Անգիտաց Անպէտ

Հեղինակ
ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Առողջապահութիւն  
Դիտել

 

ՇԱՏՆԱՃ

 (Hռmatite).

էգ եւ որձ է. եւ էգն ի յոսբ կու նմանի, մէկ մէկի կպել է. հով է Ա տարաճան, չոր է Բ տարաճան. կապող է, եւ չորացնող է. զաչքն առողջ կու պահէ. եւ զխոցն ողջացնէ. եւ զարցունքն կտրէ. եւ աչաց բորին աւգտէ. եւ որոյ պռկներն ճղքել է՝ աւգտէ. եւ զթոքին խոցերն ողջացնէ. եւ զարուն թքնուլն կտրէ. եւ զկանաց զնազաֆն կտրէ. թէ խմեն եւ թէ վերցնեն՝ եւ աւգտէ աղեց գաներուն, եւ ջղերուն խոցերուն. եւ ուռէցնուն այլ աւգտէ. եւ որոյ գոզն արգիլէ, եւ գինով խմցնեն, աւգտէ. եւ զաւելի միսն կուտէ. եւ իր առնելուն չաքն կէս մխթալ է. եւ թոքին զեն է: Իպն ասէ, թէ գինով խմեն՝ աւգտէ գոզին կաթնելուն, եւ զկալուածն բանայ, եւ զհայզին զարունն որ հանապազ երթայ՝ կտրէ. եւ թէ Բ ազգ նռան ջրով խմեն՝ աւգտէ արուն թքնելուն. եւ թէ աղաղիայով խառնես եւ յաչքն քաշես՝ աչից ցաւերուն եւ բորին աւգտէ:: Ասցեր է Պտ, թէ իր փոխանն մղնատիսն է, (զոր) յորժամ այրեն՝ զշատնաճին զբանն կառնէ. եւ լաւ շատնաճն այն է որ խիստ կարմիր լինի. յորժամ ծեծես՝ կարմրութիւնն քիչ մի փոխի:

 

ՇԱՀ ՍԻՆԻ.

  

ինքն խոտ մըն է որ կու քամեն զինքն, եւ քացխով կու շաղեն, եւ տափակ զերդ տախտակ կառնեն. եւ ինքն ի Չինու կու գայ. եւ հովացնող է. աւգտէ տաք գլխու ցաւութեան, եւ տաք ուռէցնուն. եւ թէ տրորեն եւ աւծեն՝ շատ աւգտէ ամենայն տաք ցաւոց. զի բնութիւնն հով է խիստ:

 

ՇԱՏԻԼ.

  

ինքն ի Հնդկաց կու գայ. ի չոր տոմալան կու նմանի. ի ջղացն զթանծր խլտերն հանէ. եւ ֆալճին, եւ լակուային, եւ սարյին, եւ ըռահշային աւգտէ. եւ ոսկրացաւոց, եւ ըղեղան ցաւոցն. եւ զայրած խլտերն կու լուծէ. եւ իր տալուն չաքն կէս դրամ է, եւ կէս դրամ այլ շաքար խառնէ, եւ տաք ջրով տուր որ խմէ: Ասէ Պտ թէ ինքն, շատիլն է, եւ իրեն տավա՛ ի հնդի կասեն. եւ չոր տակ է խոտի, եւ հանկուս հանկուս ունի, եւ ի պասպայիճ կու նմանի, եւ ի բակլայ կու նմանի. եւ ստուգ այն է որ ի քամահ կու նմանի, որ չոր լինի. եւ ինքն ի Հնտկաց եւ ի Թուրքաց կու գայ. եւ ի Շիրազ՝ ըռաւշանկ կասեն. եւ ասցել եւ թէ տաք եւ չոր է Գ տարաճան. լուծում կառնէ. եւ թանծր քայըմուս կու հանէ, յորժամ առնեն եւ շաքրով խառնեն:

 

ՇԱՀԹԱՌԱՃ

 (Fumeterre).

որ է շահթարա, որ ֆ. սէդէրէճ ասէ, եւ հ. անծխոտ. եւ ինքն խոտ մըն է որ ի գինձ կու նմանի. եւ համն լեղի է. եւ ծաղիկն կարմիր. եւ հով ու չոր է Բ տարաճան. բացող եւ լուացող է. եւ թէ զջուրն ի յաչքն կաթեցնես՝ զաչքն սրացնէ. եւ զստամոքն ուժովցնէ, եւ զլերդին կալուածն բանայ, եւ աւգտէ եարաղանին, եւ զայրած սաֆրան լուծէ, եւ զգոզն յոդորէ, զճիճին եւ զաւձն ի փորուն հանէ, եւ զմերձաւորութիւնն կտրէ. եւ թէ սնկան աւծես՝ աւգտէ. եւ թէ զջուրն խմես՝ զարունն յստկէ. եւ աւգտէ բորին եւ քորին, եւ սավտայի ցաւերուն, եւ թոքին ցաւերուն. եւ ի ջրէն տուր Ծ դրամ. եւ իր փոխանն դեղին հալիլան է: Իպն ասէ, թէ լաւն այն է, որ պանրի ջուր խառնեն եւ խմեն. եւ թէ զինք ի ջուրն թրջեն, եւ այն ջրովն զմազն եւ զմաւրուքն լուանան, զոջիլն սպաննէ. եւ թէ զջուրն հինայ շաղեն, եւ բաղնեցն ի մէջն աւծեն զանձինն, զբորն տանի. եւ իր փոխանն սինէմաքին է: Ասէ Պտ, թէ ֆաղիս ասեն, եւ Գս ղանեաւս ասէ, որ թարգմանի՝ գոլոշ ասուելովն պատմուի:

 

ՇԱՊԱՀ

 (Rhamnus paliurus).

ինքն խոտ մըն է որ տերեւն նման է մրտենոյ տերեւին. եւ կանաչ լինի, որ դեղնութիւն քշտէ. եւ բարձրութիւնն Գ կանկուն է. եւ գագաթն ճղերուն՝ փշկներ ունի. եւ կարմրուկ վարդկներ ունի. եւ հատկներ ունի. ի շահտանայ կու նմանի. թէ քամեն՝ կփչտուկ ջուր ելանէ. թէ զան ջուրն խմեն՝ աւգտէ հազին, եւ որոյ բուշտն քար լինի. եւ գազանահարին աւգտէ. թէ զտերեւն «եւ զտակնե ծեծեն, եւ սպեղանի առնեն, եւ դնեն ի վերայ կերուածին առաջն եւ պալղամի ուռէցնուն, (աւգտէ). թէ զտերեւին ջուրն խմեն, զփորն կապէ. թէ զմրգին ջուրն քամես եւ տաս որ խմէ՝ զքարն հալէ. եւ զան պեղծ խլտերն որ կուրծքն լինի՝ վերէն թքնելով յիստկէ, սրբէ, եւ բանայ:

 

ՇԱՀՊԱԼԼՈՒՏ

 (ChՉtaigne).

որ հ. շապալութ, եւ թ. քաստանայ. եւ լաւն այն է որ խոշոր լինի եւ քաղցր եւ ինքն մուհթատիլ է. եւ չոր է Ա տարաճան. կապող է. թէ զիր մոխիրն տլէ անես՝ զմազն սեւ անէ. եւ զարուն թքնուլն կտրէ. եւ աւգտէ թոքին. եւ զանձն աղէկ կերակրէ. եւ զստամոքն ուժովցնէ. եւ զփորն կապէ. եւ զբշտին թուլութիւնն տանի եւ աւգտէ. եւ զգոզին կաթնիլն տանի. եւ կեղեւն զնազաֆն կտրէ. եւ մահացու դեղոց աւգտէ. եւ կատղած շան խածածին աւգտէ. եւ դեղնութեան. զիր չարութիւնն տանի մեղրն: Իպն ասէ, թէ լաւն այն է որ զինքն ջրով եփեն, եւ ապա ուտեն. չարութիւն երթայ եւ անուշահամ լինի. Եւ մեր յերկիրն կանայք զայս շատ կուտէին, վասն գիրութեան համար. եւ զկանայքն կու գիրացնէր. զիր չարութիւնն տանի ղանդն. եւ ասած է, թէ իր փոխանն պալուտն է, եւ կամ խառնուպն: Ասէ Պտ, թէ ինքն ղուտուզն «ղուստուլե է. ինքն քաղցրկեկ կու լինի քան զպալուտն. եւ առաւելութիւնն ի չորութիւնն պակաս է. եւ լաւն այն է որ հասուն լինի, բնութիւնն մուհթատիլ լինի ի տաքութիւն եւ ի հովութիւն. զիր չարութիւնն տանի շաքարն. եւ ազանտարան կասեն քաղաք մի կայ, ի հոն՝ զայս հալվայ կեփեն եւ կուտեն. եւ իր փոխանն խառնուպն է եւ պալուտն է իւր չքաւքն:

 

ՇԱՀԼՈՒՃ

 (Prune).

ինքն ի սալորին ցեղերէն է. եւ պ. ալու ասէ, որ սպիտակ սալորն է. եւ դեղին այլ կասեն. ասէ Սահակն, թէ լաւն այն է որ հասուն լինի եւ դեղին. եւ իր լուծումն պակաս է քան զսեւն, որ իր թանծրութեան պատճառին, եւ գիճութիւնն պակաս լինալուն պատճառին. եւ այն որ խակ է՝ չէ աղէկ. եւ չորն զստամոքին ուժն պակաս առնէ. եւ աւգտէ տաք բնութեան. եւ ծերոց զեն է. եւ պիտի որ ի վերայ մազտաքէ եւ խունկ ծամէ, որ զստամոքն ամրացնէ. յորժամ թըթու լինի՝ հով եւ չոր է. եւ աւգտէ տաք բնութեան. զփսխելն կտրէ. եւ զկիծն եւ զբորն տանի. եւ լաւն այն է որ կատարեալ հասնի. եւ աւգտէ ամենայն սաֆրայի ջերմերուն:

 

ՇԱՀՊԱՆԿ

 (Conyza).

որ է շահպանաճն, եւ ղապանկ այլ կասեն, եւ շապանկ եւ շիճանաճ «շիպանաճե. եւ ինքն պանաւշայ ի քուլապին է, եւ յ. ղուսվաթ ըլ քալպ կասեն. «եւ ասցել է Սահիպ Ճամէյն, թէե ինքն սաճար ի Իպրահիմին փոքրն է. եւ Ղաֆիղին ասեր է թէ՝ ղայըսումն է. եւ իրմէն ցեղ մըն է. եւ Հաֆիին «Հավիինե տէրն ասեր է թէ վայրի շիպրիմն է. եւ Գրոցս շինողն ասէ թէ այս ամէն խօսուին չէ ստոյգ. եւ այս ստուգ է որ շան մանուշակն է. եւ ի Շիրազ՝ մանաւշայ ի սակ կասեն. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. աւգտէ ըխտաւորին. որոյ բերնէն ջուր երթայ նա՝ կտրէ. եւ այլ խիստ տղոց աւգտէ. եւ զքամին հալէ. եւ զինքն ի մարզանկաւշին տէղն ի բան կու տանին, թէ չի գտուի մարզանկաւշն. եւ ասած է թէ իր փոխանն այլ է:

 

ՇԱՀԱՆՃԻՐ

 (Figue).

որ է թզին ցեղերուն. որ յ. անճիզիզ կասէ. յիշած է ի վերայ թոյին:

 

ՇԱՀՍԱՖՐԱՄ

 (Basilic).

որ է շահսաֆրհամն, որ է հապաղ ի քրմանին. եւ լաւն այն է որ զերդ ծաթրին լինի. այնոր՝ շահսաֆրամի քրմանի կասեն. եւ ըռահան այլ կասեն. բնութիւնն տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եւ ոմանք ասեր են թէ չոր է եւ հով. եւ աւգտէ յըղեղան ֆայլաներուն. եւ պաղ ջրով աւգտէ տաք բնութեան. եւ իր տերեւն կապող է եւ լատիֆ. եւ զըղեղան կալուածն բանայ եւ զպուխարն տանի. եւ զաղիքն ամրացնէ. զկուրծքն եւ զթոքն ամրացնէ. եւ զթոքն յիստկէ ի թանծր պալղամէ. եւ աւգտէ տայուսայլապին, աւծելով. թէ հով ջրով տան կամ հոտան՝ քուն բերէ. եւ ասած է թէ իւր չարութիւնն տանի նիլուֆարն: Մսրճուէն ասէ թէ աւգտէ կրակին այրածին. «եւ գլուխ կու ցաւցնէե եւ քուն բերէ շատ:

 

ՇԱՀՏԱՆԻՂ

 (Graine de Chanvre).

շատնաճ (= Շահդանէջ). յիշած է:

 

ՇԱՊԱՊ Ի ԸՌՈՒՄԻ

 (Poivre).

որ է սպիտակ պղպեղն. յիշած է:

 

ՇԱՊ ԸԼ ԱՍՔԱՖԱՅ եւ ՇԱՊ Ի ԱՍՖՈՒՐ

 (Soude).

որ է շապ ի ղալին. յիշած է ի վերայ ղատին:

 

ՇԱՊԱՏՊԱՏ

 (Polygonum).

որ է յասայ ի ըռաին. յշծ է:

 

ՇԱՊՈՒՂԱՅ

 (Sureau).

որ է մեծ խամանն. յիշած է ի վերայ խէյին:

 

ՇԱՊՊՈՒԹ

 (Chabot).

ինքն ձուկ մըն է որ ի Տիլլի եւ ի Պաղտատ կու լինի, եւ ի Եփրատ գետն շատ լինի:

 

ՇԱՃԱՐ Ի ՀԻՐՐԱՅ

 (Azadarach).

որ է աղտրախն «ազատրախտե. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ԼԱՀ

 (CՌdre Dռvadora,

յ. Շէջրէթ Ալլահ). որ է հնտի ուպհուլ, եւ պ. տէւտար կասեն, եւ ինքն սանավպար ի հնտին է. յիշած է ի վերայ տիւնին:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՊԱԽԱՐՆ

 (Orme,

յ. Շէջրէթ էլ-բաք). որ է տարտարին ծառն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՀԱՅԸՎԱԹ

 (CyprՌs,

յ. Շէջրէթ էլ-հայյաթ). ինքն կիպարուն ծառն է. յիշած . եւ զայս անունն այնոր համար դրած է, որ ո՛տեղ բուսնի՝ աւձ կու բնակի:

 

ՇԱՃԱՐ Ի ԸՌՈՒՍՏԱՄ

 (Aristoloche longue).

որ է զրեւանդ տավիլն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱՅ Ի ԹԻՆԻՆ

 (Arum dracunculus).

որ է լուֆ ի քապիրն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱՅ Ի ԹՆԻՆ ՄԸՆ ԱՅԼ

 (Tragium).

որ է տարազիոնն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱՅ Ի ԱՔԻԼԱՅ

 (CՌdre Devadora ?).

որ է շաճար ըլ լահն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱՅ Ի ՊԱՐՏԱՅ

 (Liseron).

որ է լապլապն. յշծ է:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՄՈՒՍԻ

 (Ronce).

որ է յուլեխն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐ Ի ԽԱՏԱՏԻՖ

 (Chռlidoine).

որ է յէրղսֆրն. յշծ:

 

ՇԱՃԱՐ Ի ՏԻՀԱԼ

 (ChՌvrefeuille).

զարիմաթ ըլ ճատինն է. ինքն բուս է, որ ի մօտն ծառ լինի՝ ի յայն փաթթի. եւ ինքն ֆաշարային ցեղերուն է:

 

ՇԱՃԱՐԱՅ Ի զԱՖԹԱՅ

 (Renoncule).

որ է քապիքաճն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՏԱՄ

 (Anchusa).

որ է շանճարն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐ Ի ԻՊՐԱՀԻՄՆ

 (Vitex).

Ղաֆիղին ասէ թէ փանճանկուշտն է. եւ ոմանք ասեն թէ շահպանճն է. եւ ոմանք ասեն թէ տրախտ ի պարմն է. եւ ինքն մուզայ ըլ անն է. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱԹ ԸԼ ՔՖ.

  

որ է ասապէհ լ սֆրն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱԹ ԸԼ ՊԱՀԱՂ

 (Dentelaire).

որ է ղինապարրին. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱԹ ԸԼ ԱՊՈՒՄԷԼԻՔ

 (Saponaire ?,

յ. Շ. Աբի-Մալէք). ի Տիմիշխ՝ սապուն ըլ ղաֆ կասեն. ինքն բուս է. եւ ի հութ տեղեր բուսնի, եւ ի գետերուն ի մէջն. եւ ի հալաւ լուանալն՝ իր տակն զերդ զսապոն է. եւ Պտ ասէ թէ ի հալիմուին ցեղերուն է. եւ ինքն զսավտան լուծէ. եւ աւգտէ ամենայն ցաւոց, մինչեւ ի գոդութիւն:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՏՈՒՊ.

  

որ է զարուրն (Azerolier). եւ այլ ցեղ բան որ ի վերայ այսոր զրուցեցին, չէ ստուգ խաւսք:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՏԻԶ

 (Tragium ?).

որ սիսղանին ծառն:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՊԱՐԱՂԻՍ

 (Conyza).

որ տապախն. յշծ է:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՄԱՐԻԱՄ.

  

Իպն՝ հակառակ խաւսք է ասեր. եւ Մինհաճին տէրն ասէ թէ պուխուր ի Մէյրամն (Cyclemen) է, եւ ստուգել է. ինքն Գ ցեղ է. Ա ցեղն՝ միրգ չի տալ, եւ Բ ցեղն՝ միրգ կուտայ. եւ իր տակն՝ արտանիսան է. եւ յիշած է իր կերպն պէյին վերայ, Աստուծով:

 

ՇԱՃԱՐ ԸԼ ՂԱՐ

 (Lurier).

որ է տահմուշն. յիշած է:

 

ՇԱՃԱՐԱՅ Ի ՏԱՐ.

  

ասէ Մինհաճին տէրն թէ լաւն այն է որ փոքր լինի. եւ իր միսն տաք եւ չոր է. եւ յուշ կու մարսի վասն թանծրութեանն. եւ պեղծ կերակուր է. տաք եւ չոր արիւն կընծայի իրմէն. եւ թէ շատ եղով լինի՝ քիչ զեն առնէ. եւ Ճամէյին տէրն՝ զԸՌազկան րդուն խաւսքն պատմէ, թէ իր միսն գէճ է նա՝ շուտ հալէ եւ մարսէ. եւվՂարատիս ըռուհանին կասէ, թէ մալխուլիաին տիրոջն՝ քան զայս աղէկ կերակուր չկայ. եւ պ. այն ձագուս՝ տար կասեն. ինքն ձագ մըն է. աղէկ ձայն ունի:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՊԱՏ

 (Graisse de Canard).

որ է սագուն եւ բադին եղն. տաք եւ գէճ է. ինքն խիստ նուրբ է. եւ թէ մոմըռուղան շինեն եւ յերեսն աւծեն՝ զերեսն յիստակ կառնէ:

 

ՇԱՀՄ Ի ՏՈՒՃԱՃ

 (Graisse de Poule).

որ է խաւսողին ճրագուն. տաք է քան զսագուն եղն. եւ լեզուին չորութեան աւգտէ. եւ աչացաւութիւնն տանի:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՅԱՐԶ

 (Coton).

որ է բամպակն. եւ Իպն ասեր է թէ խարատինն է. եւ Գրոցս շինողն ասեր է թէ խարատինին՝ յամյայըի յարզ կասեն, որ թ. յէր սուղուլճանի ասուի:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՅԱՎԶ

 (Grisse de PanthՌre).

աւգտէ տայուսայլապին եւ պռկներուն ճղքելուն. եւ զցաւն տանի:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՖԻԼ

 (Graisse d'լlռphant).

որ է փեղին ճրագուն. եւ թէ մարդ զինքն ի յանձն աւծէ՝ գազանն չի հարէ զինքն:

 

ՇԱՀ ԸԼ ԷԼ

 (Graisse de Cerf).

որ է եղին ճրագուն. ինքն խիստ տաք է. աւգտէ թաշանուճին. թէ ծխեն եւ կամ աւծուին՝ զգազանքն փախցնէ եւ չի հարեն զինքն:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ԱՍԱՏ

 (Graisse de Lion).

որ է առիւծին ճրագուն. քան զամէնն տաք է, եւ գիճութիւնն խիստ քիչ. եւ չորութիւնն աւելի եւ ուժով է. ամենայն պինտ ուռէցին աւգտէ. եւ թէ ծածուկ մարմինն աւծեն՝ զարմանալի բան առնէ, եւ ամրացնէ, եւ պնդացնէ. եւ շատ աւգտէ մարդուն:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՀԻՄԱՐ

 (Graisse de l'Թne domestique).

որ է իշուն ճրագուն. աւգտէ այն սպինին որ ի յերեսն լինի եւ ի մորթին. եւ կրակէն այրածին շատ աւգտէ:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՀՆՄԱՐ ԸԼ ՎԱՀՇԻ

 (Graisse de l'Թne sauvage).

որ է յովանակին ճրագուն. եւ թէ ղուստն խառնես եւ աւծես կռնակին ցաւուն՝ աւգտէ. եւ քամուն այլ աւգտէ:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՄԱՐԶ

 (Graisse de ChՌvre).

որ է քաւշին ճրագուն. քան զամենայն ճրագու կապող է. եւ աւգտէ աղեց գաներուն. թէ հուգնայ առնես՝ խիստ աւգտէ աղեց գաիերուն. եւ ուժով է քան զխոզին ճրագուն, այնոր համար որ՝ շուտ կու պաղի. եւ աւգտէ այնոր որ զարարեհ ուտէ. փորձած է:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ԽՆԶԻՐ

 (Graisse de Porc).

որ է խոզին ճրագուն. լաւն այն է որ որձ լինի եւ մատղաշ. եւ իր գիճութիւնն աւելի է քան ամենայն ճրագու. եւ իր ուժն մաւտիկ է հռ. ձիթին. եւ իր տաքութիւնն պակաս է քան զէգ ածուն ճրագուն. եւ աւգտէ ուռէցնուն, եւ խոցերուն որ ի յաղիքն լինայ. եւ աւգտէ ամենայն գազանահարի. եւ իր առնելուն չաքն Գ դրամ է. եւ լաւն այն է որ իր փոխանն ածու ճրագու լինի:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՊԱԽԱՐ

 (Graisse de Boeuf).

որ է պախրու ճրագուն. տաք եւ չոր է քան զածուն ճրագուն. եւ իր փոխանն բադուն ճրագուն է:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՅԷԼՃ

 (Graisse de Veau).

որ է հորթին ճրագուն. եւ ինքն տաք է քան զպախրուն:

 

ՇԱՀՄ ԸԼ ՏՈՒՊ

 (Graisse d'Ours).

որ է արջուն ճրագուն. նուրբ է. աւգտէ տայուսայլապին, եւ շուկակին՝ որ ի հովութենէ լինի եւ ճղքի, աւծես՝ աւգտէ. եւ պարասին այլ աւգտէ. եւ թէ զճրագուն նռան կեղեւով տաքցնես, եւ չքաւքն հռ. ձէթ խառնես, եւ ի ունքն աւծես՝ մազ բուսցնէ շատ. թէ նասուրին աւծես՝ տանի. թէ զիր ճրագուն աւծես ոսկրացաւութեան, եւ նստատեղին աւծես՝ աւգտէ. թէ յարեւն նստիս եւ աւծես՝ ջղերուն աւգտէ եւ կակղացնէ. բայց կամաց կամաց աւծէ, որ եղն աներեւոյթ լինի, եւ ջղերն զուժն գտնու, եւ աղէկ լինի. եւ իր փոխանն շան ճրագուն է. եւ Զահրաւին ասէ՝ աւծէ տայուսայլապին, մազ բուսցնէ. եւ թէ յաչքն քաշես, եւ անկից յետեւ որ ի յաչքն մազ լինի՝ քաշես, այլ չի բուսնի. եւ թէ հալեն եւ նոր եղած տղին աւծեն՝ ամենայն ցաւէ եւ վնասէ անհոգ լինի. եւ ինքն մեծ դեղերուն է եւ աւգտակար:

 

ՇԱՀՄ Ի ՍԱՄԱՔ ԸԼ ՊԱՀՐԻ

 (Graisse de poisson de mer).

որ է ծովու ձկան եղն. զաչաց սրութիւնն աւելցնէ, եւ չի թողու որ ջուր իջնու, յորժամ մեղրով յաչքն քաշես:

 

ՇԱՀՄ Ի ՅԱՖԱՅԻ

 (Graisse de Serpent).

որ է աւձի եղն. տաք եւ սուր է. եւ շատ բժշկապետք ասեր են թէ զջուր իջնուլն աչացն խափանէ. եւ Յեսու ասեր է թէ յաչքն յաւելի մազ բուսնիլն խափանէ, յորժամ փետես եւ ի տեղն աւծես. կէս դրամ աւգտէ ամենայն գազանահարին. եւ ինքն սրտին զեն կառնէ. իր չարութիւնն տանի պասալ ըլ ֆարն:

 

ՇԱՀՄ Ի ԹՄՍԱՀ

 (Graisse de Crocodile).

ասեր է Գս թէ զիր ճրագուն աւծես իր խածածին վերայ, յայն պահն զցաւն խաղեցնէ եւ փարատէ:

 

ՇԱՀՄ Ի ՀԱՆԴԱԼ

 (Coloquinte).

յորժամ կեղեւէն հանես եւ Դ ամիս պահես՝ ուժն պակասի. եւ իր աւգտութիւնն ի վերայ հանտալին յիշած է:

 

ՇԱՀՄ Ի ՃՈՒՐՄ

 (Althռa,

յ. Շահմ էլ-մէրջ). որ է վայրի խաթմին. յիշած է:

 

ՇԱՀՄ Ի ՂԱՎԱՆԴ.

  

ինքն ղավանդն է. յիշած է ի վերայ ղատին, կամաւքն Աստուծոյ.

 

ՇԱՀՄ Ի ՍԱՅԼԱՊ

 (Graisse de Renard).

որ է աղուեսուն ճրագուն. զակնջին ցաւն խաղեցնէ. յորժամ սուսանի ձիթով հալես եւ կտոր մի ճրագու յականջն դնես, զակռային ցաւն խաղեցնէ. եւ թէ կտոր մի փայտն եւ կամ փուշ մի աւծես եւ տանն ի քունճ մի դնեն, զի՛նչ որ լու կայ՝ ի հոն ժողվի, փորձած է:

 

ՇԱՆՃԱՐ

 (Anchusa).

որ թ. աշակ մառօլին. եւ թէ տակն սպեղանի առնես եւ աւծես պիսակին եւ շտերուն եւ բորին՝ աւգտէ. թէ հռ. ձիթով եւ մոմով խառնես, կրակին այրածին եւ շտերուն աւգտէ. եւ թէ զերդ շաֆ առնես եւ կանայք վերցնեն՝ տղան ի փորուն հանէ. թէ եփեն եւ ջուրն մայըլ ղարատինով խմեն՝ աւգտէ յերաղանին, եւ իրիկամացաւութեան, եւ փայծղան ջերմերուն. թէ տերեւն գինով խմեն՝ զփորն կապէ. եւ թէ տրորեն եւ եղով խառնեն եւ յանձն աւծեն՝ զքրտինքն հանէ. եւ թէ ուտեն՝ զստամոքն ամրացնէ, եւ զխլտն լատիֆ առնէ. եւ ցեղ մըն այլ կայ որ մանտր տերեւնի եւ բարակ ճղեր ունի. եւ ի ծիրանի եւ ի կարմրութիւն շքտէ ծաղիկն. եւ զերդ արիւն՝ կարիր տակեր ունի. եւ կալոց ատենն ի աւզով տեղեր կու բուսնի. թէ զտակն կամ զտերեւն ուտեն՝ կամ զջուրն խմեն եւ լուուխ առնեն՝ աւգտէ ամենայն գազանահարին. եւ թէ զտակերուն մէկն ծամեն, եւ աւձի կամ կարճի բերանն թքնուն՝ մեռնի. թէ զուֆայով կամ կոտմի հնտով խմեն՝ զտափակ ճիճին հանէ. թէ սպեղանի առնես եւ նկրիսին աւծես՝ զփորն կապէ. եւ թէ քամեն եւ զջուրն մեղր խառնեն՝ աւգտէ բերնին ցաւերուն. եւ թէ ի քիթն կաթեցնես՝ աւգտէ աչաց մթնալուն, եւ զըղեղն յիստկէ. եւ զարգանտին պինտ ուռէցն տանի. եւ թէ զինքն շաֆ առնելով եւ աւազան առնելով՝ աւգտէ. թէ զտերեւն քացխով ծեծեն եւ դնեն ի վերայ փայծղան՝ աւգտէ. բայց տերեւն քան զծաղիկն ուժով է. թէ զտակն հռ. ձիթով եփես եւ յականջն կաթեցնես՝ զցաւն տանի. եւ թէ Ա դրամ կանայք խմեն՝ հայզն ուժով կու բանայ:

 

ՇԱՆՊԱԼԻԹ

 (Fieur de Colchique).

որ է սորինճանի ծաղիկն. թէ հոտվտան՝ աւգտէ հով գլխացաւութեան. եւ ըղեղան զթանծր պալղամն հանէ. եւ զկրծոց կալուածն բանայ:

 

ՇԱՆԱՃ

 (Sorte de Coquillage).

ինքն ի հալիզոնին ցեղէն է. եւ պ. քաչաք կասէ, եւ ի Շիրազ՝ ղասպաք ասեն. ինքն մեծ եւ փոքր լինի. եւ Իպն ասէ թէ մեծ եւ թանծր եւ ոլորած կու լինի. եւ դուրսի դիհն դեղին եւ մէջն սպիտակ կու լինի. եւ ի Շիրազ՝ նատնտարնինաղիր «ույատտարնինաղիրե կասեն, եւ ինքն վատահն է. յիշած է ի վերայ վեւին կամ ի վերայ ոյին: Ասեր է Սինէայ Որդին թէ լաւն այն է որ թաժայ լինի, եւ սպիտակ, եւ կոկ. եւ այրեն եւ աչից դեղերն խառնեն. եւ իր այրելն այսպէս է, որ զինքն շոխով եւ թրիաքով յիրար խառնեն եւ ծեփեն, եւ թոնիրն դնեն եւ այրեն, հանց որ սպիտակ լինի. թէ սպիտակ չի լինայ՝ այլուի ծեբէ, դիր, ինչեւ սպիտակի. եւ լոսեն, եւ լուանան, եւ չորցնեն, եւ այլուի լոսեն. բնութիւնն հով եւ չոր է. եւ ասած է թէ հով եւ գէճ է. եւ իր աւգտութիւնն այն է որ զաչից սպիտակն տանի. զգիճութիւնն եւ զարցունքն այլ կտրէ, եւ աղէկ ճլէ տայ. եւ իր չարութիւնն աւելի է. թէ այրելուն յետեւ տրորես՝ զգիճութիւնն տանի. եւ թէ զակռային դեղն խառնես՝ ակռան փայլուն առնէ. եւ զտաք ցաւերն խաղեցնէ. եւ իր առնելուն չաքն կէս դրամ է. բայց թոքին զեն կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի մեղրն. եւ իր փոխանն վատահն է:

 

ՇԱՆԱՃ ԸԼ ՊԱՀՐ.

  

ինքն անասուն մըն է, որ ի ծովն լինի. եւ ի ցամաքն այլ լինայ. եւ ինքն ի հալիզոնն յիշած է ի վերայ հոյին. եւ պ. քաչաք կասէ, եւ ի Շիրազ՝ ղասպաք կասեն, եւ թութիայ ի աղպար այլ կասեն երբ այրեն: Եւ յիշենք զշանաճ ի պահրին եւ զիր կերպն. ինքն կենդանի մի է փոքր, եւ տկիկ կու նմանի. գլուխն, եւ քիթն, եւ բերանն ի հորթ կու նմանի. եւ ամէն շաբաթ աւր ծովն չի մտնուր. եւ թէ զերդ պապուճ կարեն, ո՛վ նկրիս ունի՝ շատ աւգտէ. թէ զԱ կտոր պալղամի ջերմին ծխես՝ աւգտէ. թէ տունն ծխես՝ զսիվրի սինակն սպաննէ:

 

ՇԱԶՐԱՅ «Շազրայե

 (Garance).

որ է ֆուֆայ. յշծ է:

 

ՇԱՏՐԻԱՅ

 (Sariette).

ինքն ի սահթային ցեղերուն է. եւ տերեւն յերկան է, եւ ածուոց լինի. եւ ի Թավրէզ՝ մարզայ ասեն. յիշած է ի վերայ սահթարին:

 

ՇԱՇՖԱՆԴԱՆ

 (Taminier,

պ. Շէշբիդար). որ ֆաշարայսիթինն (= Ֆաշէրշին). յիշած է:

 

ՇԱՅՅԱՐԻՐՆ

 (Concombre).

ինքն ղսսայ սաղիրն է. չշծ է:

 

ՇԱՂՐԱԽ

 (Geai).

պալլուլիայ, եւ շանղարիա «շանղիրայե ասեն, եւ պ. քասկինայ կասէ, եւ ի Շիրազ՝ քասայ ի շակնեկ կասեն. բնութիւնն տաք է:

 

ՇԱՅԻՐ ԸՌՈՒՄԻ

 (Alica).

որ է խանդարաւսն. յիշած է:

 

ՇԱՂՐ

 (Anռmone).

որ է շախայիղն. յիշած է:

 

ՇԱՅԻՐ

 (Cheveux).

որ է մազն հ. եւ ինքն ցեղ ու ցեղ լինի. մարդուն մազն մուհթատիլ է, եւ այլն՝ տաք եւ չոր, եւ չորացնող. մարդոյ մազն որ հռ. ձիթով տրորես՝ գլխուն ուռէցնուն աւգտէ. եւ թէ զմարդուն մազն ծխես՝ աւգտէ յարգանտին խծկելուն. եւ թէ քացխով տրորեն եւ տան կատղած շան խածածին՝ աւգտէ. եւ զգէճ խոցերն կու չորացնէ, եւ աւգտէ կրակին այրածին. եւ շատք ասեր են թէ մարդ մազ ուտէ՝ վարամ կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի բակլային ալուրն. եւ իր փոխանն զուֆն է: Իպն ասէ թէ մարդուն մազն այրես եւ ցանես որոյ նստատեղն դուրս ելանէ՝ աւգտէ եւ ի ներս տանի. եւ թէ այն մարդն որ նկրիս ունի եւ կամ կարիճ է հարել, զփոքր տղայոց զմազն որ կակուղ է՝ ի լաթն կապեն եւ վիզն կախեն, կարճահարին եւ նկրիսին զցաւն տանի. եւ թէ Ա իրաց մըն զմարդուն մազն ծխեն՝ դեղնեցնէ. թէ ջուրն հանեն եւ աւծեն այն տեղն որ մազ չէ բուսեր՝ բուսցնէ. թէ զեղն հանեն եւ արծաթն կաթեցնեն՝ դեղնեցնէ. եւ ասեն թէ քիմիայ է. չէ ստոյգ:

 

ՇԱՎՍԱՐԱՅ

 (Chenopodium Botrys,

յ. Շուասէրա). որ է պարանճասիֆին ցեղերուն. եւ ինքն մուշքճինն է. բնութիւնն տաք եւ չոր է. եւ զհուխնայնին սուր առնէ. եւ աւգտէ յէրղնիսային, եւ ոսկրացաւութեան. եւ լուծում առնէ. եւ զթանծր խլտերն հանէ հեշտութեամբ:

 

ՇԱՎԻԼԱՅ

 (Armoise).

պարանճասիֆն. յիշած է:

 

ՇԱՂԱՂՈՒԼ

 (Tordylium secacul).

որ է աշղաղուլն. ինքն դեղին տակեր է. եւ լաւն այն է որ հաստ լինի եւ պինտ, եւ յիստակ, եւ առողջ լինի. տաք եւ չոր է. զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ. եւ զհոգուն ուժն յաւելցնէ. եւ զծածուկ մարմինն ուժովցնէ. եւ իր առնելուն չաքն Բ դրամ է. բայց ստամոքին զեն կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի ամլաճն եւ իր փոխանն պուզէտանն է: Ասէ Պտ, թէ աշղաղուլ կասեն. ինքն յիշած է ի վերայ այբին: Ասէ Մանսուրին թէ իր մուրապպան զստամոքն տաքցնէ. եւ զլերդն այլ. զմերձաւորութիւնն աւելցնէ. եւ զմարմինն ուժովցնէ. եւ իր սնցնելուն աղէկն մեղրով է: Ասէ Գս, թէ տաք եւ գէճ է Գ տարաճան. զկաթն յաւելցնէ. եւ հով զաւդուածոց շատ աւգտութիւն կառնէ: Ասէ Դս, թէ արծուոց յառաջն շատ աւգտութիւն առնէ. եւ զմերձաւորութիւնն խիստ աւելցնէ. եւ աւգտէ կատղած շան խածածին: Սնէայ Ոդին ասէ թէ իր տաքութիւնն նուրբ է. եւ իր փոխանն պուզէտանն է, եւ ասած է թէ տարչինին է, եւ ստեպղնին հունտն է. բայց թոքին զեն կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի փարսիեաւշանն, եւ որ սոցին նման լինի:

 

(ՇԱՂԱՅԻԽ ԸԼ ՆՈՒՄԱՄ

 (Anռmone).

որ է հարսնուկ: )

 

ՇԱՂԱՅԻԽ ԸԼ ՆՈՒՄԱՆ

 (Anռmone).

որ թ. կալինճիկ չիչակի կասէ, եւ հ. ծափկոտրուկ, եւ պտուկ կոտրուկ այլ կասեն. ինքն մանտր եւ խոշոր է. լաւն այն է որ հոտն անուշ լինի. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. ճլէ տուող է, եւ քաշող. զմազն չի թողուր որ վաթի, եւ կու ներկէ. եւ թէ ծամեն՝ զպալղամն կու քաշէ. եւ թէ գլուխն աւծեն՝ զգլուխն իստկէ, եւ զաչից մթնալն տանի, եւ զաչից կապուտն այլ տանի. եւ թէ եփածն ուտեն՝ սավտան ի գոզին ճանփուն կու հանէ գոզելով. եւ զկանանց հայզն բանայ. եւ զտղան ի փորու կու ձգէ. եւ իր ծաղիկն աւգտէ փորացաւութեան. եւ իր ձէթն աւգտէ հով ստամոքին. եւ զխոցերն եփէ եւ ողջացնէ. եւ զամենայն գէճ բորի աւգտէ. եւ զպիսակն կու ներկէ. եւ իր ձէթն զամենայն անձն կու տաքցնէ. երիկամաց եւ փշտին զեն կառնէ: Իպն ասէ, թէ առնուն իր ծաղկէն ԲՃ դրամ, Կ դրամ դալար ընկզի կեղեւ, ի մէջ շիշի մի լնուս, եւ ի տաք աղբն թաղես, մէկ շաբաթ կենայ. եւ յետեւ հա՛ն. ո՛ր տեղ որ աւծես՝ զմազն սեւ առնէ. եւ թէ շիշին տակն Դ դրամ ըռաստուխ ծեծես եւ դնես, եւ ի վերայ դալար ընկզի կեղեւ լնուս, եւ յետեւ զշաղայղին ծաղիկն լնուս, եւ ի վերայ այլուի Դ դրամ ըռաստուկի քար ծեծես եւ լնուս, եւ բերանն շոխով ծեփես, եւ յաղբն թաղես, եւ Գ շաբաթ կենայ. յետոյ հա՛ն. մաւրուքդ աւծէ, խիստ սեւ առնէ. եւ թէ հնտէն աւրն Ա դրամ պաղ ջրով խմես՝ պարասն տանի: Ասէ Պտ՝ թէ Հելենացոց բառովն շաղր ասեն, եւ արամինի ասեն. ինքն վայրի եւ ածուոց լինի. եւ այն որ ծաղիկն մեծ լինի, այնոր՝ լալայ կասեն. եւ ցեղ մըն այլ կայ որ ինքն շաղայիղէն է, ազարին կասեն. յիշած է:

 

ՇԱՄԱՄ

 (Cucumis Dudaim).

որ է տաստանպուէն. յիշած է. եւ աճուր այլ կասեն:

 

ՇԱՆԴԱԼԱՅ

 (Erysimum).

որ է թուտարին. յիշած է:

 

ՇԱՔ

 (Arsenic).

որ թուրապ ըլ հալիք կասեն Յէրախցիքն, եւ Մաղրիպցիքն՝ ըռաճիհ ըլ ֆար կասեն, եւ յ սամ ըլ ֆար կասեն, եւ ի Շիրազ՝ մարկ ի մուշ կասեն, եւ հ. մկնդեղ ասեն: Բժշկապետք ասեր են թէ դեղին մուխ է, որ ինքն ի Խորասանու կուգայ. եւ ասած է թէ արծաթին մուխն է, որ Խորասան՝ արծթին մատանէն կու ելանէ. եւ չէ ստուգ. եւ ստուգն այն է որ ծովուն կուգայ, եւ Քալաքօթու դիհէն կուգայ. ինքն քար է, որ սպիտակ զառնեխ կասեն. սպանէ զմարդն. եւ իր դեղն այն է, որ մարդ զինքն ուտէ՝ հանց որ զէպախի մուսայիտ կերաւ՝ դիժար խալըսի, զի շուտ կու սպանէ. ի խմորն խառնեն եւ տունն կու դնեն, թէ մուկն ուտէ՝ մեռնի, եւ տունն մկնէն կու իստըկէ. փորձած է. եւ թ. սիչան օթի ասէ:

 

ՇԱՎՔ ԸԼ ՏԱՐԱՃԻՆ

 (Dipsacus fullonum).

որ մուշտըռային, որ է Հելենացոց բառովն՝ տիոնաղօս (= Դիբսակոս). յիշած է մանին վերայ:

 

ՇԱՎՔ ԸԼ ՏԱՄ

 (Sinybum,

յ. Շ. էդ-դիմէն). յուքուպ. յշծ:

 

ՇԱՎՔԱԹ ԸԼ ՅԷԼՔ

 (Chamռlռon Diosc.,

յ. Շուք էլ-իլք). աշխիս. յիշած է:

 

ՇԱՎՔԱՅԻՂ ՊՏԻԱՅ

 (Mimosa nilotica, )

յ. Շ. քօբտիա). որ է ղարատն. յիշած է:

 

ՇԱՎՔԱԹ Լ ՅԱՐԱՊԻ

 (լpine arabique).

շուքային. յշծ:

 

ՇԱՎՔԱՅ Ի ՇԱՀՊԱՅ

 (լpine grise).

եանպութ. յիշած:

 

ՇԱՎՔԱՅ Ի ՄԹԻՆԱՅ

 (Inula,

յ. Շ. մօնտէնա). Հունայն ասէ թէ տապախն է յիշած:

 

ՇԱՎՔԱԹ ԸԼ ՊԱՅԶԱՅ

 (լpine blanche).

պատավարտ. յիշած է:

 

ՇԱՎՔԱԹ ԸԼ ՄՍՐԻ

 (Mimosa nilotica).

շավքաթ ըլ ղպտի. յիշած է:

 

ՇԱՎՔԱՐԱՆ

 (Ciguս).

որ է հուղտուտն, եւ Հելենացոց բառով միղոնիոն ասեն. յիշած է:

 

ՇԱՎՔԱՐԱՆ ՄԸՆ ԱՅԼ

 (Ciguս).

որ թ. պալտրան ասէ. եւ իր հունտն ի նանխու նմանի. լաւն այն է որ նոր լինի. հով եւ չոր է Բ տարաճան. թմրեցնող է. զմարդն կու հարբեցնէ, եւ քուն կու բերէ. եւ իր քամուքսն զմանն ի յերեսէն կու տանի. եւ թէ սպեղանի առնես՝ չթողու որ ծիծն մենայ, եւ կաթն իր չափով կու թողու. կանանց արիւնն կու թողու եւ կտրէ. եւ ամենայն տաք ուռէցնուն աւգտէ. եւ զդեղին ջուրն լուծէ. թէ զմազն փետեն եւ տեղն շավքարան քսեն, եւ կամ տիմէտ առնեն, ի յայն տեղն ա՛յլ մազ չի բուսնի. եւ տաք նկրիսին այլ աւգտէ. եւ զհասպան խափանէ. եւ իր ուտելուն չաքն կէս դրամ է. բայց զկաթն կու չորացնէ. զիւր չարութիւնն տանի յանպակ գինին. եւ իր փոխանն աղվէշբկին հունտն է: Իպն ասէ, թէ ինքն խոտ մըն է, որ ի ծառն՝ ըռազիանին ծառն կու նմանի. եւ ծաղիկն սպիտակ լինի. եւ խորուկ չի մտնալ գետինն. եւ հունտն անիսոն կու նմանի. եւ տափակն բուճ կու լինի. թէ ծածուկ մարմինն աւես՝ վատուժցնէ եւ թուլցնէ. եւ բժշկապետք ասեր են թէ այս խոտէս ո՛չ ուտեն, եւ ո՛չ խմեն. որ զխելքն կու տանի, եւ զմարդն կու սպաննէ. եւ պիտի որ աւշինտր, պղպեղ եւ կղբու ձու, եւ սազապ խմեն, որ զվնասն խաղեցնէ:

 

ՇԱՀՏԱՆԻՂ եւ ՇԱՀՏԱՆԱՃ

 (Graine de Chanvre).

որ է յ. ղարվան, որ է կանփին հունտն. ինքն վայրի եւ ածուոց լինի. լաւն այն է որ ածուոց լինի. տաք եւ չոր է Ա տարաճան. եւ հ. այս հնտին չատան «չաստանայե այլ կասեն. եւ ֆ. կանաբիս սէմէն (Semen Cannabis) կասէ. եւ չորացնող է. եւ թէ զիր տերեւն քամեն եւ ջուրն առնուն, եւ զմազն այնով լուանան, յերկանցնէ. զքամին, զկաթն, եւ զսերմն կու կտրէ, եւ զգոզն յորդորէ. եւ այն որ վայրի շահտանաճն է, տաս մարդոյ՝ հեշտութեամբ զսաֆրան լուծէ. եւ զպալղամն այլ լուծէ. եւ հունտն ի գործ կանցնի. Գ դրամ տուր. բայց գլխուն զեն կառնէ եւ ցաւցնէ. եւ զիր տերեւին աւգտութիւնն յիշած է ի վերայ ղարվանին:

 

ՇԱՀՏԱՆԻՂ

 (Faucon,

յ. Շուդանիք). սավտանիաթն է. յիշած է. քիչ կեակրէ զմարդն. եւ քայըմուսն չի հալի:

 

ՇԱՅԸՊԱԹ ՈՒԼ ԱՃՈՒԶ

 (Lichen mousse).

որ է աւշնայ. յիշած է իր համարն:

 

ՇԱՄՅՆ

 (Cire).

որ է մոմն. լաւն այն է որ դեղին լինի. բնութիւնն մուհթատիլ է. եփող է, եւ կակղացնող. աւգտէ որ ի յաչքն գարեկ լինի եւ պուրտ լինի, աւծելով աւգտէ. թէ աւծեն եւ թէ լիզեն՝ զշորութիւնն տանի կրծոցն. եւ թէ մանուշկի ձիթով աւծես՝ զկանանց կաթն կապի. թէ իրմէն հապեր առնես եւ կուլ տաս՝ աւգտէ աղեց գաներուն. եւ չոր խոցերուն զպնտութիւնն տանի եւ կակղացնէ, թէ տաք եւ թէ հով. եւ ամենայն մորհամնի այնով շինեն. եւ աւծես՝ թէ փուշ մտէ ի ոտքն եւ այլ տեղաց, սեւ ձութ խառնեն եւ աւծեն, զփուշն հանէ: Իպն ասէ թէ զմոմն զամպաղի ձիթով եւ եասամինի ձիթով խառնես եւ յերեսն աւծես՝ խիստ պայծառ առնէ եւ յիստակ. եւ զմանն այլ տանի. եւ թէ զմոմն եղով հալեն, եւ Գ շաբաթ յարեւն դնեն, եւ ակնջթոռքն ուռէց կենայ՝ աւծես, աւգտէ. թէ վապային ջերմերուն ատենն ծխես մոմն՝ շատ աւգտութիւն առնէ. եւ ասէ Դս թէ լաւն մոմին այն է որ կարմրժեռ լինի. եւ ասած է թէ չի մարսիլ եւ չի փոխիլ:

 

ՇԷՐ

 (Orge,

յ. Շաիր) որ է գարին, որ պ. ճաւ, որ է հռ. կրսար. յիշած է ի վերայ գեմին:

 

ՇԷՐ ԸԼ ՃԻՆ.

  

որ է շէյր ալ հայըան, որ է շէր ըլ յարզ, որ է շէր ըլ ղուլ (Asplenium Trichomanes). որ է փարսիյեաւշանն (Capillaire):

 

ՇԷՐ ԱՄԼԱՃ.

  

գիտացի՛ր որ շէր ամլաճ այնոր կասեն՝ որ ամլաճն (Emblic) ի կաթն թրջեն, այնոր շէր ամլաճ կասեն. եւ իր կապողութիւնն պակաս կու լինի. եւ լաւն այն է որ քանի մի աւր կաթն թրջեն, որ բնութիւնն հով է. չոր է Գ տարաճան. ասցած է թէ գէճ է. զլազիճ պալղամն կու սրբէ. եւ զմարսողութեան ուն աւելցնէ. զփսխելն եւ զործկալն կտրէ. եւ որոյ բերնէ ջուր երթայ. եւ զարեան տաքութիւնն կտրէ. եւ իր առնելուն չաքն Ա մխթալ է. եւ ասած է թէ զեն կառնէ բշտին. եւ զիւր չարութիւնն տանի թաժայ կաթն եւ մեղրն:

 

ՇԷՐ ՀԱՊԱՇԻ «Շէհի հապաշիե

 (Poivre).

որ սեւ պղպեղն. յիշած է ի վերայ ֆէյին (ֆլֆուլ):

 

ՇԷՀ

 (Artemisia Cina Berg).

որ է խորասանին, որ թ. յեաւշան կասէ. լաւն այն է որ դեղին լինի, որ Հայոց գայ. տաք եւ չոր է Գ տարաճան. կտրող եւ հալող է. թէ այրեն եւ զմոխիրն աւծեն տայուսայլապին՝ աւգտէ. եւ զկալուածն բանայ. եւ թէ մոխիրն լեղի նշի ձիթով խառնես եւ աւծես՝ զմաւրուքն շատ բուսցնէ. եւ աւգտէ հեւուց, եւ ըռուպ(ու)ին. զգոզն յորդորէ, եւ զհայզն բանայ, եւ զտղան ձգէ, եւ զտափակ ճիճին հանէ. եւ աւգտէ փայծղան. եւ այն որ ի Հայոց գայ՝ աւգտէ ամենայն մահացու դեղոց, եւ կարճահարի եւ ըռաթիլային հարածին, որ թ. պաւը ասէ. եւ առնելուն չաքն կէս դրամ է. բայց գլխուն զեն է. զիւր չարութիւնն տանի մանուշակն, եւ իր փոխանն աւսէնդինն է: Ասեր են թէ ինքն պ. տարմինան է. լաւն այն է որ Հայոց գայ. եւ այն որ տարմինայ ի թուրքի կասեն, եւ շէհ ի ճապալի ֆիլիոն կասեն, համն լեղի է. ո՛ր տեղ որ աւծեն՝ մազ կու բուսցնէ. զիւր չարութիւնն տանի թրմուսն. եւ ստամոքին զեն կառնէ. եւ գլուխ կու ցաւցնէ. եւ լաւն այն որ յետեւվ այնոր՝ շարապի ըռիւաճ խմեն, եւ շարապի ութրուճ խմեն. եւ իր փոխանն մահացու դեղոց, որ զճիճին սպաննէ, Բ դրամ պրինկ քապիլն ասեն. եւ այլ գործ որ մտէ (այն) շէհն է որ Հայոց յերկրէն կուգայ:

 

ՇԷՐՊԱԽՇԻՂ

  

(=Շիրէնջէ շիր). ինքն տակ է դեղնագուն. ի Հնդկաց կուգայ. բնութիւնն տաք եւ չոր է. զսավտան կու լուծէ. եւ զպալղամն եւ զթանծր խլտն որ այրել է՝ հանէ, եւ զպեղծ մատանին հանէ, յիստկէ եւ սրբէ զանձն. եւ իւր առնելուն չաքն կէս դրամ է: )

 

ՇԷՐԽԻՇՏ

 (Siracost,

յ. Շիր քօշք). ինքն մանանայ է. ի յերկնուց կու իջանէ զերդ թարանճուպին. լաւն այն է որ սպիտակ լինի եւ անուշահոտ. ինքն մուհթատիլ է եւ կակղացնող. հազին եւ փողին խոշրութեան աւգտէ. եւ զկրծոց զայրած սաֆրան լուծէ եւ իր ուժն աւելի է քան թարանկուպինն. եւ ամենայն տաք սաֆրայի բնութեան աւգտէ. եւ տալուն չաքն ԺԵ դրամ է. եւ իր փոխանն թարանկուպինն է իր չքաւքն:

 

ՇԷՏԱՐԱՃ

 (Lepidium).

որ թ. սարքուլայ կասէ, եւ հ. նուարտակ, եւ յԵրզնկան՝ արթուղայ կասեն. եւ ինքն տակի կեղեւ է հաստ եւ բարակ այլ կու լինի. եւ լաւն այն է որ ի Հնդկաց գայ. Բ տարաճան տաք եւ չոր է. աւգտէ ջղերուն ցաւուն որ ի հովութենէ լինի. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ աղուեսացաւուն. եւ զպալղամն կու լուծէ. եւ թէ սպեղանի առնես՝ զպալղամն «զփայծաղնե հալէ. եւ այն մադն որ փայծաղ ունի՝ յականճն կախէ, զցաւն տանի, եւ փայծաղն հալէ. թէ աւծես՝ պարասն, պահակն, եւ զբորն տանի. եւ աւգտէ յէրղնիսային, եւ ոսկրացաւին, եւ նկրիսին. եւ լերդին զեն կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի վարդի ձէթն, եւ սանտալն: Իպն ասէ թէ ո՛վ զինքն ի վիզն կախէ, աւգտէ ակռացաւութեան. թէ ծեծեն եւ կամ կղմուխով խառնեն եւ աւծեն յէրղնիսային կէս ժամն՝ աւգտէ, եւ ցաւն տանի: Ասեր է Պտ թէ ազապ կասեն, եւ պարպարի լեզուաւն՝ լիտիոն կասեն. եւ ինքն շատ ցեղ է. եւ լաւն այն է որ հնտի է եւ կամ պահրի: Ասեր է Գրոցս շինողն թէ քանի որ փորձեցաք՝ քան զպարսկին աղէկ չէ. որ թէ աւծես թաժան նա՝ այն պահն բշտեցնէ զտեղն. եւ հնտին՝ չի բշտեցնել զաւծած տեղն. ստուգ եղաւ, որ իր սրութիւնն աւելի է քան զհնտին. եւ այս ցեղս լաւ է Բ կերպիւ. Ա՝ այն է որ թաժայ է, եւ Բ՝ այն է որ կտուած է. բնութիւնն տաք եւ չոր է Բ տարաճին վերջքն. եւ Գս ասէ թէ տաք եւ չոր է Դ տարաճան. եւ Սինէայ Որդին ասէ թէ սպիտակ պարասն եւ պահակն եւ զբորն տանի, յորժամ աւծես քացխով. եւ թէ զիր տերեւն աղէկ ծեծեն, եւ կղմուխի տակով տիմէտ առնեն, աւգտէ յէրղնիսային. եւ ասեր են բժշկապետքն, թէ որոյ ակռան ցաւի՝ զշէյտարաճն ափին մէջն կապէ, ակռային ցաւն խաղի. բայց պիտի որ ներհակ դեհն կապէ զդեղն. եւ թէ երեսին ներքեւն կապեն՝ զցաւն խաղեցնէ. եւ առնելուն չաքն Ա դրամ է, եւ կամ Ա մթղալ. բայց թոքին զեն կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի մազտաքէն. եւ իր փոխանն ֆուվան է. եւ այլ ասած է թէ կապարին տակն է:

 

ՇԻԱՊ

 (Convolvulus Scammonia L. ).

որ է մահմուտային ծառն. յիշած է սակամոնուն վերայ:

 

ՇԻՊԹ

 (Aneth).

որ հ. սամիթ ասեն, թ. տօրաղ օթի ասէ, եւ ֆ. անէդոյմ (Anethum). ինքն ածուոց եւ վայրի լինի. լաւն այն է որ ածուոց լինի, եւ ծաղիկն դեղին. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եփող է. զբնութիւնն կու խաղեցնէ, եւ քուն բերէ. եւ հով գլխացաւութեան աւգտէ. եւ ականջացաւութեան այլ աւգտէ. եւ կաթն այլ կու յաւելցնէ. եւ ցաւերն խաղեցնէ. եւ աւգտէ մաղասին. եւ փսխել կուտայ, ործկալուն եւ խուլնճին այլ աւգտէ. եւ զքարն կու հալէ. եւ կռնակին ցաւուն այլ աւգտէ. եւ զպինտ ուռէցնին կակղացնէ. եւ իր եղն այլ շատ աւգտութիւն կայ, եւ աչաց զեն է. եւ իր փոխանն պապունաճն է: Ասէ Սահիպ Ճամէն, թէ սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ սնկան որ դուս ելել է՝ աւգտէ. եւ կռնակին ցաւուն այլ. եւ թէ հունտն ի մալեզ խառնես՝ զկաթն յորդորէ. թէ կերակրին մէջն խառնես եւ ուտես, զքամին որ ի յանձն լինի՝ աւգտէ: Ասէ Պտ թէ ի Շիրազ՝ շավ կասեն. լաւն այն է որ դալար լինի. եւ իր փոխանն տարչինին է եւ ղարանֆուլն. եւ իր առնելուն չաքն Ե դրամ է:

 

ՇԻՊ

 (Alun).

որ հ. պաղլեղ ասէ. լաւն այն է որ Եամանի լինի. հով է Ա տարաճան, չոր է Բ տարաճան. կապող է եւ չորացնող. զակռանին կու ամրացնէ, եւ զցաւն կու խաղեցնէ. եւ զաւելի միսն կտրէ. եւ զարգանտին զգիճութիւնն այլ կտրէ. եւ թէ տիմէտ առնես՝ չի թողու որ ձուքն մեծնայ. եւ քրտինքն կտրէ. եւ գլխու խոցերուն աւգտէ. եւ իր փոխանն զաճն է եւ ակակիան: Իպն ասէ թէ մանտր ծեծեն եւ մեղեն, եւ գլխադրով աչքն քաշեն, զաչից փարտան տանի. եւ թէ այրես եւ պեղծ խոցերուն վերայ ցանես՝ չորացնէ. եւ թէ քան զմերձաւորութիւնն յառաջ զԱ կտոր շիպն ի յարգանտին բերանն դնես, զարիւն կաթնիլն կտէ եւ չի թողու որ պատեղւորի, եւ թէ փորն մեռած տղայ կայ՝ հանէ. եւ այլ աղէկ խասիաթն այս է, որ թէ պղտոր ջուր կամ շող աղն ձգես՝ շուտ իստկէ, եւ պայծառ անէ: Ասեր են թէ այսոր՝ զաճ ի պլոր կասեն. եւ ինքն լեռնէն վայր կաթէ եւ ծլի որպէս սպիտակ սառն. եւ այն որ Եամանու լերունքն կու լինի՝ գոյնն սպիտակ է եւ ի դեղնութիւն քշտէ. եւ այն որ լաւն է՝ շապ եամանի կասեն:

 

(ՇԻՄՇԻՐ

 (Buis).

որ է պաղաս: )

 

ՇԻԶՐԱԽ

 (Fiente de Chauve-souris).

որ թ. առուզու ղուշի («Առու ղուշիե - Mռsange) կասեն. աւգտէ այն քամուն որ յաղիքն լինի. եւ թանծր քամին հանէ, ցրուէ եւ հալէ. բնութիւնն տաք եւ չոր է:

 

ՇԻՐԻՇ

 (Ononis).

որ ճանբանուն վերայ եւ ի լերունքն կու բուսնի. եւ տերեւն մանտր կու լինի. տերեւն նման է սազապի տերեւին. եւ տակն բոլորկեկ կու լինի. սպիտակ եւ պինտ լինի. թէ տակին կեղեւն գինով խմես՝ զգոզն յորդորէ եւ զքարն ցրուէ. եւ գէշ շտերն աղէկցնէ. թէ ջրով եւ կամ քացխով խմես եւ ակռային մազմատայ առնես՝ զցաւն խաղեցնէ եւ շատ աւգտէ:

 

ՇԻՖՆԻՆ ԸԼ ՊԱՀՐԻ

 (Pastenague).

ինքն կենդանի է, ծովային լինի. թեւն եւ գունն մաշկաթեւ կու նմանի. եւ ագին նման է մկան ագուն. եւ մէջն փուշ ունի զերդ ասեղ. թէ ցաւած ակռան հասցնես՝ շուտ հանէ. թէ կին եւ այրի մէկտեղ շռեն եւ այն շռած տեղն այսոր փուշն տնկեն, քանի որ այն փուշն հոն կենայ՝ այսոնք որ շռեցին, հանապազ աճուկն եւ գոզին ճանփան կսկծէ. յորժամ այն փուշն որ հանեն՝ կսկծալն եւ ցաւն երթայ. եւ թէ մարդուն բարձին ներքեւն դնեն՝ քուն լինի. եւ թէ ծեծես եւ ծառի մի ներքեւ թաղես՝ ծառն չորնայ. եւ թէ տուն մի թաղեն՝ այն տանն մարդիքն ցրուին. եւ թէ այրես եւ մոխիրն Բ մարդու մէջ ցանես՝ բաջնին, եւ խիստ կռիւ լինի իրենց մէջն. եւ գիտացիր որ իրեն՝ շիֆնին կասեն, թ. տորղայըայ ասէ, եւ հ. արտուտ կասեն. եւ այս՝ ծովային արտուտն է. եւ հիմայ յիշեմ զվայրի արտուտն այլ:

 

ՇԻՖՆԻՆ ԸԼ ՊԱՐՐԻ

 (Tourterelle).

որ է թ. տորղայը, եւ հ. արտուտն. եւ թէ զինքն աղաւնոյ ձագի տեղ ուտեն՝ աւգտէ ֆալճին. եւ մարդոյ բանն աջողե չկայ, եւ չի յառաջ գար բանն մարդուն. եւ միսն՝ զմարդոյ մոռացկոտութիւնն կու տանի, եւ սգաստ կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի քացախն եւ գինձն. բայց երբ մորթեն՝ մէկ աւր կենայ եւ հապայ ուտեն, լաւ է:

 

ՇԻՊԱՅ

 (Absinthe ?).

որ ինքն սպիտակ ըռահանն է, որ ի յածուենիքն լինի. ինքն ի կաղնու բուրդ կու նմանի. թէ ծեծեն եւ սպեղանի առնեն, եւ դնեն ի վեայ պալղամի ուռէցնուն՝ աւգտէ. եւ թէ հոտան՝ զուգամն տանի, եւ զկալուածն բանայ. եւ թէ զինքն եռցնեն եւ աւազան առնեն, եւ կանայք ի մէջն նստին, զարիւնն կտրէ. եւ թէ զերդ շաֆ վերցնեն՝ զարգանտն յիստկէ եւ զբերանն բանայ, եւ զհայզն բանայ, եւ զտղան ձգէ, թէ՛ մեռած՝ թէ՛ կենդանի, շուտով:

 

(ՇՐԷՇ

 (Asphodele).

որ է խունսայ: )

 

ՇԻՐՈՒՎԱԽ

 (Fiente de Chauve-souris,

յ. Շիզրաք). մաշքաթեւին ծիրտն է. եւ ոմանք ասեն թէ գոզն է. եւ ծիրտն հալէ զայն քարն որ ի բուշտն լինի թէ յաչքն քաշես՝ զաչաց սպիտակն տանի, յիստկէ, եւ սրբէ, եւ աւգտէ, Աստուծով:

 

ՇԻՐՊԱՍ

 (Marrube,

յ. Շէրբէթ). որ է ֆարասիոնն. յշծ:

 

ՇԻՐԻ

 (Coloquinte).

որ է շաճարայ ի հանտալն. յիշած:

 

ՇԻՊՐԻՄ

 (Euphorbia pityusa).

ինքն խոտ մըն է. նաւսր կեղեւ ունի եւ կաթ ունի. եւ ինքն ի եէթողներուն է. կարմիր եւ թեթեւ լինի, լաւն այն է. բնութիւնն տաք եւ չոր է Գ տարաճան. լուծում կառնէ. եւ իր կաթն զթանծր պալղամն լուծէ. զսավտան եւ զդեղին ջուրն այլ լուծէ. եւ աւգտէ խոլընճին եւ զաղեցն զբերանն բանայ. եւ աւգտէ ոսկրացաւութեան եւ ճռանցաւութեան. կաթն աւծես կոծիծի եւ հերքունի՝ աւգտէ. եւ առնելուն չաքն կէս դրամ է. բայց լերդին զեն կառնէ. զիւր չարութիւնն տանի կաթն. եւ իր փոխանն ղսսայ ըլ հիմարն է: Իպն ասէ թէ ի տակէն Բ մխթալ մայ ըլ ղարատինով խմես՝ փորն լուծէ. թէ մուղլ եահուտով, սքնճպինով եւ աւշաղով խառնես եւ հապ առնես, եւ տաս այն մարդու որ խաւլինճ ունի, աւգտէ թէ քասնի եւ ըռզիան եւ շնխաղողի ջրով թրջես եւ կաթն չորացնես, եւ յետեւ՝ հնդի աղ եւ թրպութ եւ դեղին հալիլայ եւ սապռ խառնես, Բ դանկ կամ Գ դանկ խմեն՝ դեղին ջուրն հանէ, եւ աւգտէ ուռէցնուն եւ կալուածնուն: Ասէ Պտ թէ ինքն բուս մըն է, որ պարտիզնին եւ ի գետեզերնին կու բուսնի. եւ ի դաշտերն այլ բուսնի. եւ իեն Արապն՝ զաթ ըլ պախար ասեն. եւ ասէ Գրոցս շինողն թէ զինքն պախրէն ուտէ՝ այն պահն մեռնի. թէ ոչխարն ուտէ՝ չի մեռնիր, եւ զեն այլ չի աներ. եւ լաւն այն է որ թեթեւ լինի, եւ ջղերն կարմիր լինի. եւ այն որ Պարսից գայ՝ չէ աղէկ: Ասեր են, թէ ա՛ռ զշիպրիմն որ դեռ չէ ծեծած, ա՛ռ դալար կաթ, թրջէ աւր մի եւ գիշեր մի, եւ յաւելի մի՛ թողուր եւ ի Ա աւրն եւ ի Ա գիշերն. եւ Բ Գ տարպայ փոխէ զկաթն, որ զիր չարութիւնն տանի. յետոյ՝ լուայ եւ ի շուքն չորցու, քիչ մի հաց ծեծէ եւ խառնէ ի լուծման դեղերն, որ նմանութիւն ունի ժամուն. եւ անիսոն, եւ ըռազիանա, եւ քամոնի քրմանի, եւ թրպութ, եւ հալիլայ. եւ այս դեղերուն թէ նոր կապող լինի՝ լաւ է, որ զշիպրիմին զչարութիւնն տանի. եւ այս դեղերն վասն չարութիւնն խափանելու է, եւ զբնութիւնն շինէ, եւ զանձն լուանայ եւ նուրբ առնէ. եւ թէ ի խուլնճին ստածումն լինի, որ պատճառն ի քամու լինի եւ ի պալղամէ, ի գործ արկանեն մուղլով, եւ սէքպինաճով, եւ աւշաղով, եւ դալու թրիքով հապեր շինեն, վասն ուռէցնուն համար եւ կալուածոց, եւ դեղին ջրերու համար, եւ սավտայի համար ի գործ արկանեն. յորժամ ի կաթնէն հանեն եւ չորացնեն, եւ քասնու ջուր եւ ըռազիանի ջուր եւ շնխաղողին ջուրն թրջես, Գ աւր եւ Գ գիշեր յետոյ չորացնես եւ ղուռս անես, եւ քիչ մի հնտի աղ եւ սապռ եւ թրպութ եւ հալիլայ. յետոյ աղէկ դեղ լինի այս. եւ իր կաթն չէ պատեհ որ խմեն. զեն է. եւ ինքն բարի չկայ. եւ իր առնելուն չաքն Ա դանկէ մինչեւ ի Բ դանկն, ըստ ուժուն: Իպն ասէ թէ Բ դանկէն մինչեւ Դ դանկն է: Եւ ինքն վնասակար է տաք բնութեան եւ ստամոքին. եւ իր կաթն Բ դրամն կու ըսպաննէ. զիր չարութիւնն տանի պախրի եղն, կարագն: Եւ ասցեր է Գրոցս շինողն թէ իր կաթն՝ չոր եւ դալար՝ հերքունին աւծես, աւգտէ. եւ քանի հեղ փորձած է. եւ ամենայն եէթողներուն կաթն զայս խասիաթս ունի. եւ իր փոխանն մազարիոնն է. եւ թ. այսոր՝ սուտլիկեան աւթի ասէ:

 

ՇԻՄՇԻՐԱՅ.

  

որ է մարզանկաւշն (Marjolaine). յիշած է ի վերայ ազանուլֆարին:

 

ՇԻՄՇԻՐԱՅ ՄԸՆ ԱՅԼ.

  

որ շուշմիր (Cardamome) կասեն. ինքն փոքր խախուլան «փ. ղաղուլնե յիշած է:

 

ՇԻՄՇԱՅ

 (Gui).

որ է տիպխն. յիշած է:

 

ՇԻՆՃԱՐ

 (Anchusa).

որ պ. շանկար կասեն. եւ ինքն ապուլխալիսան է. յիշած է. եւ ինթիղլիայ այլ կասեն. եւ թէ զիր տերեւն գինով խմեն՝ զփորն կապէ. եւ իր տերեւն նման է հազրին տերեւին. բայց չոր լինի. եւ ինքն լեղի կաւզուպանն է. ի հով լեռանքն կու բուսնի:

 

ՇԻԵԱՆ

 (Sang-dragon).

որ է տամ ըլ ախավան. յշծ է:

 

ՇԻՐԱՊԱՅ

 (Pavot).

որ է խաշխաշն. յիշած է:

 

ՇԻՆԻԶ

 (Nigelle).

շոնիզն, որ է սեւ գնտիկն. յիշած է:

 

ՇԻՐԱՐ.

  

որ պ. ըռիճալ կասեն:

 

ՇԻՐԶԱԽ.

  

որ է շէրզախն. Իպն ասէ թէ մաշքաթեւին կաթն է. եւ ոմանք ասեն թէ՝ գոզն է. եւ Պտ ասէ թէ ստոյգ կաթն է. եւ իսկի թռչուն չկայ որ կաթ ունի, բայց մաշկաթեւն ունի. եւ շէր ի մուրղ որ ասեն եւ պայֆավահ՝ շէրզախն է. բնութիւնն տաք եւ չոր է. եւ իր աւգտութիւնն այն է որ զիրիկամաց քարն կտրատէ. եւ թէ ի յաչքն քաշես՝ աւգտէ, եւ զըղնկան սպիտակն այլ տանի:

 

ՇԻԽԱՐ

 (Orcanette).

որ է ղալիան, որ հ. կալեքարն (Carbonate neutre de Sodium). տաք եւ չոր է Բ տարաճան. կապող եւ չորացնող է. յորժամ եղին մէջն եռցնես եւ յականջն կաթեցնես՝ զցաւն տանի. թէ սպեղանի առնես՝ զխոզքն հալէ. թէ ճրագու խառնես՝ աւգտէ բերնին ցաւերուն. եւ զարաղանն կը տանի. եւ զճիճիքն ի փորուն հանէ. եւ թէ շալկեն՝ զտղան կու ձգէ. եւ թէ զտերեւն աղնձեն եւ ուտեն՝ զփորն կապէ. եւ թէ աւծեն՝ աւգտէ պահակին, եւ զխոցերն կեփէ. եւ նկրիսին եւ կրակին այրածին աւգտէ:

 

ՇԻՐԻԿ ՁԷԹ

 (Huile de Sռsame).

որ է տաւհն ի շիրիճն, որ է տաւհն ըլ հալն, որ է տաւհն սումսումն:

 

ՇԻՐԻՃ

 (Huile de Sռsame).

որ է շարպախտն, յիշել եմ. շիրիկ ձէթն է:

 

ՇԻՐՊԱԽՏՆ

 (Huile de Sռsame).

շիրիկ ձէթ է. լաւն այն է որ թաժայ լինի եւ անուշահոտ. տաք է Ա տարաճան, գէճ է Բ տարաճան. կակուղ անէ. զմազն պահէ, եւ ամրացնէ, եւ հաւսար անէ. զկուրծքն եւ զթոքն կակղացնէ. եւ աւգտէ զխնաֆասին. եւ զաղիքն գիճացնէ. եւ զաղբն ի յաղեցն յիստկէ եւ հանէ. եւ որոյ գոզն այրի՝ աւգտէ. եւ ամենայն անձն գիճացնէ. թէ աւծես եւ թէ խմես՝ զստամոքն վատուժ այնէ. զիւր չարութիւնն տանի կապող մրգերն. եւ իր փոխանն հռ. ձէթն է: Ասէ Պտ, թէ պ. ըռուղան ի քունճութ կասեն. եւ ըռուղան ի շէր այլ կասեն. աւգտէ շուկակին եւ սավտային չորութեան. թէ զմուրտն իրմով եփեն, եւ զմազն աւծեն, ամրացնէ. եւ թէ ուզես որ թանծրութիւնն քչկնայ՝ լաւն այն է որ տապկեն. ասած է թէ սավտային շահ չունի:

 

ՇԻԼԱՄ

 (Ivraie).

ինքն զիվանն «զուվանե է, եւ թ. տալուճայ կասէ. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. լատիֆ է եւ հալող է. թէ տիմէտ առնես՝ աւգտէ խանազիրին. զհայզն բանայ եւ զտղան ձգէ. զմերձաւորութիւնն կտրէ. եւ թէ ծխեն այլ՝ զտղան ձգէ, եւ զմերձաւորութիւնն կտրէ. զհերքունն եւ զպիսակն տանի. եւ թէ տիմէտ առնես՝ զփուշն հանէ. եւ հարբեցնէ եւ կու թմրեցնէ. զիւր չարութիւնն տանի չոր գինծն: Իպն ասէ թէ կտաւատով եւ սազապով եւ աղաւնոյ ծրտով եփես եւ դնես ի վերայ խանազիրին՝ աւգտէ. եւ թէ ծըծում խառնես. եւ սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ պարասին՝ աւգտէ: Ասէ Պտ թէ պատեղւորութեան ընկերող է. եւ թէ մրտին կեղեւն, եւ զաֆրան, եւ խունկ ծեծեն եւ մաղեն, եւ դնեն ի վերայ զաւդուածին որ սլաք կամ փուշ է մտել՝ հանէ. հարբեցնող եւ քուն բերող է. եւ ծանրացնող է. թէ զիր եղն ի քներն քսեն՝ մարդուն անուշ քուն բերէ եւ ԸՌազին ասէ թէ իր փոխանն ֆուֆան է:

 

ՇԻՆԶԱՏ «Շինզատե

 (Anchusa).

որ է շանճարն. յշծ է:

 

ՇԻՆԱՆ

 (Marrube,

յ. Շէննար). որ է ֆարասիոն. յիշած ի պռասիոնն:

 

ՇՆՄՇԷՐ

 (Buis).

պաղաս. յիշած է:

 

ՇԻՐՊԻՆ

 (CՌdre).

որ է ղաթրանին ծառն. Բ ցեղ է. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. եւ իր միրգն աւգտէ ըռուպուին եւ լերդին. զգոզն եւ զհայզն յորդորէ. եւ զտղան ի փորուն հանէ. եւ զընկերն կու ձգէ. եւ զփորն կապէ. աւգտէ այնոր որ զգոզն կաթկաթէ. եւ իւր միրգն ծովու լապստակ ուտողին աւգտէ. յորժամ խառնես դմակ եղով եւ տաս որ ուտէ, եւ կամ յանձն աւծես, աւգտէ. եւ գազան ինքն չի մօտենայ. եւ տերեւն եւ միրգն կուտուի. եւ իր առնելուն չաքն Ա մխթալ է. բայց ստամոքին զեն կառնէ. եւ զիւր չարութիւնն տանի աւշնան. եւ իր փոխանն ուպհուլն է. եւ ասած է թէ իր տերեւն աւգտէ քացխով՝ ակռացաւին: Իպն ասէ թէ յակնջին ծխես՝ որդն հանէ. եւ թէ ծածուկ մարմնուն գլուխն աւծես՝ մերձաւորութիւն առնէ. պատեղւոր կնիկն զտղան ձգէ, թէ՛ ողջ եւ թէ՛ մեռած. եւ այլ չի թողու որ տղայ լինի. եւ թէ պղպեղով խմեն՝ զհայզն բանայ: Ասեր է Պտ, թէ իր միրգն նման սանաւպարին. եւ այլ փոքր է. եւ ինքն փշլի է, յերկան եւ կարճ. եւ կեղեւն կապուտ է. եւ թ. ղաթրան աղաճի ասէ:

 

ՇԿՈՒՐՏԻՈՆ

 (Teucrium Scordium).

որ է իսղուրտիոնն, որ է սկուրտիոնն, որ է վայրի սխտորն. խիստ կարմիր՝ զերդ արիւն ծաղիկ ունի. հոտն եւ համն սխտոր կու նմանի. եւ տաքցնող է. զգոզն յոդորէ. թէ զդալարն կամ զչորն ծեեն եւ գինով եփեն եւ տան որ խմէ՝ աւգտէ գազանահարի եւ ամենայն մահացու դեղոց. եւ թէ զԱ դրամն շարապի ավմալիով խմեն՝ աւգտէ ստամոքին ցաւերուն, եւ շտերուն. եւ որոյ գոզն արգիլի՝ աւգտէ. եւ զկուրծքն յիստկէ. եւ թէ զչորն մեղրով եւ ըռաթինաճով խառնես եւ լուուխ առնես՝ աւգտէ հին հազին. եւ թէ ղիրուտիով խառնես եւ դնես տաք

ուռէցնուն՝ աւգտէ. եւ թէ բարկ քացխով խառնես եւ դնես ի վերայ նիկրիսին՝ զցաւն խաղեցնէ. եւ թէ կանայք զերդ շաֆ վերցնեն՝ զհայզն բանայ. եւ թէ խոցի դնես՝ բուսցնէ. եւ թէ մեղրով խառնես եւ դնես ի վերայ պեղծ խոցերուն՝ աւգտէ, եւ զաւելի միսն ուտէ. եւ թէ քամին եւ զջուրն խմեն՝ զկշտի ցաւն տանի. եւ թէ մեռելին յանձն աւծեն կամ ի փորն լնուն՝ իսկի չի փտի. եւ զայս խօսուին՝ յառաջին բժշկապետքն են ասցել, եւ զայս խոտս չէին իմացել, եւ յետի բժշկապետքն եկան եւ մեզի պատմեց Իպն, թէ այսոր՝ սկուրտիոն կասեն, խոտ մըն է, որ տերեւն ի քամատարիոսին տերեւն կու նմանի. բայց քամատարիոսն ճղեր ունի, եւ այս խոտս՝ ունի ճղեր. եւ ճղերուն ծարն կարմրժեռ ծաղիկ ունի. եւ տերեւին վերայ զաղապ ունի. եւ հոտն սխտորի հոտ կու նմանի. եւ իր տերեւն խիստ կանանչ չէ. եւ թ. այս խոտիս յիլան օթի կասէ. յորտեղ որ այս խոտս բուսնի՝ աւձն հոն չի բնակիր, փախչի. եւ թէ առնուն այս խոտս եւ տան ո՛ր սահմանքն դնեն՝ աւձն ի այն սահմանքն չի գնայ եւ չի կենայ իսկի: Եւ մեզ պատմեցին հին բժշկապետքն թէ՝ յանկարծակի պատերազմունք եղեւ ի Հելենացոց յերկիրն. եւ շատ մարդիք ջարդեցան ի դաշտին մէջն. եւ այն դաշտս այս խոտէս շատ էր բուսեր. եւ մեռելնին այս խոտիս վերայ պառկել է. եւ կային այլ մեռածներ՝ որ այս խոտս չկար տակն նա, կամաւն Աստուծոյ, այն մարդիք որ այս խոտիս վերայ պառկեր էին՝ նոցա մարմինքն չի փտեցան. եւ այն պատճառովն իմացան որ քան զառաջի սկուրտիոնն լաւ է եւ պատուական. եւ ի բան տարան:

 

ՇՆԽԱՂՈՂ

 (Solanum nigrum L. ).

որ է յանապ ու սայլապն. յիշած է ի վերայ յիին:

 

ՇՆԿԻԱՐ

 (Anchusa).

որ է ղսսայ ի պատրանկն. յիշած է ի վերայ ղատին:

 

ՇՈՒՐՈՒՐ ԸԼ ՂԱՍԱԼԻԵԱՅ

 (Safran).

որ է զաֆրանն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՇՈՒՔՈՒՐ ԸԼ ՀԱՆԱՃ

 (Tribulus,

յ. Շէքուհէջ). որ է հասակն, որ է տատաշն. յիշած է ի վերայ հոյին:

 

ՇՈՒԽԱՏ

  

կորեկն. կուզին. «Շուշատ. որ է կորեկին կուզինե. յիշած է:

 

ՇՈՒՇՄԻԶ

 (Cardamome,

յ. Շուշմիր). որ է խարպուէն, եւ այն ղաղուլէն է. յիշած է:

 

ՇՈՒԽ

 (Guilandina Moringa L.,

յ. Շուա). որ է պանին ծառն. յիշած է:

 

ՇՈՒՔԱՀԻ

 (Onopordon arabicum ?).

որ թ. ղաչաղան տիքանի կասեն. ինքն սպիտակ փուշ է. եւ կարմիր ծաղիկ եւ մեծ տերեւնի ունի. հով է Ա տարաճան, չոր է Բ տարաճան. եւ հալող է. եւ ասցած է թէ յորժամ զայս խոտս ի տղակներուն բարձին ներքեւն դնեն՝ կտրէ զան շողիքն որ ի բերնէն կերթայ. եւ աւգտէ ստամոքին գիճութեան եւ արգանտին. եւ ի լուծող դեղերն կու մտէ. եւ հին ջերմերուն աւգտէ. եւ փայծղան զեն առնէ. զիր չարութիւնն տանի մեղրն. եւ իր փոխանն պատավարտն է: Իպն ասէ թէ զիր տակն ջրով եփեն եւ աւազան առնեն եւ կանայքն ի մէջն նստին՝ զարգանտին արունն կտրէ. թէ նստատեղին սպեղանի առնես՝ աւգտէ ուռէցին: Ասէ Պտ, թէ փուշ է. եւ իր ուժն ի պատավարտ կու նմանի. եւ լաւն այն է որ կանանչ եւ դեղին լինի. բնութիւնն տաք եւ չոր է. թէ զինքն ի տղոց մահճին ներքեւն դնես՝ աւգտէ տղականն որ ի բերնէն ջուր գայ. թէ աւշնդրով եւ մեղրով եփես եւ խմցնես՝ աւգտէ գոդութեան, եւ պահակին: Եւ ասցել է Գրոցս շինողն թէ ի Շիրազ՝ հարմահակ կասեն. եւ ինքն լեռան լինի, եւ ի քարոտ տեղեր բուսնի. աւգտէ ըռիպ ջերմերուն եւ հով ջերմերուն

 

ՇՈՒՂԱՐ

 (Vitriol blanc).

որ է սպիտակ զաճն. յշծ է:

 

ՇՈՆԻԶ

 (Nigelle).

որ է սեւ գնտիկն, որ է յ. հապ ի սավտա. տաք եւ չոր է Գ տարաճան. կտրող եւ ճլէ տուող է. եւ հալող է. աւգտէ ակռացաւին, եւ հով գլխու ցաւուն, եւ աղուեսցաւուն. թէ չորացնեն եւ ուտեն՝ աւգտէ զուքամին. եւ իր եղն աւգտէ ֆալճին եւ լակուային եւ ըռուպուին, որ զշունչն չկարէ կրկնել. ւ զկաթն յաւելցնէ. թէ տիմէտ առնես եւ թէ խմես՝ աւգտէ փայծղան պնտութեան. զաւձն եւ զճիճին ի փորուն հանէ. եւ զտափակ ճիճին այլ հանէ. զհայզն յորդորէ, եւ զտղան ի փորուն հանէ. եւ թէ ծխես՝ աւգտէ սնկան. եւ իր ձէթն աւգտէ ծնկան ցաւուն եւ ամենայն հով ջերմերուն. եւ առնելուն չաքն կէս մխթալ է. եւ լերդին զեն է: Իպն ասէ, թէ ծեծեն եւ ի տղական գոզն խառնեն եւ դնեն ի վերայ կոծիծնուն՝ աւգտէ. թէ ծեծեն եւ հոտվրան՝ աւգտէ զուքամին. եւ թէ ծխեն՝ վնասակար գազանքն փախչին. թէ քացխով թրջեն մէկ գիշեր, եւ վաղն ի քիթն կաթեցնեն, հին գլխացաւութեան աւգտէ. թէ մեղրով եւ տաք ջրով խմես՝ աւգտէ քարին որ ի բուշտն լինի եւ իրիկամունքն. եւ թէ ծեծեն, եւ դալար հանդալի ջրով շաղեն, եւ ի վերայ պորտուն դնեն, զտափակ ճիճին հանէ. եւ թէ զիր ձէթն ֆալճին եւ լակուա եղողին ի քիթն կաթեցնես՝ շատ եւգտէ. թէ ծեծեն, եւ մաղեն, եւ յաւրն Բ դրամ տաք ջրով խմեն՝ աւգտէ կատղած շան խածածին. եւ թէ սքնճպինով խմեն՝ աւգտէ ըռիպ ջերման. եւ թէ Է հատ ի կանանց կաթն թրջես մէկ գիշեր, եւ աաղանին տիրոջն քիթն կաթեցնես՝ աւգտէ, փորձած է:

 

ՇՈՂԳԱՄԲ

 (Rave).

որ է սալճամն, որ է շալճամն. յիշած է ի վերայ սէին, եւ կամ ի վերայ շային:

 

ՇՈՒՇՄԱ

 (Sռsame).

որ է սումսումն. յիշած է:

 

ՇՈՄԻՆ

 (լpinard).

որ է հ. ծմեյ. երկուքն այլ սպանախի անուանքն է. յիշած է (ի վերայ այբին՝ ասպանախ):

 

ՇՈՒՆՆ

(Chien).

որ է քալպն. յիշած է ի վերայ քէին:

 

ՇՈՒՇԱՆ ԾԱՂԻԿ

 (Nռnuphar).

որ է նիլուֆարն. յիշած է ի վերայ նուին:

 

ՇՐԷՇ

 (AsphodՌle).

որ է խունսա. յիշած է ի վերայ այբին՝ աշրաս, եւ ի վերայ խէին՝ խունսա:

 

ՇՈՒԼ

 (Coing indien).

որ է հնտի սերկեւիլն. ինքն ջղաց պնտութեան խիստ աղէկ է. թէ կէս դրամ խմեն՝ զթանծր քամին նուրբ առնէ. եւ զջղերն ուժովցնէ. եւ աւգտէ հով ցաւերուն: Ասցել է Պտ, թէ իր կուտն բոլոր է, որպէս զարտալու. եւ իր ուժն՝ որպէս զանճապիլն է. եւ բնութիւնն տաք է Գ տաաճան: Եւ Սինէայ Որդին ասէ թէ հումն լեղի է, սուր է, եւ կապող. եւ զթանծր քամին ցրուէ. եւ խիստ հալող է. եւ աւգտէ ջղաց եւ յէրղնիսային. եւ արգանտին քամուն այլ աւգտէ. եւ զտղան ի փորն պահէ. եւ թէ մեղրով ուտեն՝ զստամոքն սրբէ, եւ զաղեցն ուժն ուժն յաւելցնէ. եւ զգիճութիւնն տանի. եւ իր առնելուն չաքն Ա դրամ է, կամ կէս դրամ. ասցած է թէ թոքին զեն կառնէ. զիր չարութիւնն տանի մեղրն: Եւ Թաղվիմին տէրն ասէ, թէ գլուխ կու ցաւցնէ. զիր չարութիւնն տանի սեւ խաշխաշն, եւ շաքարն: Եւ Մինհաճին տէրն ասէ, թէ իր ուտելն այսպէս է, որպէս սպանած զիպախ ուտէ: Եւ փառք մարդասիրին, յաւիտեանս, ամէն:

Յիշենք զան դեղերն որ յառաջն ունի ոն: