Անգիտաց Անպէտ

ՃԱՎՇԻՐ

ինքն սամխ մըն է, հոտն սոր. եւ լաւն այն է որ զաֆրանին գունովն լինի, եւ կակուղ. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. բացող է. աւգտէ գլխուն, եւ կէս գլխացաւութեան, եւ սարյին, եւ ակռային կերուածին, եւ զցաւն խաղեցնէ. եւ թէ ի յաչքն քաշեն՝ զաչքն սրացնէ. եւ երեսին խոցերուն այլ շատ աւգտէ. եւ հին հազին՝ որ ի պալղամէ լինի՝ աւգտէ. զպալղամն եւ զդեղին ջուրն հանէ ուժով. եւ զհայզն քայլեցնէ. եւ աւգտէ արծուոց. եւ զտղան ի փորուն ձգէ. եւ խուլնջին, եւ գոզ կաթնելուն, եւ ագանտին ցաւուն՝ որ ի հովութենէ լինի՝ աւգտէ. եւ յէրղնիսային եւ ոսկրացաւութեան՝ որ ի հովութենէ լինի, թէ, աւծեն եւ թէ՛ ուտեն, եւ ըռահշայ(ին)՝ որ ի մերձաւորութենէն յետեւ լինի, աւգտէ. եւ մահացու դեղոց եւ շան խածածին աւգտէ. եւ երբ աւծեն՝ աւգտէ այն պարասին որ ի ըղունկն լինի. եւ իր առնելուն չաքն կէս դրամ է. եւ զիր չարութիւնն տանի մարմահուզն. եւ իր փոխանն սէքպինաճն է: Ասէ Գրոցս շինողն թէ ճավշիր, որ է կավշիր, ի Շիրազ՝ ճախաւշ կասեն. եւ ինքն ծառի մի խէժ է, որ ճղերն կարճ է, եւ տերեւն նման է թզի տեեւին, եւ այլ բոլոր եւ այլ փոքր. եւ այլ ցեղ մըն այլ ասած է թէ տերեւն նման է ձիթենու տերեւին, եւ ծաղիկն դեղին է, եւ պտուղն կուզ կուզ է. եւ զճղերն ճղքեն երկթով, եւ խէժն ելանէ. եւ լաւն այն է որ զաֆրանին գունովն լինի եւ թաժայ. եւ սուր լինի համն. եւ դեղին. եւ ի ջուրն շուտ տրորի. եւ յորժամ խէժն ի ճղէն ելանէ՝ սպիտակ է, եւ յորժամ չորանայ՝ դեղին դառնայ, եւ յորժամ ջրով տրորի՝ կաթին գունովն լինի. եւ թէ սեւ գուն լինի՝ սուգծու է. եւ իր աւգտութիւնն այն է որ Գ ամսու կամ Դ ամսու տղան մաւր փորն մեռած լինի՝ թէ շաֆ այնեն եւ դնեն ի յարգանտն, հանէ. եւ ասեր են թէ իր փոխանն իր չքաւքն թզին կաթն է. եւ այլ բժշկապետք ասեր են թէ ղինան է. եւ այլ ասեր են թէ իր փոխանն սամխի զայթունն է. եւ Շէխ ԸՌայիս Սինէայ Որդին ասեր է, թէ Ես խիստ կու մաւտացնեմ զաւշախն, որ ի փոխանն է իր չքաւքն:

(ՃԱՎԻԼՈՒՊ.

որ է լապլապն, որ է հայրէն բաղեղն, որ է հապ ըլ նիլն: )

ՃԱՎԱՐՍ

որ է կորեկն. լաւն այն է որ հատն մեծ լինի. եւ հով է Ա տարաճան, եւ չոր է Բ տարաճան. կապող եւ չորացնող է. եւ թէ տապկեն եւ դնեն ի դրուսէ ի վերայ ակռային եւ երեսին ուռէցին՝ տանի. եւ թէ ի հով ցաւերուն վերայ այլ դնեն՝ տանի. եւ թէ տան որ ուտէ՝ զփորն կապէ, եւ զգոզն յորդորէ, եւ զմերձաւորութիւնն կտրէ, եւ տղան որ ի մաւրն փորն լինի՝ զեն է. եւ ֆաթխին աւգտէ. եւ լաւն այն է որ կաթով եփեն. եւ վնասն այն է որ պեղծ արուն ընձայէ, եւ զանձն քիչ կերակրէ, եւ յուշ մարսէ. եւ լաւն այն է որ ի վերայ հալվանի եւ եղլի իրուի ուտեն, որ զչարութիւնն տանի: Եւ գիտացիր որ կորեկն Գ ցեղ է. մէկին ասեն՝ տուխն, եւ Բ ցեղին՝ կաւարս, եւ Գին՝ արզան: Եւ ցեղ մըն այլ պատմէ Պտ, թէ կորեկն Գ ցեղ է. Ա ցեղին՝ տուխն կասեն. եւ ան՝ արզանն է, որ ի Շիրազ՝ ազալում կասեն. եւ Բ ցեղն՝ ճավարսի հնտին է. եւ այս՝ քան զերկու ցեղն մեծկակ է եւ սպիտակ է. եւ այսոր պ. ղուռռաթ կասեն. եւ ցեղ մըն այլ՝ ճավարս ասեն, եւ ի Շիրազ՝ քալ ասեն. ամէնուն բնութիւնն հով եւ չոր է եւ կապող. յիշած է:

ՃԱՐԱՅ

յ. Ջիրրի). ինքն այն ձուկն է որ ի Մակեդոնիա՝ թ. եային պալիխ ասէ, եւ Ամասիա՝ ըղանօս եւ կամ ղլիանոս ասէ. ինքն յերկան է, եւ գլուխն տափակ, եւ բերանն մեծ է. եւ փող չունի. եւ լինի որ ամէն մէկն Բ ղանդար լինի. եւ կու քերթեն կաշին, եւ ի բան կանցնեն երաժիշտքն. եւ այն որ փոքրն է՝ կաշին կու մանտրեն. եւ ի երնին Բ եզերն՝ Բ, զերդ մախաթ, իրք կու բուսնի. եւ թէ զիր թաժան ուտեն՝ զանձն աղէկ կերակրէ, եւ զբնութիւնն կակղացնէ. եւ թէ աղի այնես եւ ուտես՝ աւգտէ փողիցն եւ յիստկէ, եւ զձայնն բանայ. եւ թէ զհին աղածն դնես այն զաւդուածին վերայ որ սլաք է մնացել՝ հանէ. եւ թէ ղաղին եփեն եւ աւազան առնեն եւ ի մէջն նստին՝ աւգտէ աղեց գաներուն. եւ թէ ծխես՝ աւգտէ սնկան. եւ թէ հուկնայ առնես՝ աւգտէ յէրղնիսային. եւ թէ զարունն իր չքաւքն քացխով խառնեն եւ խմեն՝ աւգտէ արուն թքնելուն. եւ թէ զայս ձկանն թաժան շատ ուտեն՝ պիսակ առնէ զմարդն. եւ զիր չարութիւնն տանի անբակ սուր գինին եւ կամ սնուցած զանճապիլն, որ ի վերայ ուտեն. խափանէ, Աստուծով:

ՃԱՎԶԱՀՐԱՃ

ինքն հաճար ըլ պախան է, որ է խարազան. եւ հաճար ըլ պախարն յշծ ի վրյ հոյին:

(ՃԱԳԱՌ.

փորսուխն է: )

(ՃԱՆՃ

որ է զուպապ: )

ՃԱՐԱՏ

որ է մորեխն. ինքն ցեղ ու ցեղ լինի. եւ լաւն այն է որ գէր լինի. տաք եւ չոր է. եւ չթողու որ մարդ քրտնի. եւ աւգտէ որոյ գոզն կաթէ. եւ թէ ի կանացն՝ որ պատեղւոր է՝ ներքեւն ծխէ, հեշտութեամբ բերէ զտղան. թէ ծի են՝ աւգտէ սնկան. եւ ասեր են թէ զմորեխն բռնեն, զոտուին եւ զգլուխն կտրեն, եւ զինքն ուտեն, աւգտէ արծուոց. եւ թէ տապկած մորեխն ուտեն՝ աւգտէ կարճահարին. եւ թէ ոտուին ուտեն՝ աւգտէ մանտր շտերուն. եւ ասած է թէ՝ ըռիպ ջերմին տիրոջն Ա յերկան մորեխ մ'առնուն, եւ ի վիզն կախեն՝ աւգտէ: Եւ ասած է, թէ որ մորեխ ուտէ՝ զքրտինքն շարժէ. թէ շատ ուտէ՝ բոր այնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի հազարն եւ խիարն. եւ իր փոխանն տֆլան է, որ ի ծովն կու լինի: Ասէ Պտ, թէ պ. մալխ կասեն. աւգտէ կարճահարին. եւ թէ ուտեն, եւ զմէջն եւ զձուն աւծեն ի վերայ մանին՝ տանի:

ՃԱՐԱՏ ԸԼ ՊԱՀՐՆ

որ է ծովու մորեխն. եւ չորեքզռէն գլուխ ունի. եւ ի քովն զերդ սատաֆ կու լինի. եւ կիսէն ի վար բաց կու լինի. եւ ամէն կողմ Ժ ձեռք ունի երկան երկան. եւ եղջիւրք ունի. յառաջի տեղն եղջիւրին Բ են. եւ թէ ո՛վ ուտէ զինք նա՝ Աստուած պահէ զնա ի այն ցաւէն որ գոդութիւն ասեն. եւ թէ զամէնն ի Ա պտուկ դնես եւ այրես, մինչեւ ի Է աւր՝ յամէն աւր Բ դրամ սիսռան ջրով խմեն, ցրուէ զան քարն որ իրիկամն եւ ի բուշտն լինայ. եւ պ. մալխ ասէ. Բ ցեղ լինի. մեծ եւ փոքր. եւ պ. միաքի տարըայըի կասէ, եւ մահիտիպան այլ կասեն. բնութիւնն տաք եւ չոր է. զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ զբնութիւնն կակղացնէ. եւ աղէկ կերակուր է. խլտ թանձր ընձայէ. զիր չարութիւնն տանի նշի ձէթն. եւ իր փոխանն արպիան է. յիշած է, Աստուծով:

ՃԱՐՈՒՆԱՀՐ

յ. Ջար էն-նէհէր). ասած է թէ ինքն սիլխ մային է, որ է ջրին չքնտուրն, որ ինքն ջրին մէջ կու բուսնի. եւ ինքն ի նիլուֆար կու նմանի. ի ջրէն ի դու(ր)ս քիչ կելանէ. բնութիւնն հով է եւ կապող է. աւգտէ բորին, եւ քորին, պեղծ խոցերուն, եւ հին խոցերուն. եւ իր փոխանն պատպատն է:

ՃԱՏՎԱՐ

որ է զատվարն, որ է մահուփարվինն. եւ ինքն թրիաք է. հետ պէշին կու բուսնի. եւ լաւն այն է որ գէր լինի եւ ի լի. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. սրտին ուրախութիւն կուտայ եւ կու խնդացնէ. եւ ինքն թրիաք է ամենայն մահացու դեղոց. եւ աւձահարի այլ աւգտէ. եւ իր տալուն չաքն կէս մխթալ է. բայր իրիկամաց զեն կառնէ. եւ եւ զիր չարութիւնն տանի չոր գինձն: Եւ ասեր է Գրոցս առաջին շինողն, թէ Հնտիքն այս դեղիս՝ նարիսի կասեն. եւ ինքն խոտի մի տակ է, որ ի սաւտի հինտի կու նմանի. եւ քան զայն այլ ծանտր եւ ամուր է. եւ լաւն այն է որ յորժամ տրորեն՝ գունն ծիրանի լինի տրորածին. եւ այն՝ հինտի է. եւ այն որ խթայի է՝ այլ մեծկակ է. եւ այնոր այլ գունն երբ տրորեն՝ մանուշկին գունովն քինի. եւ այն որ հնտի է՝ ի սեւութիւն քշտէ: Եւ ասած է թէ ի Հինտիստան մեծ լեառ մի կայ, որ ան լեռանն անունն Ղարաճիլ կասեն, եւ ինքն մեծ լեռ մըն է, եւ ի այս լեռանն Ա դեհն Հնտիք կու կենան, եւ Ա դեհն՝ Խթայու դեհն է. եւ այս դեղս ի այն լեռն կու բուսնի. եւ այս դեղիս՝ նարպասի կասեն. եւ նարպասի անոր համար կասեն, որ զահր մի կայ՝ անոր պէս կասեն Հնդկաց լեզուաւ. եւ այս ճատվար անուն խոտին տակն՝ այնոր թրիաքն է. եւ երկուքն ի մէկտեղ կու բուսնի. եւ թէ այս տակն որ ճատվար ասեն՝ ի պէսին քովն բուսնի նա՝ զիր չարութիւնն եւ զվնասն խափանէ. եւ այն տեղացն մարդիքն՝ զան պէսն կուտեն, զեն չէր այնել. եւ թէ այս պէսն ի այլ տեղ բուսնէր, որ ճատվարն յիրմէն հեռու լիներ, թէ կէս դանկ ուտէին՝ կու սպաննէր զմարդն յայն պահն. եւ այս մահացու դեղն որ Հնտիքն պէս կասեն, եւ յ. բառով պէշ կասեն, եւ ի Հնդկաց լեզուն շայ չկայ. եւ այս պէշս խիստ ի մահացու դեղերուն է, որ թրիաքն ալ յայս դեղիս զչարութիւնն չի տանիր եւ չի խափաներ: Եւ քաղաք մի կայ, որ այնոր՝ Մուլթան կասեն, Ա մարդ մըն ի այս պէշէս կէս մխթալ կերաւ, եւ յայն պահն պռկներն ուռեցաւ, եւ աչուին ի տեղացն ի դուս ելաւ, եւ ընկաւ, ու ինք զինք չի գնտացաւ. եւ զկէս դրամ ճատվարն տրորեցին, եւ ի կաթն խառնեցին, որ խմեց, եւ ի Ա ժամու յետեւ սկսաւ փսխել. ցեղ ու ցեղ գուն էր. եւ ի այն փսխելուն հոտէն՝ այնոք որ ի ան բոլորքն էին, անխելացան եւ անկան, որպէս հարբած. եւ յետոյ՝ խելքն ի վրանին եկաւ. եւ այլուի կէս մխթալ ճատվար տրորեցին եւ գինով խմցուցին. եւ այլուի փսխեց խիստ. եւ յետոյ՝ քուն եղաւ. եւ յորժամ զարթաւ ի քնուն՝ շատ քրտնեցաւ, եւ կերակուր ուզեց, եւ խալսեցաւ ի մահուանէ դեղուն, ողորմութեամբն Աստուծոյ: Եւ այս դեղիս խասիաթն շատ է. բայց պէշին թրիաքն է: Եւ զմի ոմն թունաւոր աւձն խայթեց, եւ կէս մխթալ ճատվար տրորեցին գինով, եւ տուին, խալսեցաւ, Աստուծով. եւ կարճահարին, եւ վնասակար գազանայ այլ կէս մխթալ տուին, փարատեցաւ: Եւ ամենայն բժշկապետք ասեր են թէ ամենայն մահացու դեղոց թրիաք է. եւ զամենայն ցաւեր խաղեցնէ. եւ թէ դրուցէ լինի ցաւն՝ քացխով եւ վարդէջրով տրորեն եւ աւծեն. եւ թէ ի ներս լինի ցաւն՝ Բ դանկ խմցնեն, ի գինին խառնեն, եւ կամ ճուլապով, ամէն մարդու բնութեան ի վերայ, եւ խուլնջին, եւ ստամոքցաւուն, եւ իրիկամաց, եւ բշտին, եւ գոզարգելուն տաս խիաներու կաթով. եւ աւգտէ ամենայն սաֆրայի եւ ի յարենէ ուռէցնուն, եւ պալղամի եւ սավտայի ուռէցնուն. եւ թէ ցաւուն յառաջքն լինի կամ վեջքն՝ աւգտէ. եւ այն բշտերուն որ ի անդտակն լինի՝ եւ կամ ի աճուկն՝ քացխով տրորեն եւ աւծեն, աւգտէ. եւ որ խիարուկ հանէ՝ աւծելով աւգտութիւն առնէ, եւ եփէ, եւ ողջացնէ. եւ տայուն հանողին այլ աւգտէ. եւ այլուի քացխով աւծեն՝ աւգտէ. եւ զսիրտն ուժովցնէ. եւ յառաջն որ խանազիրն երբ ելանէ, աւծեն՝ աւգտէ. եւ պեղծ եւ հին խոցերուն. եւ թէ ծեծեն եւ ցանեն ի վերայ՝ աւգտէ. եւ զփտած միսն ուտէ, եւ աղէկ միս բուսցնէ. փորձած է. որոյ սիրտն վատուժ լինի՝ յամէն աւր կէս դրամ ճուլապով խմէ, զսիրտն խնդացնէ եւ ուրախ առնէ. եւ յայն ժամն որ վապայի հիւանդութիւն լինի՝ եւ այսպէս աւգտութիւն առնէ, որպէս աւագ թրիաքն, եւ զվապան խափանէ. եւ ինքն աւագ թրիաքի պէս է. բայց այլ աւելի. եւ ստամոքացաւի՝ որ ի պալղամէ լինի՝ աւգտէ. եւ քան զայս աղէկ իրք չկայ. որ շատ հեղեր ճուլապով տաս, աւգտէ. որոյ ի լերդն կալուած լինի եւ արծուիք լինի, եւ քանի մի աւր որ այն ճուլապովն տաս՝ խալսի. եւ զերեսին զդեղնութիւնն տանի: Եւ մի ոմն՝ ի բուշտն խոց ունէր, Դ աւր գոզն բռնուեցաւ, եւ այս դեղէս տրորեցին եւ յաճուկն աւծեցին, եւ քիչ մի ի ջրին ճանպան կաթեցուցին, յայն պահն գոզն բացուաւ, թարախ վաթեցաւ ի ջրին ճանպուն, եւ փարատեցաւ, Աստուծոյ հրամանաւն. եւ այլ աւծեցին ի վերայ սնկան, զցաւն խաղեցուց եւ զուռէցն նստուց. եւ ո՛ր կին որ դժար ծնանի, քիչ մի տրորէ եւ խմցու ճուլապով, եւ քիչ մի բրդով թաթխէ եւ յարգանտն դիր, յայն պահն բաժնի ծնունդն ի մաւրէն. եւ տղական հիւանդութեան՝ թէ տրորես մաւրն կաթովն, եւ ի բերանն ի վայր լնուս Բ կուտի չաք, շատ աւգտէ. եւ շատ տարպա փորձած է. եւ որ Գ աւրեայ ջերմն բռնէ՝ կէս դրամ ճուլապով Է աւր տաք տաք տաս որ խմէ մէկ մէկի յետեւանց. բայց լուծման դեղ տալուն յետեւ պիտի որ տաս. եւ ակռացաւութեան այլ լաւ է, յորժամ որ ոսբան չաք ակռատեկն դնէ՝ աւգտէ. եւ աւգտէ աչացաւութեան. որ ի պալղամէ լինի՝ յաչքն կաթեցնեն, զցաւն խաղեցնէ. եւ թէ ի սաֆրայէ լինի՝ ի վերայ կոպին քսեն, զցաւն խաղեցնէ եւ զկոպերուն զուռէցն պակսեցնէ: Եւ բաժանումն սաֆրայի եւ պալղամի աչացաւութեան այն է, որ պալղամի աչացաւութիւնն հահանդէ. եւ այն որ սաֆրայի է՝ սուր է, եւ կսկծալն շատ է, եւ շանթնալն այլ շատ է. եւ մերձաւորութեան շատ աւգտութիւն ունի, հանց որ կէս դրամ կամ կէս մխթալ գինով խմցնես: Եւ Հնդկաց բժշկապետքն ասեր են թէ զաւաղ մարդն գիրացնէ. եւ թէ սպիտակ պահակին աւծես, եւ պարասին, շատ աւգտէ: Եւ բժշկապետքն Հնդկաց ասեր են թէ այս դեղս ՃԻ ցեղ ցաւոց դեղն է եւ աւգտութիւն առնէ: Եւ զան չաքն որ վարպետաց լսել ենք եւ փորձեր ենք, զա՛յն գրեցաք. եւ այլ ի բժշկացն ասեր եւ թէ աւգտէ աղեց գաներուն, յորժամ զկաթն երկթով խարես եւ տաս որ խմէ: Եւ ասեր է Մինհաճին, թէ իր փոխանն աւագ թրիաքն է, եւ Գ իր չքաւքն զրնպատն է: Եւ գիտացիր, եղբա՛յր, որ բուս մի կայ որ ի անունն թ. եզուաւ՝ փէղանպար չիչակի կասեն. ինքն ի լերունքն կու բուսնի, եւ ի դաշտ տեղեր այլ կու բուսնի. ծաղիկն սպիտակ եւ մանտր է. եւ տերեւն այլ մանտր է եւ քիչ. եւ տակն սեւ սեւ, որպէս սաւտ կու նմանի, եւ այլ մեծ. եւ մէկ մէկի կից է բարակ մազմզուկով, եւ մէջն կարմրժեռ է. եւ դուրսի դին կեղեւն սեւ եւ պինտ. եւ քան զսաւտն այլ մեծ եւ փոքր այլ կու լինի. բժշկապետքն այս դեղիս՝ անթալայի սավտայ կասեն. գրած է ի վերայ այբին. եւ ասեր են թէ ինքն ճատվարի անտալիսն է. եւ զճատվարին զգործն ունի. ինքն ի Հոռմաց երկիրն կու բուսնի. ի Մակեդոնիա եւ ի Կստանդինուպաւլսին բոլորքն, եւ ի Սեւ Ծովուն եզերքն. պակասաւոր ծառան գտաւ զինք ի այն տեղերն որ ագարակն է Կոստանդինուպաւլսի, որ հռ. այն տեղացն Թէրկաւզ կասէ:

ՃԱՍՈՒՍ

որ է խաշխաշի զապտին. յշծ է:

ՃԱՐԿՈՒՆ

որ է պասպասան. յնշած է:

ՃԱՐՈՒՍԱՅ

յ. Ջամըսա). որ է ղպտի բակլան. ինքն ի յԵգիպտոս շատ կու լինի. եւ ի կանկնման ջրերուն ի մէջն շատ կու լինի. եւ իր որձային հաստութիւնն քանի մատ մըն . եւ յերկանութիւնն կանկուն մըն է. եւ իր ծաղիկն կարմիր վարդ կու նմանի. եւ իր բակլան փոքր է քան զբակլան. յորժամ չորնայ՝ սեւ լինի. եւ թէ դալար լինի՝ թէ՛ հում եւ թէ՛ եփած ուտեն, լաւ է. իր տակն քան զեղէգին տակն թանծր է. եւ կապող է. աւգտէ ստամոքին. եւ թէ խմես՝ աւգտէ հին լուծման եւ աղեց գաներուն. եւ իր կեղեւն զաւրաւոր գործ կառնէ խիստ:

ՃԱՔՍՈՒ

որ է թաշմիզաճն. յշծ է ի վրյ թոյին:

ՃԱՏԱԼ

որ է պանճն. յիշած է ի վերայ պէին:

ՃԱԶՄԱԶՈՒՃ

որ է քազմազուճն, որ է սամար ի տարֆա, որ է յատպէ. տաք է Ա տարաճան. զքթին զարունն կտրէ. թէ եփեն քացխով եւ ի վերայ փայծղանն դնեն, եւ թոքին խոցին այլ, աւգտէ. եւ իր առնելուն չաքն Բ դրամ է. թէ խմեն՝ զարունն կտրէ. եւ հին լուծումն այլ կտրէ. եւ զլեզուին գիճութիւնն տանի. եւ իր փոխանն կէս ի չքաւք նռան կեղեւն է:

ՃԱՏՊ

որ է իմարն, որ է էշն. յիշած է:

ՃԱՐՃԻՐ

Ա՝ յածուենիքն լինի, եւ Ա՝ վայրի եւ լաւն այն է որ ածուոց լինի. տաք է Գ տարաճան, եւ չոր է Բ տարաճան. ինքն լատիֆ է. աւգտէ ակռացաւութեան, եւ քալաֆին. եւ նամաշին ճլէ տայ, աւծելով. եւ զկաթն յորդորէ եւ աւելցնէ յորժամ ուտես. եւ զկերակուրն մարսել տայ. եւ զստամոքն սրացնէ. զգոզն եւ զկանացիքն յորդորէ. եւ զմերձաւորութիւնն շարժէ. եւ զսերմն յաւելցնէ. եւ զբնութիւնն կակղացնէ, թէ վերցնեն այլ: Եւ հարսնուկ ասեն անասուն մի կայ, թէ խայթէ՝ զչարութիւնն տանի: Եւ գրած է ի Խասիաթին գիրքն, թէ ո՛վ որ զճարճիրն ծեծէ եւ զջուրն առնու եւ ի թթու նռան տակն լնու, քաղցր նուռ լինի. եւ այն որ վայրի ճարճիրն է՝ վայրի խարտալ կասեն. յիշած է:

ՃԱՐՃԻՐ ԸԼ ՄԱՅ

որ է սամարաթ ըլ յայնն, որ է ջրկոտիմն. յիշած է:

ՃԱՆԱՀ

որ է ձագուն թեւին փետուրն. լաւն այն է որ ձագն գէր լինի եւ մատղաշ:

ՃԱՐՄՏԱՆԻԽ.

որ է քրմտանայ (Dafhnռ ?). որ է քարտմանայ, որ է ղրտմանայ (Cardamine). յիշած է ի վերայ ղատին:

ՃԱՐՎԱՆ

որ է ֆարն, որ է մոկն. յիշած է:

ՃԱՐԱՍԻԱՅ

որ է ղարասիայ, որ է թ. կեռասն, եւ հ բալի պտուղ:

ՃԱՆՃԱԼ

ի Դամասկոս շատ կու լինի. եւ բնութիւնն հով է եւ գէճ. եւ զբնութիւնն կու կակղացնէ եւ աւգտէ ամենայն տաք բնութեան. եւ յիրմէն քիչ աղէկ արուն ընձայի. եւ իր փոխանն հալիոնն է:

ՃԱՐԱՄԱՂԱՅ

որ է խաս ըլ քալպն. յշծ է:

ՃԱՐՆՈՒՊ

յ. Ջէրբուբ). որ է ճալպուպն (= Հալբուբ). եւ ասոր՝ յասաս ի հուրմուս կու ասեն. որ է խար ըլ միլն. եւ պարսանիոն այլ կու ասեն, եւ այլ՝ պուլուտայոն այլ կու ասեն. եւ իր որձան եւ ինքն Բ ցեղ կու լինի. էգ եւ որձ. եւ որձու տերեւն մանր կու լինի, եւ պտուղն մէկ մէկի կցիկ, որպէս կատուի ձու. եւ այն որ էգ է՝ պտուղն որպէս փալկալ է եւ շատ:

ՃԱՐՆՈՒՐ

յ. Ջարբուղ). որ է պարնուրն (=Եէրբուզ), եւ իր պախլաթ ուլ յարապիայ ասեն. յշծ ի վրյ պախլայնուն:

ՃԱՐՆՈՒԹ.

ասցած է թէ վայրի պատընջանն (Aubergine sauvage) է. եւ իր խասիաթն որպէս յաւտի սալիպն է. եւ թէ ճղքեն՝ իսկի հունդ չունի. եւ սպիտակ միս ունի. եւ ի յինքն խլտեր կայ. եւ բնութիւնն տաք է եւ չոր:

ՃԱԶԱՐ

որ է ստեպղինն. լաւն այն է որ կարմիր լինի եւ քաղցր է. տաք է յԲ տարաճան, եւ գէճ՝ ի Ա տարաճան. բացող է զկալուածն. եւ թէ զիր հունդն ծեծեն եւ մեղրով ի աչքն քաշեն՝ զղշան ի յաչիցն տանի. եւ այն որ վայրի լինի՝ իր տերեւն աւգտէ յակնջին ցաւուն. եւ աւգտէ կրծոցն, եւ թոքին, եւ ստամոքին. եւ զգոզն յորդորէ. եւ զիրիկամն տաքցնէ. եւ զարգանտն յստկէ. եւ զմերձաւորութիւնն շարժէ. եւ լուծումն առնէ. եւ թէ զինքն եփեն որ տրորի, աւգտէ ստամոքին, եւ լերդին, եւ փայծղան. եւ իր սնուցածն՝ աւգտէ արծուոցն եւ կռնակին ցաւուն. եւ պեղծ խոց որ փտած լինի եւ կերուած եւ աւիրած, զիր տերեւն ի վերայ դնես՝ աւգտէ. եւ հունդն աւգտէ գազանահարի. եւ յիր սնուցածնէն տուր Ժ դրամ. բայց քամի ընկնու. եւ զիր չարութիւնն տանի վայրի կարաւսն. եւ իր փոխանն շողգամբն է: Ասել է Պտին, թէ լաւն այն է որ կարմիր լինի. եւ պ. ճազար եւ կազար այլ կու ասեն. եւ զսերմն կու յաւելցնէ. բայց յուշ կու հալի. եւ զլազիճ պալղամն կու հալէ. եւ միջացաւու աւգտէ. եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ թէ քացխով սնցնեն՝ աւգտէ ստամոքին, եւ լերդին, եւ փայծղան:

ՃԱԶԱՐ Ի ՊԱՐՐԻՆ

որ է շախաղուլն (ordylium secacul). եւ ոմանք ասեն թէ տուղուն (Semence de Carotte sauvage) է. յիշած է ի վերայ տիունին յիր համարն:

ՃԱԶԱՐ Ի ԻԽԼԻՏԻ

որ է ճազար ըլ պարրին յիշած է:

ՃԱՍՍ

որ է ճիպսին, որ է հ. բուռն, ֆ. ճիպիսուն, եւ հռ. իփսօս, թ. ալչու. լաւն այն է որ սպիտակ եւ փայլուն լինի. եւ ինքն Բ ցեղ լինի. հով է Ա տարաճան. եւ չոր է յԲ տարաճան. կապող է եւ չորացնող է. թէ աւծեն ի գլուխն՝ չթողու որ նուզլայ իջնու. եւ թէ ի քիթն փչեն՝ զքթին արունն կտրէ. եւ թէ հաւկթի սպիտակով խառնեն եւ խմցնեն՝ կրծոց արուն թքնելուն եւ թոքին աւգտէ. եւ թէ վարդի ջրով խառնեն եւ ծծին վերայ աւծեն՝ չթողու որ մեծնայ. եւ յորժամ տաքցնեն եւ ի ջուրն դնեն որ ի տակն նստի, եւ զան ջուրն խմեն՝ աւգտէ փայծղան ցաւուն, եւ փորացաւուն, եւ աղեցաւուն, եւ ստամոքին պեղծութեանն որ ի սաֆրայէն լինի. եւ թէ հաւկթի սպիտակով աւծեն՝ չթողու զզմազտն յաւելնայ, խափանէ. եւ զարունն այլ խաղաղեցնէ. եւ թէ վարդի ձիթով աւծես՝ աւգտէ քարին որ ի բուշտն լինի. եւ զնազաֆն այլ կտրէ. յորժամ թաքլիս այնես զերդ զխրըզմայ, զմազն տանի. եւ թէ ուտուի՝ աղեցն զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի գէր շուրվանին. եւ իր փոխանն ղլիմիային շողախն է:

ՃԱԶԱՀ

յայտնի քար մըն է. Բ ցեղ լինի. մէկին՝ սիմապի, եւ Աին՝ չինի կու ասեն. յիշած է զիր զաւրութիւնն, Աստուծով, ի վերայ հաճարնուն:

ՃԱՖԱԹ.

ինքն յայտնի խոտ մըն է, որ մէկ մէկ թիզ կու բուսնի. եւ շատ տերեւնի ունի. եւ ի գագաթն զեդ դեղին հալիլայի նման միրգ ունի. եւ ամէն մրգի մէջ Գ տակ է. եւ յամէն տակի մէջն Ե Ե հատ հունդ կայ, նման է հացհամեմին հնդին. եւ թէ զԺԲ դրամն շիշկի մսով եփեն եւ ուռած մարդն ուտէ Է աւր, եւ զշուրվան խմէ, փարատի. եւ թէ զդալարն շաքրով սնցնեն եւ ուտեն՝ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ:

ՃԱՊԱԼՀԱՆԿ

յ. Ջէբլահէնկ). որ հռ. կանսկուտ ասէ, եւ հ. կանչխոտ. ինքն մանտր հունդ է. Բցեղ կու լինի. Ան՝ դեղին, եւ Ան՝ կարմիր. եւ թէ իր հնդէն Բ մատն վերցնելու չափ առնուս եւ Զ կուտ սպիտակ խարտալ խառնես, եւ մայ ըլ ղարատինի ջրով խառնես եւ խմես, զպալղամն եւ զսաֆրան փսխել տայ. եւ թէ ջրով սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ պալղամի ուռէցնուն՝ աւգտէ եւ թէ «մաֆլուճին տան որ կէս դրամ խմէ՝ աւգտէ. եւ թէե Ա դրամ խմեն՝ վնաս առնէ եւ շատ փսխեցնել տայ, եւ լինի որ սպանէ. եւ ասցել է Գրոցս շինողն թէ այսոր՝ ճապալհանկ կասեն. ինքն դեղին հունդ է. եւ փուշ ունի իր խոտն. եւ իր տակն դեղին թրպութն է. եւ ասցած է թէ սեւ տանտին հունդն է. եւ իր ուժն նման է խարպախին ուժին. եւ լաւն այն է որ հնտի լինի, եւ հալողի գուն լինի, եւ խիստ մանտր լինի եւ յերկան. եւ ինքն փսխեցնող է խիստ. զպալղամն եւ զթանծր խլտն հանէ. եւ աւգտէ ֆալճին. եւ իր առնելուն չաքն կէս դրամ է. եւ այլ աւելին կու սպաննէ. եւ զսիրտն կու խառնէ եւ ործկալ կուտայ, եւ պաղ քրտինք կու բերէ. եւ տաք ջուր խմեն, եւ սուր հուկնայ առնեն, եւ յետեւ՝ դաժայ կաթ խմեն, եւ ի յանձն՝ մում ըռուղան աւծեն, որ թաշանուճ չայնէ:

ՃԱՄԻԶ

ինքն ծառ մըն է որ թզենի կու նմանի. եւ կաթն շատ կու լինի. եւ տերեւն նման է թութի տերեւին. եւ ի տարին Գ Դ տարպայ միրգ կուտայ. եւ այսոր միրգն զերդ թուզի ճղերուն մջէն չելնել, բայց փայտն կու ճղքի եւ ի միջէն կու ելանէ. եւ միջի հունդն մեծ չի լինար. այսոր՝ թ. տալուճայ ինճիր կասեն. եւ ինքն լուծող է, եւ ստամոքին զեն է. եւ թէ զայսոր կաթն ի վերայ խոցի աւծես՝ կակղացնէ. եւ թէ խմես՝ աւգտէ գազանահարի. եւ թէ աւծես այլ՝ փայծղան ուռէցի եւ ստամոքին ցաւուն եւ մազն դիզանալուն այլ աւգտէ. եւ այս՝ ի Կիպրոս եւ յԵգիպտոս կու լինայ. եւ թէ զմիրգն կրկին ջրով եփեն, եւ զան ջուրն շաքրով կամ մեղրով խմեն՝ աւգտէ հին հազին, եւ թոքին, եւ նուզլային. եւ թէ ի տերեւէն Ա դրամ ծեծես բարակ, եւ անաւթուց տաս որ խմէ, կտրէ զան լուծումն որ բժշկնին չկարենան կտրել. փորձած է: Ասէ Պտ թէ հռ. այսոր՝ շիղումուրի ասէ, եւ այըայ սուղասին ասէ, որ թարգմանի պ. թին մահմախոր «թին ահմախե, որ հ. էն պատմեն յիմար թուզ. եւ խիստ անհամ է. եւ զիրչարութիւնն տանի կուլանկուպինն եւ սքանճուպինն. եւ ոմանք ասեր են թէ ստամոքին զեն է, եւ զփորն կու լուծէ:

ՃԱՍԱՒՏԱՐՈՒ

որ է խոսրաւտարու, որ է խաւլնջանն. յիշած է ի վերայ խէին:

ՃԱՍՄԻ

որ է հասակն (=Հիսէլ). յիշած է:

ՃԱՍԱՏ

որ է զաֆրանն. յիշած է:

ՃԱՒՄՇԱՅ

մուղրայ. յիշած է:

ՃԱՒՏԱՅ

որ է մարեմխոտն, որ է խնկողկզուկն, եւ թ. ղօյին եավշանի կասէ. լաւն այն է որ սպիտակ լինի. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եւ ինքն մուհաթթեհ է. եւ նուրբ է. աւգտէ ակռացաւութեան. եւ զունկին զմազն կու բուսցնէ աւծելով. եւ իր քամուքսն մեղրով յաչքն քաշեն՝ սրացնէ եւ զմթնալն տանի, եւ զմոռացկոտութիւնն այլ տանի. զլերդին զփայծղան կալուածն բանայ. եւ սեւ արաղանին, եւ արծուոց աւգտէ. եւ զճիճին ի փորուն հանէ. եւ զտափակն այլ հանէ. զգոզն եւ զտամսն յորդորէ. եւ զտղան ի փորուն ձգէ. եւ զփայծղան պնտութիւնն տանի. զդալար եւ թաժայ նոր խոցերն կու եփէ. եւ զչոր խոցերն այլ կու չորցնէ. եւ աւգտէ ամենայն սավտայի ցաւերուն, եւ մահացու դեղոց, եւ գազանահարի. եւ թէ զինքն ծխեն՝ զգազանքն ի տնէն փախցնէ. եւ լաւն այն է որ եփած ի բան տանին. եւ տալուն չաքն Ա դրամ է. բայց գլուխ կու ցաւցնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի գինձն. եւ իր փոխանն շէհն է: Ասէ Սահիպ Ճամէհն, թէ զինք մադ ի ներքեւն փռէ կամ ծխէ՝ ի այն բոլորն սողունք եւ թռչունք փախչին. եւ թէ եփեն եւ զջուրն խմեն՝ զմարդուն միտքն սրացնէ եւ զմոռացկոտութիւնն տանի: Եւ ասէ Պտ, թէ այս խոտիս պ. ղուլիեուն կասեն, եւ ֆիզիրկաւզ կասեն. ինքն Բ ցեղ է. մեծ եւ փոքր. եւ պ. յանպարպէտ այլ կու ասէ. եւ այն որ փոքրն է՝ կուլի յարապի կասէ. եւ լաւն այն է որ փոքր լինայ, եւ շամի լինի եւ վայրի եւ սպիտակ լինի. եւ իր փոխանն ֆութանաճի ճապալին է, իր չքաւքն:

ՃԱՒՏԱԹ ԸԼ ՂԱՆԱՅ.

որ է քուզպարաթ ըլ պէրն, որ է ձարխոտն, որ է փարիսիեաւշանն. յիշած է:

ՃԱՂՐԱՅ

յ. Ջօֆրի). որ է քաֆրայ. յիշած է ի վերայ քէին:

ՃԱԼ

որ է ճուլ, որ է վարդն. յիշած է:

ՃԱԼՊՈՒՊ

յ. Հալբուբ). որ է լապլապն (Convonvulus arvensis). եւ լուհ այլ կու ասեն, եւ հապի մասաքինն է այս. յիշած է:

ՃԱՎԶ ՍԱՐՎ

լաւն այն է որ թաժա լինի. հով եւ չոր է. կապող է. ասեր են թէ ֆաթխին տիմէտ առնեն, աւգտէ. եւ զարունն կտրէ. եւ զջղերուն ուժն այլ յաւելցնէ. եւ թէ՝ ցեցեն, թզով պատրուգ առնեն եւ ի քիթն խաւթեն, զաւելի միսն ուտէ. եւ հին պալղամի հազերուն աւգտէ. եւ առնելուն չաքն կէս դրամ է. եւ թէ եփեն ջրով եւ կանայք աւազան առնեն՝ զարգանդն որ ի դուրս եղել է, ի ներս տանի. բայց սրտին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի մեղրն. եւ իր փոխանն նռան կեղեւն է եւ քազմազուն է իր չքաւքն:

ՃԱՎԶ Ի ՅԱՊՀԱՐ.

ինքն հապ մըն է բոլոր, որպէս ամլաճ. եւ հատն նման է կեռասին հատին. եւ գունն կարմիր. եւ յինքն քիչ մի քաղցրութիւն կայ:

ՃԱՎԶ ՄԱԹԻԼ

որ է կաւզ մաթիլն, որ ճավզ մաղաթիլ այլ կասեն. եւ Հնտիքն՝ թունուրայ կասեն. եւ ինքն Բ ցեղ կու լինի. Ա ցեղն՝ ճավզ ըլ ղայըա կու նմանի, եւ Ա ցեղն՝ ի վրան փուշ ունի, որպէս փայտի խարտոց կու նմանի փուշն. եւ սպիտակ այլ կու լինի. եւ իր միջի հատն մեծ է քան զպատնջանին հունդն, եւ քան զլուֆահին մանտր է. եւ դեղնբառ է. եւ մէջն ի լիք հունդ է. եւ կեղեւն նաւսր է. եւ գլուխն նման է պատնջանի եւ լուֆահի. եւ մեծութիւնն ընկզի մի չաք է. եւ բնութիւնն հով է ի Դ տարաճան. եւ զտաքութիւնն խաղեցնէ. եւ թէ Ա կուտ յիրմէն ուտեն՝ ըղեղին զեն առնէ. եւ հարբեցնէ Ա դանկն. եւ Ա դրամն սպաննէ եւ Ա աւրն քուն այնէ, եւ փսխեցնէ, եւ հարբեցնէ, եւ թմրեցնէ. եւ իր դեղն այն է որ փսխեն. նատրունով եւ ջրով եռցնեն, եւ եղ խառնեն, եւ յետեւ թաժայ կաթ տան եւ կամ քացախ, եւ սահթառ՝ եռցուցած, եւ ֆութանաճով եւ անճիտանով. Ա դրամն կու սպաննէ. եւ թէ կէս դանկ գինին խառնես եւ տաս՝ զմարդն խիստ հարբեցնէ. եւ գիտացիր որ թ. թաթուլա ասէ:

ՃԱՎԶ ԸԼ ՄԱՐՃ

որ է լեռան քաքանաճին պտուղն. յիշած է:

ՃԱՎԶ Ի ՔՈՒՍԱՐ

յ. Ջ. քուսալ). ինքն ճավզ ըլ ղայըն (Noix vomique) է. յիշած է:

ՃԱՎԶ

որ է ընկուզն. լաւն այն է որ կեղեւն նաւսր լինի, եւ թաժայ լինի, եւ ի լի. տաք է Բ տարաճան, եւ չոր է Ա տարաճան. հալող է. եւ իր տերեւին քամուքսն աւգտէ ակնջին. եւ իր կանաչ կեղեւն աւգտէ յորժամ եղ շինեն եւ զմազն սեւ առնեն. եւ դալար ընկզին ձէթն աւգտէ տայուսայլապին. թէ զդաարն մեղրով յաչքն քաշեն՝ զղիշան յաչիցն տանի. եւ կանաչ կեղեւին ըռուպն աւգտէ խնախին, եւ նուզլային որ ի պալղամէ լինի. եւ տաք բնութեան լուծում առնէ. եւ զլազիճ պալղամն կապէ. եւ զմաղասն խաղեցնէ. եւ զճիճիքն եւ զաւձն ի փորուն հանէ. եւ այն աղեցն աւգտէ որ այվար ասեն. եւ իր ձէթն աւգտէ իրիկամացաւուն, եւ նստատեղին որ ցաւի, եւ շուկակին. եւ զիրիկամն գիրացնէ. եւ իր կանաչ կեղեւն չթողու որ պատեղւորի մարդն. եւ յորժամ զինքն թզով կամ սազապով ուտեն՝ աւգտէ ամենայն մահացու դեղոցն. եւ իր ձէթն հին խոցերուն աւգտէ. եւ կանանչ կեղեւն աւգտէ բորին, եւ քորին, եւ նամլային. եւ կեղեւին մոխիրն զճառահաթնին չորացնէ. եւ թէ մեղրով աւծեն՝ աւգտէ կատղած շան խածածին. եւ իր կանաչ կեղեւէն ըռուպ կու այնեն, եւ ձէթ այլ կու այնեն, եւ զբերնին հոտն կու այլայլէ. զիր չարութիւնն տանի քացախն եւ աղտորն. եւ իր տերեւին քամուքսին փոխան՝ սեւ թթին քամուքսն է: Ասէ Պտ թէ խասֆ կասեն, եւ պ. կիրտաքան կասեն. եւ ասած է թէ իր փոխանն հապաթ ուլ խազրան է եւ հնտի ընկուզն:

ՃԱՎԶ ՊՈՒԷ

որ է ճավզ ի տայիպն. լաւն այն է որ ամուր լինի. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եւ ինքն մուլատիֆ է. թէ ուտեն եւ թէ բերանն պահեն՝ աւգտէ լեզուին ծանտրանալուն. եւ պուխարին այլ աւգտէ. եւ զբերնին համն աղէկ առնէ. զսոխին եւ զսխտորին հոտն տանի. եւ թէ աւծեն՝ աւգտէ նամաշին եւ պարաշին. եւ թէ յաչքն քաշեն՝ աւգտէ սապալին. եւ զսիրտն խնդացնէ եւ ուժովցնէ. եւ զստամոքն եւ զլերդն ուժովցնէ եւ տաքցնէ. եւ զկերակուրն մարսել տայ. եւ զփորն կապէ. եւ զործկալն կտրէ. եւ դժար գոզելուն այլ աւգտէ. եւ զփայծղան ցաւն այլ փարատէ. եւ իր ուտելուն չաքն կէս դրամ է. զիր չարութիւնն տանի սանդալն. եւ իր փոխանն պասպասան է. եւ փայծղան զեն է. զիր չարութիւնն տանի մեղրն:

ՃԱՎԶ ԸԼ ՂԱՅԸ

ինքն ընկուզ մըն է որ մեծութիւնն կաղնու մի չաք է. եւ լաւն այն է որ ամուր լինի եւ մեծ. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. ինքն փսխեցնող է. աւգտէ ամենայն պալղամի ցաւերուն, եւ զպալղամն յիստկէ, եւ զգիճութիւնն հանէ. եւ աւգտէ ֆալճին, եւ լակուային, եւ որոյ մարմինն թմրի. եւ զլազիճ պալղամն եւ զգիճութիւնն պակսեցնէ. եւ թէ պախրու եղով փսխեցնես եւ կամ պաղ ջրով, աւգտէ որ մահացու դեղ է խմել. փսխելով խալսի. եւ տալուն չաքն կէս դրամ է. բայց լերդին զեն է. զիր չարութիւնն տանի մատուտկին ըռուպն. եւ փոխանն սպիտակ խարդալն է:

ՃԱՎԶ Ի ՀՆՏԻ

որ է նարճիլն. յշծ ի վրյ նուին:

ՃԱՎԶ ՃԱՆԴՈՒՄՆ

որ է կաւզ կանդումն, եւ խարվ ալ համամ ասեն. եւ ԸՌազկանն Որդին ասէ թէ զսերն յաւելցնէ, եւ գիրացնէ, եւ զմերձաւորութիւն տայ առնել, եւ զկանաց արգանտին զարունն կտրէ. եւ աւգտէ հերքունին. եւ զկաւկերութիւնն կտրէ. եւ զբնութիւնն աղէկ առնէ:

ՃԱՄՈՒՇ

յ. Ջամուս). որ է գոմէշն, որ պ կաւմէշ ասէ, եւ թէ սու սղրի. յիշել եմ ի վերայ գիմին:

ՃԱԼԻՏ

սալճ (Neige), եւ պ. պարֆ ասէ, եւ հ. ձուն ասեն. եւ իր բնական բնութիւնն հով է, եւ չորութիւն ունի օտար. եւ ասած է թէ իր բնական բնութիւնն գէճ է եւ չարութիւնն աւտար. եւ ակռացաւին որ ի տաքութենէ լինի՝ աւգտէ. եւ կերակուր մարսելուն ընկեր է. եւ ստամոքին ջղերուն զեն է. եւ ծերոց այլ զեն է. եւ հազ կու առնէ. եւ (զեն է) այնոց որ հով խլտ յաւելի ունին. ձուն ուտելն ծարաւ բերէ. եւ որոյ ի խռչակն տզրուկ կպչի՝ աւգտէ. եւ այն ջուրն որ յիրմէն ընձայի՝ չէ աղէկ. եւ զայն յիշած է ի վերայ սէին, որ է սալճն:

ՃԱԼՂՈՒԶԱ

որ է հապ ի սանավպարն. յիշած է:

ՃԱԼԱՆՃՈՒՊԻՆ

ինքն ֆւթանաճ ի պարրին (Pouillot sauvage) է. յիշած է:

ՃԱԼԹԱԽ.

որ է հալիմաւթն. յիշած է իր համարն:

ՃԱՄՀՈՒՐԻ

ասեր է Մինհաճին տէրն թէ խաղողին գինին է, որ հին լինի, Գ տարի վերայ անցնի. եւ զքաղցուն եռցնեն որ Ա լտրին կէսն մնայ, այնոր ալ ճամհուրի ասեն:

ՃԱՄՍԱՖՐԱՄ

ճամահու ի Սուլայմանի ասեն. եւ ինքն ըռահան ի Սուլայմանին է. յիշած է ի վերայ ռային:

ՃԱՒՇԻՍԱՅ.

ինքն ծառ մըն է. խիստ յերկան չի լինար. եւ տերեւն ի խնծորի տերեւ կու նմանի. եւ գագաթն ի շաղայիղ կու նմանի. եւ միրգն սիսռան չաք կու նմանի. եւ թէ զասոր միրգն ուտեն ի կերակրէն յետեւ, ի ստամոքն եւ յաճուկն եւ յամենայն անձն թէ ցաւ լինի, տանի. եւ զկերակուրն մարսէ, եւ զանձն տաքցնէ, եւ տաք բնութիւն մարդիք պիտի որ ի վերայ թթու ուտեն:

ՃԱՆՊԱՏ Ի ԸՌՈՒՄԱՆԻ

ինքն կուլինար ի պաւստանին է. որ է նռան ծաղիկն ածուոց, որ ի ածուենիքն կու բուսնի:

ՃԱՆԹՈՒՐԻԱ

որ է ղանտարիոնն. յիշած է:

ՃԱՆՃ

որ է զուպապն. յիշած է:

ՃԱԿՆԴԵՂ

ոմանք ասեն թէ չքնտուրն է, եւ ոմանք ասեն թէ բազուկն է. Բ այլ յիշած է իր տեղն:

(Ջրկոտիմն է ՃԷՐՃԻՐՆ

որ է սու թէռէսին: )

ՃԻՊՆ

որ է պանիրն. դալար լինի. եւ հին այլ կու լինի. եւ լաւն այն է որ քաղցր լինի, եւ եղն անուշահամ. եւ դալարն հով եւ գէճ է. եւ աղին տաք եւ չոր է. դալարն զանձն աղէկ կերեկրէ. եւ դալարն աւգտէ աչից ուռէցին. եւ զպանիրն նաւսր կտրատեն, եւ լոսած ղարանֆուլով եւ հոռոմ ձիթով տապկեն եւ ուտեն՝ զբերնին հոտն, զսոխին եւ զսխտորին եւ զգինուն հոտն տանի. եւ դալար պանիրն աւգտէ թոքին խոցերուն. եւ դալարն շատ կերակրէ զանձն, եւ լուծում առնէ. եւ թէ զդալարն խորվես եւ տաս՝ կապէ զփորն. եւ թէ զհինն աղի ջրով լուանան տան որ ուտէ՝ զփորն կապէ. եւ պանրին ջուրն աւգտէ ամենայն սավտայի խլտերուն. եւ դալար զմարդն գիրացնէ. թէ ուռէցին եւ խոցերուն վերայ աւծես՝ աւգտէ. եւ հին պեղծ խոցերուն շատ աւգտէ. եւ թէ տրորես հոռոմ ձիթով եւ աւծես հին զաւդուըծացաւութեան՝ շատ աւգտէ. եւ թէ ամրացել զերդ քար է եղել՝ շատ աւգտէ եւ հալէ. եւ զխոզքն այլ հալէ. եւ լաւն այն է որ զհինն լուանան եւ ուտեն. եւ ի հնէն Ա դրամ ուտեն՝ կալուած առնէ. եւ զմարդն պինտ եւ գոդի եւ կծնի առնէ, երբ շատ ուտեն. եւ զիր չարութիւնն տանի աննուխն. եւ պանրաջրին տեղն թրջած հալիլայ եւ շահթարաջի ջուր տուր: Ասած է թէ դալար պանրին զչարութիւնն տանի մեղրն եւ կամ շաքարն. եւ զհին պանրին զչարութիւնն տանի ընկուզն որ ի վերայ ուտեն, շատ աւգտէ վնասին:

ՃԻՖՏ ԱՖՐԻՏ.

որ է կեղեւով նուշն որ չէ կտուած:

ՃԻՖՏ ԸԼ ՊԱԼՈՒՏ

պալուտին դուսի կեղեւն է. բնութիւնն հով եւ չոր է. յիշած է ի վերայ պէին:

ՃԻԼՏ

որ է մորթին. ինքն ցեղ ու ցեղ լինի. մուհթատիլ է. եւ թէ զաղուեսուն մորթն այրես եւ մեղրով աւծես տալուսայլապին՝ աւգտէ. եւ թէ ատիմ կասեն մորթ մի կայ, զայն ծխեն՝ զքթին արունն կտրէ. եւ ձագուն լերդին կեղեւն աւգտէ ստամոքին ցաւուն. եւ ածու մորթին աւգտէ արուն գնալուն. եւ թէ զմարդն շատ ծեծեն, եւ յայն պահն ի Ա ոչխրի մորթի մի փաթթեն տաք տաք, աւգտէ եւ զվնասն խափանէ. եւ զսանսարին մորթին որ զմարդն կատղած շունն բռնէ՝ ի վիզն կախեն, չի վախենայ. եւ թէ զփեղին կաշին ըռիպ ջերմն բռնողին վիզն կախեն այլ՝ չի բռնէ. եւ թէ զմայըմունտին կաշուն զԱ կտորն ի մրգի ծառ մի վար կախես՝ զմիրգն պահէ. եւ թէ զաւձին կաշին ի սնտուկն դնես՝ զհալաւն ցեց չուտէ եւ ողջ մնայ:

ՃԻՄԻՍՏ

որ է այն քարն որ գունն պանաֆշէի եւ ի կարմրութիւն ի քշտէ. (որ ի յոսկերչի համարն՝ ճէպէլի լօխում թապիր կանեն, յայտնի է. եւ շատ կայ. ) եւ այս քարիս մատանն որ ի այն տեղացն որ կելանէ՝ Գ աւուր ճանփայ է ի Մուհամմատին Մատինայէն. եւ թէ յիրմէն գաւաթ շինեն եւ ի մջէն գինի խմեն՝ զմարդն չի հարբեցնէ քանի որ մեծ գաւաթ լինի. եւ թէ մարդ զայս քարս ի հետն պահէ՝ նկրիս ցաւուն խալսի. եւ թէ մարդ յորժամ պառկի, ի մահճին ներքեւն դնէ, ի սատանայի փորձութենէ խալսի:

ՃԻՆԱՅ

եւ ինքն կարմիր հինան է, եւ ինքն սամար ի յատլապն է, եւ Ղիրուանցիք սումարի կասեն, եւ ոմանք զապ կասեն այսոր:

ՃԻՆԱՐ

որ է սանարն, եւ ինքն տուլպն է, որ է հ. բարտին. յիշած է ի վերայ տիւնին:

ՃԻՏԱՐ

ինքն խոտ մըն է, որ տերեւն նման է կաղնու տերեւին. եւ միրգ չի տալ զերդ կաղնի. եւ տերեւն խիստ կանաչ լինայ եւ ի դեղնութիւն կու քշտէ. եւ թէ զտերեւն չորացնեն, եւ բարակ ծեծեն, եւ պաղ ջրով խմեն, զփորն կապէ. եւ թէ մեղրով եւ վարդին ձիթով խառնեն եւ Բ դրամ խմեն՝ աւգտէ նգին. եւ թէ զդալար տերեւն ծեծեն, եւ սպեղանի առնեն, եւ դնեն ի վերայ տաք ուռէցնուն՝ աւգտէ. եւ թէ զտերեւն ծեծեն եւ ի պատռած տեղացն ի վերայ դնեն՝ աւգտէ. եւ թէ եփն եւ զջուրն աւեզան առնեն եւ կանայք ի մէջն նստին՝ զարգանտին գիճութիւնն եւ զցաւն խաղեցնէ:

ՃԻՆԱՀ Ի ՊԱՐԻ.

որ է ակիրն (Acorus calamus), ոճ. յիշած է:

ՃԻՆԱՀ ԸԼ ՊԱՍ.

որ է խարշաֆն (Artichaut). յիշած է:

ՃԻՆԱՀ Ի ՄՈՒԹԼԱԽ.

որ է ըռասանն (Aunռe), որ է անտուզն, որ է կղմուխն. յիշած է իր համարն:

ՃԻՆԱՀ ԸԼ ՆԱՍՐ

որ է բակլան (FՌve). յշծ է:

(ՃԻՆԿԷԿ ՂՈՒՇԻ.

յիշած է ի վերայ տիւնին, տարղուլուտիս: )

ՃԻՈՒՍ

որ է ֆստուխ մսրին. ինքն ի գետերն եւ ի կանկնած ջրերն կու բուսնի. իր մեծութիւն տանդի չաք է:

ՃԻՒԼՈՒՆՏՈՒՐՎԱՐ.

որ է ըռաղա (FougՌre), որ է սարախս. յիշած է:

ՃՆԴԻՊԷՏԷՍԹԱՐ

որ է կղբու ձուն. ինքն անասուն մըն է. ի ծովն կու լինի. իր ձուն է. լաւն այն է որ դեղին լինի, եւ ծակ չունենայ. տաք եւ չոր է Գ տարաճան. եւ ինքն խիստ լատիֆ է. եւ թէ խմեն եւ կամ աւծեն՝ աւգտէ հով ջղացաւութեան, եւ ըռահշային, եւ ֆալճին, եւ գիճութեան, եւ մոռացկոտութեան, եւ թմրութեան, եւ ակռային, եւ աչից աւգտէ, եւ զքամին յանձնէն հալէ, եւ զկանացիքն բանայ, եւ զտղան ձգէ՝ յորժամ ի փորն մեռնի մաւրն. եւ գոզարգելին որ ի պալղամէ լինի՝ աւգտէ. եւ զփայծղան պնտութիւնն տանի. եւ սնկան այլ աւգտէ. եւ աւձահարի եւ կարճահարի այլ աւգտէ. եւ ամենայն քամու աւգտէ. եւ նկրիսին այլ. եւ իր եղն աւգտէ յէրղնիսային եւ ճռանցաւուն եւ ծնկանցաւուն. եւ թէ ուտելու տաս՝ Ա կուտ տուր. եւ իր փոխանն վաճն է, եւ պղպեղն: Իպն ասէ թէ տղոց քիթն կաթեցնես՝ աւգտէ ըխտաւորութեան. եւ թէ Ա դրամ ուտեն՝ Ա աւր ապրի եւ մեռնի մարդն. եւ այս՝ այն կղբուձուն է որ ի սեւութիւն քշտէ: Ասէ Գրոցս շինողն թէ այն շուն մըն է, որ ի ջրին մէջն կու լինի. թէ ի ջրէն ելնէ՝ կու մեռնի. եւ որ իլ չոր տեղ է՝ ղնտուզ կասեն. եւ լաւն այն է որ Բ ձուքն յիրար կիպ լինայ, եւ ի վերեւ մորթն իաւսր լինայ. եւ այն որ թանծր լինայ, եւ Բ ձուքն յիրար կիպ չի լինի, չէ աղէկ. սուգծու է. եւ ինքն ի ճավշիրէն եւ ի սամխէն, եւ քիչ մի կղբուձու խառնեն, եւ արունով շաղեն, եւ ի ոչխրին ձուին մէջն լնուն եւ չորացնեն: Եւ չէ պատեհ որ Ա դրամէն յաւելի տան. եւ ամենայն մահացու դեղոց թրիաք է. թէ՛ գազան է, թէ՛ դեղ է, աֆիոնին, եւ խարպախին. եւ խուլնջին՝ թէ՛ ի պալղամէ եւ թէ՛ ի քամու լինի՝ աւգտէ. եւ այն խաֆաղանին որ ի հովութենէ լինի. եւ թէ ի գոզին ճանպահն կաթեցնես, որ ի հովէ բռնուել լինայ, բանայ: (Ականջին ցաւուն՝ քան զասոր եղն աղէկ չի կայ. թէ՛ ի տաքէ եւ թէ՛ ի պաղէ. զխլութիւնն կու տանի: ) Եւ այն որ հողին գունովն է եւ կամ սեւ է՝ սպաննող է եւ վնասակար. իր դեղն այն է որ փսխել տաս սամթով, դաղձով, եւ մեղրով. եւ յետ այնոր՝ հումազ եւ ութրուճ տաս. եւ զիր չարութիւնն տանի ամենայն մրգերուն ըռուպնին, եւ թթուէ, եւ քացխով, եւ իշու կաթն. եւ իր փոխանն մուշքն է:

ՃՆԴԻԵՆԱՅ

յերկան տակեր է. եւ դեղնութիւնն ի զրեւանտ կու նմանի. տաք է Գ տարաճան, եւ չոր է Բ տարաճան. ինքն բացող է. աչից դեղեր կու մտնու. եւ լերդին եւ փայծղան զկալուածն կու բանայ, եւ զհովութիւնն այլ կու տանի, եւ զպնտութիւնն կակղացնէ, զգոզն եւ զկանաց արունն կու յորդորէ, եւ զտղան կու ձգէ, եւ զմերձաւորութիւնն կու կտրէ. եւ հինայով զհայզն այլ կու կտրէ. եւ պիսակին ճլէ կուտայ. եւ որ ի բարձր տեղաց ի վայր անկնի՝ աւգտէ. եւ կռնակին ցաւուն այլ աւգտէ. եւ աւձահարի եւ կարճահարի աւգտէ. եւ կատղած շան խածածին, եւ ամենայն վնասակար դեղոց աւգտէ. եւ տալուն չաքն կէս դրամ է, կամ կէսմխթալ. բայց ողջ լերդին զեն առնէ. զիր չարութիւնն տանի ըռեւանդն. եւ իր փոխանն ասարոնն է եւ քապարին տակն: Ասէ Գրոցս ժողվողն թէ յէ՞ր եղաւ այս դեղիս անունն չնդիանայ: Ասած է թէ չնդիանան Բ ցեղ է. Ա՝հոռմցի է, եւ Ա ՝ ճարմաղանի է. ինքն տակ մըն է կարմրգուն. եւ հաստութիւնն մատի մի չաք է. եւ այլ հաստ եւ յերկան. եւ ասած է թէ ինքն թագաւորի մի անուն է, որ այն թագաւորին Չնդիանայ կանուանէին. եւ Չնդի Կայսր կասէին: Եւ լաւն հոռմցի է, որ խիստ կարմիր լինի. եւ Սահակն ասեր է թէ լաւն կարմիր լինի. կրծոց զեն կառնէ. զիր չարութիւնն տանի ըսղուլուֆանտարիոնն . եւ ԸՌազիկն ասէ թէ իր փոխանն իր չքաւքն ասարոնն է. եւ կէս իր չքաւք՝ կապարին կեղեւն է, եւ ասած է թէ զրեւանդ մուտահրաճն է:

(Երնճանին տակին՝ ՃԻՆՏԻԱՆԷ