Օգուտ Բժշկութեան

ՎԱՍՆ ՈՐ ՅԻՇԷ ԶՊՕՀՐԱՆ

Եւ զքրտինքն հիւանդին եւ պօհրան հիւանդին շատ խօսք կայ յիշեմ այս դռվէս. եւ թէ զամէնն ի կարգին յիշեմք՝ խօսքն շատ կու լինի, եւ ուսանողն կու տրտմի։ Բայց ես ի յայս տեղս զայն որ ընտրած է՝ բժշկապետաց խօսքն է. մենք զայն յիշեմք կարգաւ, որ ամենուն հեշտ լինայ եւ ուսնողն չի տրտմի։

Գեղիանոս ասէ, թէ պօհրան այն իրքն է, որ հիւանդին կու հանդիպի, եւ այնով կամ կու մեռանի կամ կու ապրի. եւ այս յայն ժամն կու լինի, որ բնութիւնն եւ խլտն ի մէկ մէկէ կու բաժանին. եւ թէ պեղծ խլտն կարէ վարել եւ դուրս հանել յանձնէն՝ նա անճարակ պիտի որ բնութիւնն զխլտն կուզէ որ վարէ, եւ յայն ժամն հիւանդն արտորայ եւ հոգս անկանի. եւ այն պատճառաւն է, որ յայնժամ հիւանդութիւնն պինտ չի լինայ. եւ թէ այս արտորալն եւ շտապիլն ի ցորեկն լինի՝ գիտացի՛ր որ պօհրան ի գիշերն լինայ, եւ թէ հիմն հիւանդութեան ի ստամոքն լինի՝ նա պօհրան այնէ, վերաբերութեամբ ի դուրս հանէ. եւ թէ հիմն ցաւուն ի յաղիքն լինայ՝ պօհրան այնէ լուծմանով եւ որ փորն գնալով լինայ. եւ թէ հիմն ցաւուն ի լերդն եւ երիկամունքն լինի՝ նորա պօհրան ի գոզին յորդորութիւն լինայ եւ վարէ զխլտն. եւ թէ հիմն ցաւուց երկնուն մէջն լինի՝ նորա պօհրան ի քթին կաթելուն լինի եւ հանէ զխլտն։ Եւ կանանց պօհրան շատն ի գուն տեսանելուն լինայ։ Եւ թէ հիմն հիւանդութեան ի թանծր խլտէ լինայ, եւ յուժով բնութիւնն զինքն ի յայն զօդվածքն կու ղրկէ որ վատուժ է, եւ այն ուռեց եւ խոց այնէ։ Եւ նշանն ամէն ցաւու պօհրանին ի յանձն ցեղ մն է. եւ այս խորհուրդն ի բժշկապետքն ի մօտ ծածուկ խորհուրդ է։ Եւ աղէկ պօհրան այն է, որ ի Է օրն եւ ԺԴ օրն լինայ եւ կամ ԻԱ օրն լինայ։

Զաքարիայի որդին ասէ, թէ պօհրան ի յան ի յատենէ որ իսկզբանի ատենն ունի այն ատենն լինի, որ գէշ լինի, եւ հիւանդութեան եփիլն իսկի գէշ ատեն չի լինար եւ ամէն ատեն հանգիստ լինի. եւ պատճառ պօհրանին վատուժ չէ եւ վատ ատեն եւ իր եփիլն, եւ լինի ի վատ ատեն սկիզբն պօհրանին։ Եւ այն պօհրան, որ ի տաք եւ ի չոր հիւանդութիւնքն լինի, որպէս սարսամն եւ պարասն եւ պարսամն եւ զօրաւոր ջերմերն՝ նա լինի պօհրան ի Դ օրն. եւ ի Զ օրն վնաս է. եւ ԺԲ օրն վնաս է եւ մինչեւ ի Ի օրն, եւ յորժամ որ Ի-էն անցնի՝ աղէկ է, եւ վնաս չառնէ հիւանդն։

Բագարատն ասէ, թէ քրտնելուն հիւանդին ի ցաւուն՝ յառաջն, Գ օրն եւ Ե օրն եւ Է օրն եւ Թ օրն եւ ԺԱ օրն եւ ԺԴ օրն եւ ԻԱ օրն։ Եւ այլ իմացի՛ր, որ զպօհրանն ի յերկէն իմանալն եւ գիտենալն այն է, որ թէ երակն կապի եւ կանգնի եւ կամ դէպի ներս օթայ՝ գիտացի՛ր որ պօհրան վերաբերութեամբ լինայ եւ լուծմանով եւ կամ Բ-ովն ալ. եւ թէ երակն կանգնի եւ ի դուրս գայ՝ պօհրան քրտնելով լինայ եւ կամ քիթն կաթնելով լինայ։

Եւ Հունան ասէ, թէ պօհրան որ հիւանդութենէն յառաջ լինի՝ եւ կու սպանէ. եւ թէ յայն ժամն լինայ, որ ցաւն կու յաւելնայ՝ չէ աղէկ պօհրան։ Եւ լման եւ աղէկ պօհրան այն լինայ, որ հիւանդութեան ի վերջքն մօտեցել է, եւ հիւանդութիւնն դարձել է։ Եւ լման պօհրան այն է, որ ամէն պեղծ հիւանդութիւնքն արձակ լինի, ամէն հիմն ցաւոցն ի դուրս ելանէ, եւ բնաւ իսկի իրք չի մնայ. եւ շատ հիւանդութիւն կայ, որ կանցնի եւ պօհրան չայնել եւ նուզճ չի լինար եւ չի եփիլ։

Գեղիանոս ասէ, թէ հիւանդութիւն ելնելուն Գ իրք կայ. եւ կա՛մ հիւանդութիւն բացվի, եւ ամէն՝ մէկ հետէ բացվի, եւ կա՛մ լուծման օրն, եւ կա՛մ հիւանդին ատեն դառնալուն օրն։

Ասէ Ըռուֆօսն, թէ պատճառն մարդուն քրտնելուն Դ իրք է. Ա վատուժութիւն, եւ այնոր պատճառն ի զօդվածոց որ ցաւ է հասել, եւ այլ՝ որ անձինն գաղտ շնչահանն բացվի, եւ Գ՝ յաւելվածոց լինայ, որ ժամանակով ի յանձն շատցել է, եւ Դ այն է, որ ի ստամոքն աշխատելուն յառաջ շատ կերակուր մտաւ. աստուծով։

Հունան ասէ, թէ քրտինքն եւ աչացն արտասուքն Բ-ն աղի է՝ այն ի յաւելի տաքութենէ լինայ, որ գործ այնէ ի մարմինն. եւ թէ քրտնիլն ի չափու անցնի՝ նա աղիութիւն եւ լեղութիւն փոխի, եւ տաքութիւնն աւելի աւելնայ, որպէս քեզ օրինակ ծովուն ջուրն, որ ի յաւելվածոյ տաքութենէ լեղի է դարձել։ Եւ յորժամ անձն տաքութիւնն պակաս լինի եւ բնութենէն փոխի՝ թթու լինայ քրտինքն։

Սինայի որդին ասէ, թէ պօհրան ասելն ասորեց բառն է. գուշակէ դատաստան երթալ բնութիւնն եւ հիւանդութիւնն։

Յեսսէն ասէ, թէ մարդն որպէս քաղաքի օրինակ է. եւ բնութիւնն թագաւոր է այս քաղաքիս, եւ ցաւքն չարկամ են եւ կու ջանան հանապազ որ ի քաղաքն մտեն. եւ յայնժամ բնութիւնն եւ չարկամն յիրար կու փակչին, եւ չարկամն կուզէ որ յաղթէ. եւ թէ տաքութիւնն յաւելի եւ զօրաւոր լինայ՝ նա ի Ա ժամն, եւ թէ պակաս է՝ Բ կամ Գ ժամն յաղթէ, եւ չկարենայ չարկամն զօրանայ որ է չօքն։ Եւ թէ բնութիւնքն վատուժի եւ տահրկվի՝ եւ յայնժամ մարդն մեռանի։ Յայնժամն որ բնութեան եւ իր ցաւուն մէջն այս կռիւս լինայ՝ յայն ժամն հիւանդն խիստ ծանրութիւն եւ վատուժութիւն դիպի, եւ այս ատենին բժշկապետքն պօհրան ասեն։

Գիտացի՛ր, որ քրտինք ելանելն պատճառն ազգի ազգի է, եւ ինքն Դ կերպով է. յառաջն այն է, որ քրտինքն որ ի զօդվածոցն որ ելանէ, եւ Բ-քն, որ պատմենք զելանելն, եւ Գ՝ զշատութիւն եւ զքչութիւն, եւ Դ՝ որպիսութիւն։ Եւ յառաջն պատմենք զայն, որ յառաջն քրտինքն անկից ելանէ։ Եւ իմացի՛ր, որ յառաջն քրտինքն որ ուսկից ելանէ՝ գուշակէ որ ցաւուն հիմն այն տեղն է։ Եւ պատմենք զելանելն զքրտնացն, որպէս եթէ ի ամէն անդամոցն ելանելն մէկ հետ է՝ նա խիստ աղէկ է. եւ թէ ելանելն քրտանն հակառակ եւ ազգի ազգի, հանց որ ի մէկ զօդվածքն լինի, եւ մէկն չի լինի, եւ ի մէկ զօդվածն յաւելի լինի եւ ի մէկն պակաս՝ եւ այս ամէնն պեղծ նշան է, գուշակէ վատուժութիւն բնութեանն, պակասումն եւ խափանումն ցաւոցն զբնութիւնն, եւ թէ աւելի է պակաս լինալն՝ այսպէս է, որ թէ աւելի գայ եւ ի չաքէ անցնի՝ գէշ է այնոր համար որ բնութիւնն վատուժել է եւ ցաւն յաղթել է, մակար թէ բնութիւնն ուժով լինի որ զցաւն ի յանձնէն հանէ։ Եւ թէ քիչ ելանէ՝ գուշակէ վատուժութիւն բնութեանն. եւ թէ միջակ լինայ քրտինքն, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս՝ գուշակէ առողջութիւն հիւանդին։

Եւ որպիսութիւն քրտանն Ե ցեղ է. յառաջն տաքութիւնն եւ հովութիւնն, եւ Բ գունն, եւ Գ հոտն, եւ Դ համն, եւ Ե ղվամն։

Եւ այն որ հովութիւն եւ տաքութիւն՝ այսպէս լինայ. թէ քրտինքն ի տաքութիւն եւ հովութիւն միջակ լինայ՝ աղէկ է, եւ թէ տաք է՝ լաւ է քան զպաղն, այնոր համար որ հով քրտինքն պեղծ է եւ հաւանելու չէ։ Եւ ցուցումն վասն գունին այսպէս է. եթէ գունն իսպիտակ լինայ՝ գուշակէ առողջութիւն հիւանդին. եւ թէ դեղին է՝ գուշակէ զսաֆրային աւելումն. եւ թէ կարմիր է՝ գուշակէ արեան աւելումն. եւ թէ սեւ եւ պղտոր լինի՝ գուշակէ զսաւտային ցաւերն։ Բայց այն ժամն որ քրտնացն գունն ի յիր խառնուածին գունին նման է՝ նա աղէկ է, այնոր համար որ բնութիւնն զցաւն քրտնօքն ի դուրս է հաներ. եւ թէ այսոր հակառակն լինի՝ նա պեղծ է.

Բայց զհոտն յիշեմք։ Թէ հոտն թթու լինի՝ գուշակէ որ հիմն հիւանդութեանն ի թթու պալղամէ է, որ ի յանձն է ժողվել. եւ թէ հոտն խիստ թթու լինայ՝ գուշակէ, որ սուր սաֆրան յաւելցել է. եւ թէ հոտն խիստ հոտած լինի՝ գուշակէ որ ի յանձն փթած խառնված կայ ժողվել։

Բայց ցուցումն վասն համին։ Եւ թէ քրտինքն համովն քաղցր լինայ՝ գուշակէ, որ արիւնն յաւելցել է. եւ թէ լեղի է՝ գուշակէ որ սաֆրան յաւելցել է. եւ թէ թթու է՝ գուշակէ որ պալղամն յաւելցել է. եւ թէ աղի է՝ գուշակէ որ աղի պալղամն յաւելցել է։

Բայց ցուցումն վասն ղիվամին այսպէս է։ Եւ թէ քրտինքն նօսր լինայ՝ գուշակէ որ ցաւուն հիմն թանծր եւ հաստ խառնվածոց է. եւ թէ ի թանծրութիւնն եւ ի նօսրութիւնն միջակ լինի՝ գուշակէ որ հիմն ցաւուն ոչ թանծր է եւ ոչ նօսր, զի միջակ է։

Եւ բայց զայս ցուցումն խիստ աղէկ ճանաչել կու պիտի եւ զնշաննին իմանալ եւ զհիմն ցաւոցն. ամէն։