Անգիտաց Անպէտ

Հեղինակ
ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Առողջապահութիւն  
Դիտել

 

ՈՒՇԹԱՐՂԱՐ

 (Racine de Magydaris).

որ թ. տավա տիքանի (Chardon) ասէ. եւ ոմանք եանտախ այլ ասեն. եւ իր աւգտութիւնն այն է որ զսիրտն վեր բերէ. եւ ա՛յն լաւ է՝ որ զքացախն ի բան տանին. եւ քացխին առնելիքն այս է, որ զինքն մանտր մանտրեն, եւ գինու եղած քացխին մէջն թրջեն, եւ Ի աւրէն յետեւ ի բան տանին. եւ աւգտէ այն ջերմին՝ որ ի պալղամէ լինի. եւ ըռուպուին աւգտէ. եւ զստամոքն աղէկ առնէ խիստ. եւ կերակուր տայ ուտել, եւ զաւրացուցանէ զստամոքն. եւ զվնասակար դեղոց զչարութիւնն տանի: Ասէ Պտ, թէ ինքն զանճապիլ յաճմն է, որ յ. շավք ի ճամալ կասեն, որ թարգմանի՝ ըղտու փուշ. եւ ինքն անճիտանին տակն է, որ խորասանի է, եւ վայրի անճիտանն. ինքն ի ըռաֆթային ցեղերուն է. եւ այս Բ ցեղն այլ ի Հռոմոց յերկիրն կու լինի. լաւն հռոմցին է, որ անճիտան ի ըռումի ասեն. յիշած է. բնութիւնն տաք եւ չոր է Գ տարաճին վերջքն. եւ Էհանան ասէ թէ տաք եւ չոր է Բ տարաճան. զիւր չարութիւնն տանի քացախն. եւ զինքն ի քացախ սնցնելուն յետեւ բան տանին. եւ ասէ Սինէայ Որդին թէ դորայ քացախն աւգտէ ստամոքին, եւ ուժովցնէ, եւ կերակուր կերցնէ, եւ զստամոքն տաքցնէ. եւ այս՝ ի ստամոքին տաքցնող դեղերուն է. եւ վնասակար գազանաց զչարութիւնն տանի. եւ աւգտէ այն ըռիպ ջերման՝ որ ի պալղամէ բորբսել է եւ այրել. եւ զաւրութիւնն եւ աւգտութիւնն՝ այսոր քացախն մաւտիկ է ի պասալի անսուլի քացխին: Եւ Ֆաւլաւսն ասէ թէ իր խոտն փսխեցնող է. զիր չարութիւնն տանի շարապի ըռիպասն, եւ ազոխին շարապն, եւ որ սոցին նման շարապնի կան, «աւգտէ Աստուծով. եւ սնկան աւգտէ իր ջուրն, խմելովե:

 

ՈՒՍՏՈՒԽՈՏՈՍ

 (Stoechas).

որ է աստուխոտոսն. յշծ է:

 

ՈՒՍՏՈՒՖՈՒՆ

 (Isopyrum,

յ. Իսսուֆիւրոն). որ ինքն հունտ կու նմանի. եւ ծարն բարկուկ եւ ի լիք գլուխ ունի. եւ հունտն ի անիսոն կու նմանի. եւ համն այլ. յորժամ հունտն եռցնես եւ մայըլ խարատինով խմեն՝ աւգտէ թանծր քամուն, եւ խլտերուն, եւ կրծացաւութեան. եւ զհազն տանի, զլերդն յիստկէ, եւ զցաւն տանի. եւ զարիւն թքնուլն այլ տանի, եւ աւգտէ, Աստուծով:

 

ՈՒՄԱՏԱՐԻԵԱՆ

 (Coտx).

ինքն ծառ մըն է որ տերեւն կապարի տերեւ կու նմանի. եւ ով տեսնու՝ գիտէ թէ կապապայ է. եւ ինքն ի յԵրուսաղիմայ «յարութեաննե յազպարն կու բուսնի, «եւ յազպրէն ի դուրս այլ կու բուսնի. եւ ինքնե զկալուածն բանայ. եւ ինքն աւգտէ փորուն ուռէցին. եւ լերդին ցաւերուն. եւ անձինն, եւ դուսի ուռէցնուն աւգտէ. եւ զմահացու դեղն խափանէ, յորժամ եռցնես եւ ի ջրէն ԻԴ դրամ խմես. եւ զտերեւն ծեծես եւ դնես մեղուին խայթածին՝ աւգտէ. եւ ի այն զաւդուածքն որ իջուածք իջնու՝ խափանէ. եւ թէ զջուրն խմէ՝ որ կատղած շունն խածեր է, աւգտէ. եւ բորին այլ. եւ այն սպիտակ ջուրն որ ի յաչքն իջնու՝ աւգտէ, յորժամ յաչքն կթեցնես. եւ թէ զչոր տերեւն ծեծես եւ ցանես ի վերայ խոցերուն՝ որ հին լինի՝ աւգտէ:

 

ՈՒՄՍՈՒՀ

 (Equisetum).

ինքն խոտ մըն է որ Բ պինտ եւ հաստ ճիւղ ունի. նման է ձիթենոյ տերեւին ի քարոտ եւ ի փշոտ տեղեր կու բուսնի. եւ լերունքն կու լինի. եւ ի կախ կու լինի. եւ զերդ զծառ որձայ կու հանէ. եւ տերեւ չի բռնել. եւ պտուղն պուղուն կու լինի. եւ Ա ցեղ այլ կու լինի, քան ի ճկթան չաք հաստութիւն ունի. եւ կարմիր պտուղ ունի եւ ճղերն շատ կու լինի. յորժամ հասնի՝ սեւնայ. եւ թ. այս երկուքիս այլ իթ ղու(յ)րուղի կասեն, որ է՝ շան ագի. եւ ինքն հանկուստ ինքն խոտ մըն է որ Բ պինտ եւ հաստ ճիւղ ունի. նման է ձիթենոյ տերեւին ի քարոտ եւ ի փշոտ տեղեր կու բուսնի. եւ լերունքն կու լինի. եւ ի կախ կու լինի. եւ զերդ զծառ որձայ կու հանէ. եւ տերեւ չի բռնել. եւ պտուղն պուղուն կու լինի. եւ Ա ցեղ այլ կու լինի, քան ի ճկթան չաք հաստութիւն ունի. եւ կարմիր պտուղ ունի եւ ճղերն շատ կու լինի. յորժամ հասնի՝ սեւնայ. եւ թ. այս երկուքիս այլ իթ ղու(յ)րուղի կասեն, որ է՝ շան ագի. եւ ինքն հանկուստ ինքն խոտ մըն է որ Բ պինտ եւ հաստ ճիւղ ունի. նման է ձիթենոյ տերեւին ի քարոտ եւ ի փշոտ տեղեր կու բուսնի. եւ լերունքն կու լինի. եւ ի կախ կու լինի. եւ զերդ զծառ որձայ կու հանէ. եւ տերեւ չի բռնել. եւ պտուղն պուղուն կու լինի. եւ Ա ցեղ այլ կու լինի, քան ի ճկթան չաք հաստութիւն ունի. եւ կարմիր պտուղ ունի եւ ճղերն շատ կու լինի. յորժամ հասնի՝ սեւնայ. եւ թ. այս երկուքիս այլ իթ ղու(յ)րուղի կասեն, որ է՝ շան ագի. եւ ինքն հանկուստ ինքն խոտ մըն է որ Բ պինտ եւ հաստ ճիւղ ունի. նման է ձիթենոյ տերեւին ի քարոտ եւ ի փշոտ տեղեր կու բուսնի. եւ լերունքն կու լինի. եւ ի կախ կու լինի. եւ զերդ զծառ որձայ կու հանէ. եւ տերեւ չի բռնել. եւ պտուղն պուղուն կու լինի. եւ Ա ցեղ այլ կու լինի, քան ի ճկթան չաք հաստութիւն ունի. եւ կարմիր պտուղ ունի եւ ճղերն շատ կու լինի. յորժամ հասնի՝ սեւնայ. եւ թ. այս երկուքիս այլ իթ ղու(յ)րուղի կասեն, որ է՝ շան ագի. եւ ինքն հանկուստ հանկուստ կու լինի. եւ թէ զայս խոտս քամեն եւ ի գինին խառնեն՝ զլուծումն կտրէ. եւ թէ եռցնեն եւ ջուրն խմեն՝ աւգտէ այնոր որոյ աճուկն պատռել լինի. եւ իրիկամի եւ հալաբշտին շատ աւգտէ. եւ ստամոքին, եւ լերդին, եւ թոքին, եւ մկանաց վատուժութեան «շատ աւգտէե եւ թէ զինքն թզով եռցնես՝ աւգտէ հազին եւ հեւուց. թէ զչորն ծեծես եւ ցանես ի վերայ խոցերուն՝ բուսցնէ. եւ թէ սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ ձուոց՝ զուռէցն տանի. եւ թէ ջրով եփես, մինչեւ ջուրն կէսն մնայ, եւ խմես՝ աւգտէ սրտին վատուժութեան. եւ թէ թրջէն կնկտիքն ամէն վաղուընէ Ա ուսկուրայ խմեն՝ խիստ գիրացնէ, եւ զերեսն պայծառ առնէ, եւ աղուորցնէ. եւ զարանքն այ իստկէ:

 

ՈՒՄՈՃԸԼ ՔԱԼՏ

  

(= Օմմ ուջա էլ-քէբէդ). որ թ. ղօյին փախլասի ասեն. այնոր համար ասեն ոչխարի բակլայ, որ ոչխարն զինքն շատ կուտէ. եւ թէ ծեծեն եւ քամեն եւ զջուրն խմեն՝ աւգտէ լերդացաւի. եւ սաֆրային շատ աւգտութիւն առնէ:

 

(ՈՍԿԿՈՌԿՈԿ

 (Nitre ?).

որ է նատր: )

 

(ՈՍԿՐԿՈՒԼ.

  

յիշած է ի վերայ նուին, նասր: )

 

ՈՒՄ ԸԼ ՔԱԼՊ

 (Anagyris).

ինքն ծառ մըն է. յերկայնութիւնն Ա կանգուն, ու դեղին կու լինի. եւ տերեւն հինայի տերեւ կու նմանի. եւ ինքն խիստ փորձած է. եւ աւգտէ աւձահարի, եւ կարճահարի, եւ ամենայն մահացու դեղոց, յորժամ թաժային ջրէն խմեն. եւ չորին Բ դրամն զմահացու դեղն խափանէ, վեաբերութենով:

 

(ՈՒԼԱՖ

 (Avoine).

որ է տարի (Millet ?): )

 

(ՈՒՆԾ

 (Once).

յիշած է ի վերայ նուին, նամր: )

 

ՈՒՆՈՒՊՐՈՒԽԻՍ

 (Onobrychis).

ինքն խոտ մըն է որ ի փլփլանք տեղեր կու բուսնի, եւ ի գէճ տեղեր. եւ յերկանքն Ա թիզ կու լինի. եւ տերեւն մանտր է որպէս ոսպան տերեւ. եւ կարմիր ծաղիկ ունի. եւ թէ զթաժայ տերեւն առնուն եւ ի յանձն աւծեն՝ զգաղտ շիչահանքն բանայ, եւ զխոցերն հալածէ. եւ թէ զտերեւն չորցնես, եւ գինով խառնես, եւ յանձն աւծես, քրտինք բերէ. եւ թէ քամես եւ գինով խմես՝ զգոզկաթնիլն կտրէ:

 

ՈՒՖՈՒՍՏԻՈՆ

 (Holosteum,

յ, Ուլուստիոն). որ հ. բառով արգ (Prairie), եւ թ. չայիր չիմիան ասէ:

 

ՈՒՊՀՈՒԼ

 (Sabine).

որ է ձրթուն (= Ցրդի) պտուղն, եւ թ. արտուճ էմիշի ասէ. ինքն Բ ցեղ է. սեւ եւ կարմիր. լաւն այն է որ կարմիր լինի. տաք լինի. տաք եւ չոր է Բ տարաճան. զգլուխն շուրջ կու ածէ. յորժամ նոր քամոցին մէջն տապկեն, շիրիկ ձիթով յականջն կաթեցնեն, զխլութիւնն տանի. եւ իր պտուղն աւգտէ ըխտաւորին, եւ զպեղծ սգայութիւնն տանի, եւ աւգտէ խզծակելոյն. զկանանց հայզն բանայ, եւ զմեռած տղան ի փորուն հանէ յուժով. եւ զիրիկամաց քարն այլ հալէ. եւ զլուծում առնէ. զերկան եւ զտափակ ճիճին հանէ. եւ թէ արդար եղով եփես եւ չորցնես եւ ուտել տաս՝ աւգտէ ամենայն ազգ սնկան. եւ զհին խոցերն չորացնէ. եւ կերուածին այլ աւգտէ. եւ զկաշուն զսեւութիւնն տանի. եւ իր տերեւն՝ խոցերուն միս կու բուսցնէ. եւ զպարասին զգունն կու փոխէ. եւ առնելիքն եփելով այլ կու լինի, եւ ծեծելով. եւ առնելուն չաքն Ա մխթալ է. բայց լերդին զեն կառնէ. զիր չարութիւնն տանի ծորն. եւ իր փոխանն Բ իր չքաւքն սալիխան է, եւ Գ բաժնէն Ա բաժին՝ սէքպինաճն է: Ասէ Իպն, թէ Բ դրամ մեղր խառնես եւ տաս որ ուտէ՝ զկանանց հայզն բանայ. եւ թէ իր պտղէն ԺԲ դրամ առնուն ծեծեն, եւ Զ դրամ կարագ եղով եռցնեն, եւ ԺԸ դրամ մեղր խառնեն եւ լզել տան ան մարդուն որ հեւք ունի, խիստ աւգտէ. եւ թէ զտերեւն դորա ծեծեն, եւ քացխով տրորեն եւ աւծեն այն մարդուն որ ունացն մազն ի վայր է վաթել, բուսցնէ: Ասէ Պտ, թէ ինքն ճավզ ի ուպհուլն է, եւ սամար ի յարյար այլ կասեն, եւ պարասղանճա այլ կասեն. եւ ինքն վայրի կիպարուն պտուղն է, եւ պ. թուխմ ի հավալ կասեն, եւ ի Խորասան՝ փարաւս կասեն: Գս ասէ թէ բնութիւնն տաք եւ չոր է Գ տարաճան. լաւն այն է որ գունն սեւ լինի եւ գէր, եւ տերեւն կանանչ. եւ սեւ չի լինի. բայց լերդին զեն կառնէ. զիր չարութիւնն տանի յաւտ ըլ վաճն, եւ խաւլնճանն, եւ համաման. եւ իր փոխանն ճավզի սարվն է, եւ տարչինին: Եւ այլ ասցած է թէ իր փոխանն իր չքաւքն սալիխան է, եւ ճավզ սարվն:

 

(ՈՒՍԿՈՒՄՐԻ

 (Maquereau).

որ է ռովա՛ ապան: )

 

ՈՒԹՐՈՒՃ

 (Cռdrat).

որ թ. աղաճ ղաւունի ասէ, եւ հռ. կիտրաւ ասէ, եւ պ. թուրինջ ասէ. քաղցր եւ թթու լինի. եւ մանտր եւ խոշոր լինի. եւ կեղեւն տաք եւ չոր է. եւ միսն հով եւ գէճ է. եւ թթուութիւնն հով եւ չոր է. եւ նուրբ այնող է. զգէշ հոտերն աղէկ հոտ առնէ. եւ թէ զիր թթուն յերեսն աւծեն՝ զաղտն եւ զմուխն յերեսացն տանի. եւ թէ յաչքն քաշես զերդ ծարուր՝ զսպիտակն տանի. զեարաղանն եւ զռահշան տանի. եւ կեղեւն աւգտէ ամենայն հով ցաւերուն. եւ զհատն թէ ի քացախն թրջես՝ զտզրուկն ձգէ ո՛ր տեղ որ կպչի. եւ ըռուպն աւգտէ խաֆաղանին. եւ տերեւն զսիրտն խնդացնէ. եւ ծաղիկն քան զտերեւն այլ նուրբ է. եւ կեղեւն այլ խնդացնող դեղերուն է. եւ թթուն զվերաբերութիւնն կտրէ, եւ աւգտէ ջերման, եւ զլուծումն կտրէ, եւ կերակուր տայ ուտել. եւ իր ջուրն զստամոքն լուանայ. եւ տերեւն զփորուն քամին հանէ. եւ կեղեւն զստամոքն տաքցնէ. եւ կուտն զճիճին սպաննէ. եւ եղն աւգտէ սնկան. եւ հոտն զաւդն աղէկ առնէ եւ զչարութիւնն տանի. թէ այրեն եւ զմոխիրն արեւն տլէ այնեն, աւգտէ պարասին. եւ կեղեւն աւգտէ աւձահարին, խմելով եւ աւծելով այլ. եւ հոտն աւգտէ այնոր որ մահացու դեղ լինի խմել. եւ ի մսէն շարապ կայնեն, եւ զկեղեւն կու սնցնեն. թէ զհատն տաս՝ կէս մխթալ տուր. կծոց եւ ջղերուն զեն կառնէ. զիր չարութիւնն տանի խաշխշին շարապն. եւ իր փոխանն լիմաւնն է, թէ չի գտնուի նա: Իպն ասէ թէ աւգտէ մալխուլիային, որ ի այրած սաֆրայէ լինի. յորժամ հիւընդութիւն ընկնի մարդուն՝ զինքն հոտվրան. զաւդին բորբսիլն յինքն չհասցնէ. եւ թէ զթուրնջին կեղեւն ի գինուն մէջն ձգեն՝ շուտ դարձնէ եւ քացախ առնէ. յորժամ հետ կապին ի սնտուկն դնեն՝ զկապն ցեցն չուտէ. եւ թէ ի կտէն Բ մխթալ առնուս եւ ի կեղեւէն հանածին հետ խմես՝ աւգտէ կարճահարին. եւ թէ ծեծես եւ դնես ի վերայ տաք ուռէցին՝ աւգտէ: Ասէ Պտ, թէ ջուրն զգինուն խումարութիւնն տանի. ե թէ ի շաղած խմորին մէջն դնես՝ շուտ քացխի: Ասէ Դս, թէ ա՛ռ իր կտէն Ա բաժին կամ Բ բաժին, եւ Բ բաժին սպիտակ պղպեղ լոսէ մանտր, եւ կին մարդ զինք խմէ՝ զտղան ձգէ յայն պահն. եւ որ ուտէ՝ աւգտէ սնկան. բայց տերեւին ուժն չորացնող է, հալող է զկերակուրն, եւ զստամոքն տաքցնող է, եւ զպալղամի կալուածն բանայ, եւ զքամին խաղեցնէ, եւ զստամոքն ուժովցնէ, եւ զփորն այլ. եւ իր աւգտութիւնն մաւտիկ է կեղեւկնի. տերեւն եւ ծաղիկն նուրբ է խիստ:

 

ՈՒՇԻԱՆ

 (Soude).

որ է աւշնան, որ թ. չաւղան ասէ. չշծ:

 

ՈՒՊԱՆ

 (Asa-foetida).

որ է անկուժատն. յշծ իր համարն:

 

ՈՒՌԻ

 (Saule).

որ է խլաֆն. յշծ իր համարն, Աստուով:

 

ՈՏԷՃ

 (Oesype).

հ. որ է դալար զուֆան. յշծ ի վրյ զային:

 

ՈՍԲ

 (Lentille).

յատաս. յիշած ի վերայ յիին:

 

ՈՀԱԼ

 (Cardamome).

որ է փոքր ղաղուլէն, որ է խարպուէն. յիշած:

 

ՈՍԿԻ

 (Or).

որ է զահապն. յշծ իր համարն ի վրյ զային:

 

(ՈԶՆԻ

 (Hռrisson).

յիշած է ի վերայ ղատին, ղունֆուզ: )

 

ՈՒԶԱՐԼԻԿ

 (Peganum harmala).

հոյին վրյ՝ հուրմուլ, յշծ:

 

(ՈՒՂՏ.

  

պէին վերայ, պայյար. գրած է: )

 

ՈՍՄԷ

 (Isatis).

որ է հ. նիլին տերեւն. յշծ վեւին վերայ:

 

ՈՍԿՐՆ.

  

ի վերայ յիին, յազմ: )

 

ՈՏԻԱՍՔ

 (Aspalathe).

հ. որ է տարշիշյանն. յիշած իր համարն ի վերայ տիւնին:

 

ՈՃԱՌ

 (Savon).

որ է հ. բառ. ինքն սապոնն է. յիշած ի վերայ սէին իր համարն:

 

ՈՃ

 (Acorus calamus).

որ է ակիրն, որ է վաճն. յիշած իր համարն ի վերայ վեւին:

 

(ՈՒՐՈՒՐ.

  

հոյին վերայ՝ հիտայէ, որ հայրէն ցին ալ. յիշած է: )

 

ՈՒՐՑ

 (Sariette).

որ է ծաթրին, յ. սաթար. յիշած է որ թ. քաք(լ)ուք ասէ:

 

ՈՍԿՈՒՆ ԿՊՑՆՈՂՆ

 (Chrysocolle).

որ է բորակն, որ է պորան, որ է պավուրախն. յիշած իր համարն, Աստուծով:

 

ՈՊԱՆԻԱ

 (Pivoine).

որ է ֆուվանիա, որ է յաւտ ի սալիպն. յիշած իր համարն:

 

ՈՐԴՆՏԱԿ

 (Aristoloche longue).

որդնխոտ է. յիշած է. պոռու ալմասի:

Եւ կատարեցաւ ոն, կամաւքն Ատուծոյ. ամէն: Եւ սկսնունք զչան, թէ տէր Աստուած կամի:
Յիշենք զան դեղերն որ յառաջի գիրն շան է: