՝ սիլխ վայրի կասեն, եւ հումազ ըլ պախար այլ ասեն. ինքս ի լերունքն կու լինի, եւ ի թուլ հողի վերայ կու բուսնի, եւ հռ. այսոր՝ տատաղաղրիս «տատաղաղրիոնե ասէ:
ՀՈՒՄԶ	(Pois chiche,	յ. Հիմմէսօ. որ է սիսեռն. սեւ, սպիտակ, եւ կարմիր է. եւ լաւն այն է որ սպիտակ լինի. եւ մեծ եւ փուճ չի լինի. տաք եւ գէճ է Ա տարաճան. զաչքն մթնցնող է. երեսին ճլէ տայ եւ պայծառ առնէ. եւ զնամաշն յիստկէ. որ ի սիսռան ջրով եւ քացխով լուանայ՝ զգլխուն թեփուկն տանի. եւ թէ ծամեն եւ ի վերայ աչից դնեն՝ զկարմրութիւնն եւ զուռէցն տանի. եւ իր եղն զմորուսն շատ բուսցնէ. եւ զլերդն աղէկ կերակրէ. եւ այլ զաւդուածն այլ. զձայնն յորդորէ. եւ զկաթն յաւելցնէ. զգոզն յորդորէ. եւ զմերձաւորութիւնն այլ աւելցնէ. եւ այն որ սեւ է՝ աւգտէ քարին որ ի ջրին ճանպան լինի. եւ զերիկամաց զկալուածն բանայ. եւ լուծում կառնէ. եւ զտղան կու ձգէ ի փորուն, եւ կսպաննէ. եւ թէ զսեւն թրջեն եւ կեղեւեն եւ ուտեն՝ զգոյնն պայծառ առնէ. եւ թէ չամչով եւ հուլպով ուտեն՝ զծնկան ցաւն տանի. եւ որ քացխին մէջն թրջեն եւ ուտեն՝ զճիճին հանէ եւ սպաննէ. եւ սիսեռ ուտելն զջրփոխելուն զչարութիւնն տանի. եւ իր եղն աւգտէ հերքունին. եւ ալուրն աւգտէ պեղծ խոցերուն. բայց բշտին զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի խաշխաշն. եւ իր փոխանն ասած է թէ բակլան է: Իպն ասէ թէ լուսնայ նորուն յառաջի օրն՝ ամէն կոծիծի վերայ Ա հատ սիսեռ դնես եւ կապես, կենայ ժամ մի, յետոյ զամէնն ի լաթ մըն կապես եւ յետեւդ քաշես, այն կոծիծնին ընկնին. թէ թրջեն եւ զջուրն խմեն, եւ զինքն անաւթուց ուտեն, զսերմն եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ, եւ զծածուկ մարմինն պնտէ. եւ թէ զդալարն ուտեն՝ աւգտէ երեսին մանին. եւ զկռնակին ցաւն տանի. եւ թէ զսեւ սիսեռն քամոնով, սամթով, եւ հոռոմ ձիթով ուտեն, աւգտէ ոսկրացաւութեան, եւ ֆալճին, եւ ցաւերուն: Ասէ Պտ, թէ պ. նուխուտ կասեն. Գ ցեղ է. կարմիր, սպիտակ, եւ սեւ. եւ այ ցեղերն կուրսի, եւ հովտուան, որ վայրի է, եւ ածուոցն հով եւ գէճ է քան զամէն ցեղերն. սեւն ուժով է. բայց լաւն այն է որ սպիտակ եւ խոշոր լինի. եւ ինքն զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ, հանց որ թէ անասունն այլ ուտէ, որպէս պախրէն, ուղտն, եւ ձին, եւ էշն. եւ թէ ձիուն գարու տեղ սիսեռ տաս որ ուտէ. եւ ի սիսեռն Գ խասիաթ կայ վասն մերձաւորութեան. Ա՝ այն է որ զսերման բնութիւնն ունի. եւ իր ուտելն սերմն ընձայի. եւ ամենայն կերակուր որ վասն մերձաւորութեան համար ուտուի, որ այս Գ խասիաթս կենայ. եւ ի սիսեռն այս Գ խասիաթս կայ. եւ թերխորով հաւկիթն այլ կայ այս Գ խասիաթս. եւ զեն է այն մարդուն՝ որ ի բուշտն խոց կենայ. եւ այն որ վայրի է՝ տաք եւ չոր է քան զածուոց սիսեռն. եւ ի Շիրազ՝ նուխուտի հուլվանի կասեն:
ՀՈՒՐՍ	(Soude).	որ է օշնան. յիշած է իր համարն:
ՀՈՒՐՊ	(Glaտeul ? =	= Սայֆ էլ-ղուրաբ = Դալաբուսօ). որ է տալյաթ. յիշած է իւր համարն ի վերայ տիւնին:
ՀՈՒԼԻՇԻԱՅ	(Gomme adragante,	յ. Հալուսիա). որ է քասիրան. յիշած է:
ՀՈՒՆՄԱԶ ԸԼ ԱՐՍԱՅ	(Fruit de Rhamnus Diosc. ).	որ է յավսաճին հունդն. յիշած է:
ՀՈՒՄԱԶ ԸԼ ՄԱՍԱՄԻ	(Rumex aquatique).	որ է հումազ ըլ մայ. յիշած է:
ՀՈՒՄԱԶ ԸԼ ԱՐԶ	(Lombrics).	որ է յամազ ըլ յարզն, որ խարատինն. յիշած է իւր համարն:
ՀՈՒՄԱԶ ԸԼ ՊԱԱՐ	(Patience).	որ է հումազ ի պարրին. յիշած է իր համարն:
ՀՈՒՄԱԶ ԸԼ ԱՐՆԱՊ	(Cuscute).	որ է քշուսն. յիշած է ի վերայ քէին:
ՀՈՒՄԱԶ ԸԼ ՆԱՀՐԻ	(Rumex aquatique).	որ է հումազ ըլ մայ. յիշած է:
(ՀՈՒՄ ԸԼ ՄԱՃՈՒՍ.		յիշած է. մարապանիայ: )
ՀՈՒՄՀՈՒՄ	(Bourrache).	Դամասկացոց բառովն եզնալեզուն է. եւ Մինհաճին տիրոջ բառով՝ խումխումն է. այնոր խապահ կասեն. եւ զերկուքն այլ կասեն, ստուգ է:
ՀՈՒՃԱՄ	(Rose rouge).	որ է կարմիր վարդն. յիշած է:
ՀՈՒՄԱՐ	(Tamarin).	որ է թմի հնտին, եւ համր այլ կասեն. յիշած է իր համարն:
ՀՈՎԻՒԻ ԳԱՒԱԶԱՆ	(Polygonum).	որ է յասայ ի ռայի, որ է մատիտեղն. յիշած է:
ՀՈՂՄԱՓԱՅՏ	(Chռlidoine).	որ է մամիրան ի չինին. յիշած է ի վերայ մենին:
ՀՈՌՈՄ ՍՆՊՈՒԼ	(Valռriane celtique).	որ է նարղինն, որ է սնպուլ ի ըռումին. յիշած է:

Յիշենք զան դեղերն որ յառաջն ձայ է: