Օգուտ Բժշկութեան

   Գիտացի՛ր, որ այս խառնվածոցն բժշկապետքն ախլատ ասեն, եւ այսոնք Դ են - սաֆրան եւ արիւնն եւ պալղամն եւ սավտան։ Եւ գիտացի՛ր, որ արեան բնութիւնն տաք է եւ գէճ, եւ իր ընծայման տեղն լերդն է եւ ունի զօդն։ Եւ պալղամին բնութիւնն հով է եւ գէճ, եւ ունի զջրին բնութիւնն, եւ իւր տեղն յանձն է եւ թոքն է։ Եւ սաֆրային բնութիւնն տաք եւ չոր է, ի կրակին բնութենէն. եւ իւր տեղն լեղին է։ Եւ սաւտային բնութիւնն հով եւ չոր է, եւ ունի զհողին բնութիւնն, եւ իւր բնական տեղիքն փայծաղն է։ Եւ այլ գիտացի՛ր, որ այս խառնուածն երկու կերպով է. եւ մէկն այն է, որ բնութեամբ են, եւ այն ի մարդուն անձն զօրութիւն ունի, եւ երկուքն՝ որ չէ զօրութեամբ եւ բնութեամբ, եւ այն չօգտէ անձինն։ Եւ այն արիւնն որ բնութեամբ են՝ նշանն այն է, որ ի ղվամն մուհթատիլ լինայ, եւ ի թանձրութիւն եւ ի նօրութիւն ոչ թանծր լինի եւ ոչ նօսր. եւ գունն ի խիստ կարմիր եւ համն քաղցր, եւ հոտած չի լինի. եւ յորժամ յանձնէն ելանէ՝ շուտ թանծրանայ։ Եւ այսպէս արիւնն գուշակէ զառողջութիւնն եւ ուժովութիւնն, եւ զանձն աղէկ սնցնէ եւ զերեսին գունն կարմիր եւ պայծառ առնէ։ Եւ այն արիւնն որ չէ բնութենով՝ Է ցեղ է. մէկն այն է, որ թանձր եւ մթնգուն լինի, եւ գուշակէ զլերդին տաքութիւնն եւ զչորութիւնն, եւ Բ՝ որ խիստ նօսր լինի. գուշակէ որ լերդին հովութիւն եւ չոր գիճութիւն կայ. Գ՝ որ ի սպիտակութիւն քշտէ. գուշակէ որ հովցել է լերդն եւ կալուած կայ. Դ՝ որ գունն ի դեղնութիւն քշտէ, եւ համն այլ նոյնպէս եւ լեղութիւնն այլ. գուշակէ, որ սաֆրայ է դարձել, եւ Ե՝ որ հոտն հոտած լինի, գուշակէ որ արիւնն ի յանձն փտել է։ Զ՝ որ համն աղի լինի. գուշակէ, որ աղի պալղամ է խառնել ի յինքն, Է՝ որ ի վրան փրփուր ունենայ. գուշակէ որ բնութիւնն գիճութիւն կայ եւ յանձն քամի կայ ցեղ ու ցեղ, հակառակօք։

   Եւ պալղամն որ բնութեամբ լինի՝ նշանն այս է. - ի թանձրութիւնն եւ ի նօսրութիւն մոհթատիլ լինայ, բայց ինքն ի նմանութեամբ յայն կերակրէն է որ ի ստամոքն կիսայեփ լինի։ Եւ թէ պալղամն այս կերպովս լինայ՝ նա զանդամքն եւ զոսկերքն կակուղ կու պահէ, թէ շատ աշխատի՝ նա զէն չի առնէ. եւ յորժամ կերակուրն ի ժմէ անցնի եւ ի ստամոքն կերակուր չի կենայ՝ նա այս պալղամն զկերակրին տեղն կու բռնէ եւ զանձն կու կերակրէ. եւ ասկից յիստակ արիւն ընծայի այնոր համար, որ պալղամն կերակուր մն է անհալ։

   Եւ պալղամն որ բնութեամբ չի լինի՝ Դ ցեղ է. յառաջն թթու է, եւ ինքն ի յայլ պազի պալղամնուն վրան հով է եւ չոր. գուշակէ որ չկարէ հալել զկերակուրն. նա ստամոքն պաղել է եւ միջի փորոքն պաղել է. եւ Բ ցեղ պալղամն աղի է եւ ինքն ի յայլ պազի պալղամնուն վրայ տաք եւ չոր է. գուշակէ հազ եւ ծարաւ եւ քերվիլ անձինն. եւ Գ ցեղ պալղամն այն է, որ ի տաքութիւնն եւ գիճութիւնն աւելի է քան զայլ պազի պալղամնին. գուշակէ որ արիւնն աւելի է եւ փորոքն տաքցել է. եւ Դ ցեղն զէտ հալած ապիկի է. ինքն հով է եւ թանձր է քան այլ պազի պալղամնին. գուշակէ որ ստամոքն հովցել է եւ ի փորոքն ղուլինճ։

   Եւ սաֆրան որ բնութենով լինի՝ նշանն այն է, որ լատիֆ լինի եւ կարմիր լինի եւ յիստակ եւ պայծառ, եւ համն լեղի լինայ. եւ սաֆրան որ այս կերպովս լինի՝ նա զստամոքն տաքցնէ եւ զկերակուրն հալէ եւ զաղիքն ի յաւելուածոցն յիստկէ եւ սրբէ զհովութիւնն որ յաղիքն է ժողվել. եւ սրբէ զանձն եւ թեթեւ առնէ, եւ զարիւնն նօսր եւ յիստակ առնէ եւ ի բարակ երկնին աղէկ է իւր գայլելն եւ գնալն։

   Եւ սաֆրան որ բնութեամբ չի լինի՝ ինքն Դ ցեղ է. յառաջն այն է որ գունն դեղին լինի, եւ պատճառն այն է, որ բնութիւն գիճութեանն ի յինքն է խառնել եւ իւր տաքութիւնն պակաս է քան զբնութեան սաֆրային. գուշակէ որ զկերակուրն յուշ մարսէ եւ զանձն վատուժ առնէ. եւ Բ ցեղ սաֆրան այն է, որ զէտ հաւկթի դեղնուց լինայ. պատճառն այն է, որ թանծր պալղամին գիճութիւնն ի բնութեանն սաֆրան է խառնել. եւ այսոր տաքութիւնն պակաս է քան զամէնն. գուշակէ զայն ջերմն, որ ղիպ ասեն եւ շատր ալ ղիպ, եւ ծարաւ եւ տաքութիւն փորոքին. եւ Գ ցեղ սաֆրան այն է, որ գունն զէտ քուռաս է, եւ սաֆրան որ այս կերպովս լինի՝ շատն ի ստամոքն լինի, եւ իր պատճառն այն է, որ գէճ իրվին շատ լինի կերել. գուշակէ ստամոքին վատութիւն եւ լերդին, եւ զվնասակար ցաւերն. եւ Դ ցեղ սաֆրան այն է, որ գունովն ժանկառի է. եւ այն սաֆրան որ այս կերպովս լինայ՝ նա խիստ պեղծ է. գուշակէ որ խառնվածն ստամոքն այրել է. եւ այս նշանս մահու նշանն ունէ։

   Եւ սավտան որ բնութենով է՝ նշանն այն է, որ համն ի թթվութիւն քշտէ եւ թանծր լինի եւ գունն սեւ լինայ որպէս մրուր արեանն որ մթնգուն, եւ սավտան որ այս կէրպովս լինայ՝ եւ զստամոքն զօրացնէ եւ զկերակուրն տայ մարսել եւ զմիտքն սուր այնէ, զմարդն ի բանն ճարտար այնէ եւ սրտային առնէ, եւ ոսկերացն կերակուրն յիրմէն լինի։

   Եւ սավտան որ չէ բնութամբ՝ Գ ցեղ է. յառաջն այն է, որ բնութեան սավտան այրել է, ի տաքութիւն կու քշտէ, համն թթու է. եւ այս սավտային եւ բնութեան սավտային մէջն բաժանումն այն է, որ թէ այս սավտային վերայ ճանճն նստի՝ մեռնի։ Բայց ճանճ նստիլն ի սավտային բնութեան ի սրութենէն է, եւ թէ ի վրան ճանճ նստի՝ գուշակէ որ բնութիւնն աւիրել է եւ խեւութիւն փոխել. այն է որ շտեր եւ բշտեր եւ պեղծ խոցեր առնէ։ Բ-ն այն է, որ այրած սավտան է որ այրել է, եւ գունովն սեւ է եւ փայլուն է, որպէս զսեւ ձութ, եւ համն թթու, եւ ինքն սուր է եւ տաք քան զամէն ազգ սավտանին. գուշակէ պեղծ եւ դժար եւ սպանող ցաւեր, որպէս սարատան եւ գոդութիւն եւ տայուն եւ զայն հիւանդութիւն որ չընդունի զստածումն. եւ Գ այն է, որ գունովն զէտ զպատինճան լինայ. եւ այսոր սրութիւնն եւ տաքութիւնն պակաս լինի քան զայն Բ ազգ սավտան որ յիշեցի, եւ այս այլ գուշակէ պինտ ուռեցնի եւ զայն ցաւն որ ճար չկայ ողջանալու եւ մնայ ի յանձն մարդուն։

   Գիտացի՛ր, որ տէր Աստուած է ստեղծեր զմարդն, եւ ամէն բժշկապետք եւ իմաստասէրքն միաբան են ասացեր եւ չկայ հակառակ խօսք, որ զմարդն ի չորս նիւթէ է ստեղծեր, որ է խառնված ի կրակէ եւ ի յօդէ եւ ի ջրէ եւ ի հողէ. եւ փառք արարչին եւ անմահին, որ զամէն արարածս գոյացոյց եւ զայս Դ հակառակն ի մէկ տեղ միաւորեաց եւ յօրինեաց։ Եւ արարիչն Աստուած ի յարարածս զինչ որ ստեղծեց՝ նա այս Դ հակառակէն հիմն արար. եւ ամէն անասնոց կերակուր յօրինեաց. եւ ամէն անասուն զկերակուրն կուտէ. եւ այն կերակրին ուժն է որ յանձն կու բաժնի եւ զանձն կու սնցնէ, եւ այն կերակրին ուժն է, որ յարտաքս ելանէ յանձնէն, եւ յորժամ յաւելնայ ի յայս կերակրոյ՝ նա բնութիւնն կուզէ որ ի դուրս հանէ զաւելվածն Բ պատճառի համար. Ա այն է, որ այնոր յաւելվածն որ ի յանձն յաւելցել է՝ ի դուրս ելանէ. Բ այն է, որ անասուն մն այլ ընծայի Աստուծոյ հրամանաւն։ Ի յարկան եւ ի կնկան սերմէն է ստեղծեր զաւակն. եւ յորժամ մերձաւորութիւն այնէ այրն հետ կնկանն՝ նա սերմն անկանի արգանդն կնոջն։ Եւ զարգանդն վասն ծննդեան ստեղծեր է Աստուած. եւ ի յամէն անդամոցն մէջն քան զկնկան արգանդն աճայիպ եւ զարմանալի իրք չկայ, որ տղան ի մէջն կու ընծայի ինն ամիս։ Եւ հանց գիտացի՛ր, որ զարգանդն որպէս հալաբուշտ ստեղծեր է Աստուած, եւ յերկան է, եւ ի բշտին ներքեւն է եւ բոլոր է, եւ վիզ ունի որպէս արկան ծածուկ մարմինն, եւ մէկ ծարն ի կնկան ի ծածուկ մարմինն կիպ է, եւ բերան ունի որպէս ձկան։ Եւ ինքն Բ տապտղայ է, եւ միջի տապաղան Բ բաժին է, որպէս որ քեզ օրինակ. որ թէ զդուսի տապաղան յիրմէն զատես՝ նա Ա արգանդէն Բ արգանդ երեւնայ, Ա ի յաջ դիհն եւ Ա ի ձախ դիհն։ Եւ ամէն անասուն որ էգ է՝ արգանդ ունի. եւ Աստուծոյ զօրութիւնն այն է, որ թէ Ա արգանդն Բ տղայ ընծայի՝ նա ամեն մէկին կերակուրն զատ ի զատ լինի. եւ թէ կտրիճ տղայ լինայ՝ յաջ դիհն լինի, եւ թէ աղջիկ տղայ լինայ՝ ի ձախ դիհն լինի արգանդին։ Եւ յորժամ այրն ի կինն մերձենայ՝ նա արգանդին բերանն կու բացվի, որ սերմն ի մէջն կու ցրուի եւ լցվի, եւ յորժամ զսերմն արգանդն ի յինքն առնու՝ բերանն կու խփվի, հանց որ երկաթէ միլն չի բանար զբերանն։ Եւ այն սերմն կու մնայ ի յարգանդն եւ կու խառնի ի կնկան սերմն, եւ Բ սերմն մէկ լինի։ Եւ բժշկապետքն ասացել են, թէ յորժամ սերմն ի յարգանդին յաջ դիհն ընկնի՝ նա տղան կտրիճ լինի. եւ թէ ի ձախ դիհն անկանի՝ նա տղան աղջիկ լինի. եւ թէ արկան սերմն ուժով լինայ եւ զարգանդին զերկու դիհն այլ լնու՝ նա երկու կտրիճ լինայ։ Եւ պատճառն այն է խառնելուն կնկան եւ այրկան սերմն մէկ ի մէկ, որ արկան սերմն կերակուր կառնէ զկնկան սերմն։ Եւ կնկան սերմն արկան սերմին կերակուր լինալուն պատճառն այս է, որ արկան սերմն թանձր է եւ բնութիւնն տաք է, եւ կնկան սերմն նօսր է եւ բնութիւնն հով է. եւ արկան սերմն անհնար է որ ի յարգանդն ճապղի վասն իր թանծրութեան եւ տաքութեանն, եւ կաւիրի եւ չի ընծայիր, եւ պատեհ է որ խառնի կնկան սերմն ի յինքն, որ մոհթատիլ լինայ։ Եւ արկան սերմն թէ տաք է եւ թանծր է՝ որձ լինի տղան, եւ թէ հով եւ նօսր լինի՝ էգ լինի տղան որ ծնի։ Եւ թէ արկան սերմն շատ եւ զօրաւոր լինի՝ նա տղան ի հայրն կու նմանի։ Եւ սերման բնութիւնն այն է, որ յորժամ սերմն արգանդն անկանի եւ կապի՝ Է օրն արիւն դարձի եւ խանծի այն արիւնն որ ի հայզէն գայ, եւ կերպարան լինայ, որպէս որ այն զօդվածն է որ իսպիտակ է, որ է ոսկորն եւ ըղեղն եւ երակն եւ ջղերն եւ որ սոցին նման է. այս ամէնն ի սերմէն կու ստեղծուի եւ կերպ կառնու։ Եւ այլ պազի զօդվածքն չէ իսպիտակ, որպէս միսն եւ լերդն եւ փայծեղն եւ երիկամն եւ որ սոցին նման է, եւ ամէնն ի հայզին արիւնէն է։ Եւ սիրտն ի շիրեանին արիւնէն է յօրինած։ Եւ այս կերպն որ յիշեցի՝ նա այսոր բժշկապետքն ղուվաթի մուսավիրայ ասեն, եւ յառաջն կու ստեղծանի զօդվածոցն զսիրտն եւ ըղեղն եւ լերդն։ Եւ յորժամ քառասուն օր անցնի՝ միս կապի, եւ յետոյ ոսկոր լինի, եւ յետոյ երակ եւ ջղեր եւ այլ զօդվածքն, որպէս աչքն եւ բերանն եւ ձեռքն եւ ոտքն, եւ այլ զօդվածք մորթ լինի։ Եւ յորժամ Դ ամիս եւ Ժ օր լինի՝ հոգի գայ ի մարմինն. եւ կերակուր նորա հայզին արիւնն լինի մինչեւ ընծայի, եւ այնով սնանի տղան. եւ զինչ որ պատեղվորն ուտէ՝ նա լերդն արիւնն առնէ եւ ուղարկէ յարգանդն կնոջն, որ զաւակն կերակրի։ Քանի որ տղան ի մօրն փորն է՝ գլուխն վեր է եւ կանգնման է, եւ ի ծնընդեան ժամն շրջի արգանդն, եւ գլուխն վայր եւ ոտքն ի վեր լինի, եւ բաժանի ի մօրէն, եւ Գ մութն տեղաց ի դուրս գայ. մէկն ի շամիմայէն, երկուք արգանդէն, երեք ի փորուն, կամօքն Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։

   Բայց նիւթն եւ ժամանակն ծննդեան տղային ազգի ազգի է, եւ շարժմունն եւ կատարելութիւնն այլ աւելի է եւ պակաս։ Եւ յորժամ տղան Ե ամիսն ընծայի՝ նա Լ օրն կերպ եւ պատկերն կատարի, եւ Կ օրն շարժի եւ կատարի, եւ ՃՁ օրն կատարի եւ ընծայի աստուծով։ Եւ թէ էգ լինի՝ ի կատարելն ԼԵ օրն լինի եւ շարժումն ի Հ օրն եւ կատարումն ԲՃԺ օրն լինայ աստուծով։ Եւ թէ տղան Թ ամիսն ծնանի՝ նա կտրիճ լինի, եւ ի Խ օրն կատարեալ լինի, եւ ի Ձ օրն շարժի, կատարումն ԲՃԺ օրն լինայ։ Եւ թէ աղջիկ լինի՝ պատկերն ԽԵ օրն լինայ եւ շարժումն Ղ օրն, եւ կատարումն ԲՃՀ օրն լինայ։ Եւ թէ Ժ ամիսն ծնի եւ կտրիճ լինի՝ կերպն պատկերացն ԽԵ օրն լինի եւ շարժումն Ղ օրն եւ կատարումն ԲՃՀ օրն լինայ։ Եւ թէ աղջիկ լինի՝ նա պատկերն Ծ օրն լինի եւ շարժումն Ճ օրն լինի եւ կատարումն ԳՃ օրն լինայ։ Եւ թէ տղան Ը ամիսն ծնի՝ անհնարին է ապրիլն նորա. այն պատճառովն, որ տղան ի մօրն փորն յորժամ Է ամսու լինայ՝ շարժի եւ խախտի ի տեղացն եւ ձայն հանէ. եւ թէ տղան ուժով լինայ որ ծնի՝ նա ապրի, այնոր համար որ շրջագայութիւնն ի եօթ մոլորականացն ի վերայ կատարեցաւ։ Եւ թէ վատուժի՝ դուրս գայ տղան վատուժութեամբ եւ ցաւով. եւ յորժամ ընծայի՝ ոչ ապրի այն պատճառին համար, որ աս Ը ամսու տէրն Զօհալն է, եւ Զօհալն չար աստղ է եւ հողային է, եւ Ը տանն տէր՝ աստղաբաշխաց հաշվովն մահուն տունն է։

   Եւ այլ թէ տղան Թ ամիսն ծնի՝ նա ապրի, այնոր համար որ այս Բ ամիսն զվատուժութիւնն եւ զցաւն կու տանի եւ կու փարատէ եւ զօրացնէ. եւ այս ինն ամիսն Մուշթարին է։ Եւ թէ ի ծննդեան ժամն տղին Տալէհն ի մահուն պուռճն լինի եւ կամ Տալէհն ի հողային պուռճն լինի կամ Բ չար աստեղի մէջ լինի՝ նա տղան մեռած ընծայի։ Այն պատճառին համար յիշեմ որ յորժամ տղան ի մօրէն բաժանի՝ նա պիտի որ լայ։ Նա բժշկապետքն ասացել են, թէ տղան ի լալն եւ ի կանչելն Բ խօսք կայ. ոմանք ասացել են թէ այնոր համար կուլայ, որ ի տեղացն զատեցաւ, եւ ինքն արարչին հրամանաւն է որ հանց ի նեղ եւ ի մութ տեղացն ի դուրս գայ ի Թ ամսոյ տեղացն, վասն այն տեղացն համար կուլայ։ Եւ թէ մի ոմն որ հանց նեղ եւ մութն տեղումն կենար՝ չէր ապրիլ, եւ փառք արարչին եւ անմահին։ Եւ այլ պատճառ, որ յորժամ տղան ելանէ ի յարգանդէն, եւ մէկ մատն պակաս լինենայ՝ ամէն արարածք ժողովին եւ չկարեն լմնցնել։

   Եւ այլ ասկից ի վեր յիշենք զամէն անդամոցն զգոյութիւնն թէ որպէս է, եւ բժշկութեան պատմութիւն անդամոցն. որ է օրհնեալ անզրաւ եւ անթերի։

   Երբ այրն եւ կինն մերձենան՝ նա զայն գիճութիւնն Զօհալն չորցնէ եւ առաջի ամիսն ծառայէ։ Եւ Բ ամիսն Մուշթարին պահէ, եւ զայն գիճութիւնն յարիւն դարձուցանէ։ Եւ Գ ամիսն Մառեխն պահէ, որպէս եւ ինքն կիզող է՝ զարիւնն եւ զօդված կտրէ։ Եւ Դ ամիսն Արեգական է. զօդվածն եւ զջղերն ամրացնէ եւ շնչաւոր առնէ։ Եւ Ե ամիսն Զօհրան պահէ զաչքն, եւ զըղեղն շինէ։ Եւ Զ ամիսն Օտարիտն պահէ, բաժնէ եւ պնտէ ու զոսկերն շինէ։ Եւ Է ամիսն Լուսինն պահէ զուտելեաց տեղն, եւ զստամոքն շինէ։ Թէ տղան Է ամիսն ծնի՝ ապրի. հանգոյ ապրի, որ Է աստղի հայեցք լման կայ ի յինքն։ Եւ Ը ամիսն Զօհալին է. թէ ծնի՝ չապրի, վասն այն որ Ը տուն մահու ասացին։ Եւ ինն ամիսն այլվի Մուշթարին է պահող, թէ ծնի՝ ապրի, վասն այն որ զՄուշթարին կենաց տուն ասեն։

   Իսկ յորժամ ընծայի տղան՝ դու հաշվէ՛ զկենդանակերպն թարպեղ դէպի յառաջ, եւ տե՛ս, երբ տղան ծնաւ, թէ Լուսինն յո՛ր կենդանակերպ է, եւ ե՛րթ ի յետ ԲՃՀԳ օր եւ գիտացիր յայտ, ԺԴ աւուրդ ի միջի կայր Լուսին, որ լինայ կենդանակերպն որ յառաջ ծնաւ յայն տարաճան, որ չի լինի սղալումն, եւ գիտենաս զչարն եւ զբարին աստուծով։

   Գրեր է ի զանոնն, թէ մարդուն հոգին կու շրջագայի ի մարմինն հանապազ. վասն այնորիկ ժամանակ լինայ, որ ի տեղ մն Ա ասեղ զարնեն՝ նա կու մեռանի, եւ ժամ լինի, որ թէ քանի սրով կտրեն՝ նա զէն չի աներ. եւ ցաւն այլ այսպէս է. յորժամ որ ցաւ մի հանդիպի մարդուն՝ յանկարծակի մեռանի, քանզի հոգին անդ գտանի հետ ցաւուն եւ յանկարծամահ առնէ կամօքն Աստուծոյ մերոյ։