Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

ԱՊՐԻԼԸ ՅԱՂԹԵԼ Է (Մահուան դէմ պայքարը)
       Ո՜վ մարդ, մտածա՞ծ ես երբեք այն հրաշալի բանին վրայ որ կեանքն է։
       Կ՚ըսեն թէ համբոյրներ կան որ վա՜րդ կը ծլցնեն։ Վարդն ի՜նչ է որ. համբոյրներ կան որ մարդ կը ծնցնեն։
       Ծնողնե՜ր, ուսուցէք ձեր տղաներուն թէ իրենց մէջ Աստուած մը կը քնանայ։
       Ու վա՜յ անոր որ մութ անկիւններու մէջ կը խաթարէ, կ՚աղտոտէ, կը թունաւորէ կեանքի գործիքը։ Այդպիսին դժբա՜խտ հայր մը պիտի ըլլայ, եթէ երբե՛ք հայր ըլլայ…։
       Ապաժառանգ, պակասաւոր , ցաւագար, մելամաղձոտ, այսահար, ախտագին զաւակներուն հաշիւը գինեմոլ եւ ցոփակեաց հայրերո՛ւն հարցուր…։
       Այնքա՜ն փափուկ է սիրոյ պտուղը։
       Խաւարի մէջ բանտուած այդ փոքրիկ մարմինը ո՛չ կը տեսնէ, ո՛չ կը լսէ, ո՛չ կը խօսի, ո՛չ կը շնչէ։ Բայց այդ մսի կտորը բոլո՛ր սրտերէն աւելի զգայուն է։
       Այդ ապագայ կեանքը՝ մայրական տխրութենէ մը իր ամբո՛ղջ ճակատագրով կ՚ազդուի։ Մօրը սրտին մէ՛ն մի կոչը իր փոքր սրտին մէջ կ՚արձագանգէ։ Ան ցաւէ՛ մը, խոցէ՛ մը, ոչինչէ՛ մը կրնայ մեռնիլ մօր կենդանի արգանդին մէջ…։
       Բայց պիտի ապրի՛։ Ու ահա՛ վճռական ժամը. տառապանքի ու յոյսի այն փոթորկալի՜ ժամը՝ ուր զաւկի մը ծնունդը ու մօր մը՝ մահը նժարին երկու աչերուն մէջ զիրա՛ր կը կշռեն, վարանոտ տատանումներով…։
       Այրը արդէն հեռացաւ , մեղաւոր անասունի մը պէս։ Սարսափահար կինը միայնակ է այն խոշոր Անծանօթին առջեւ, որ իր արիւնէն սնուց, եւ որ վայրկեանէ մը պիտի մեռցնէ զինք գուցէ…։
       Որքա՜ն երանելի է սակայն այսօրուան երեխան. ան այժմ կրնա՛յ հասկցնել իր լեզուն , կրնա՛յ արտաքին աշխարհի հետ յարաբերութեան մտնել…։
       Կը տեսնե՞ս սա Գիտութեան մարդը որ գլուխը մօր որովայնին վրայ հակած՝ մանուկին սիրտը կ՚ունկնդրէ։ Մանուկն անոր ականջին կանխա՛ւ կը պատմէ իր տարիքը, իր հասակը, իր առողջութիւնը, իր ի՛նչպէս ծնելու դիտաւորութիւնը, – գլխո՞վ, ձեռքո՞վ թէ ոտքով աշխարհ գալու իր որոշումը…։
       Ու ահա ծնաւ։
       Բայց որքա՜ն սիրուն է այս Անծանօթը որմէ մայրը կը վախնար…։
       Մէ՛կ էին, երկո՛ւք եղան, ու իրարու կը ժպտի՜ն…։
       Աստղ մըն էր որ աշխարհ ինկաւ։ Սակայն երկինքէն իջնող այս հրեշտակին համար որքա՜ն դառնութիւններ ունի երկիրը։ Հացի փշուր մը բաւական է զայն խեղդելու։ Պիտի կրնա՞յ ապրիլ, թէ միայն հի՜ւր է…։
       Հարսանիթի, կեղծ֊մաշկի, կապոյտ հազի, չառատենդի, ուղեղատապի զոհերուն հաշիւը սգաւոր մայրերո՛ւն հարցուր…։
       Եթէ ուժեղ է՝ պիտի յաղթէ՛ ու պիտի ապրի։
       Բոլոր ախտերուն եւ մահերուն մէջէն այդ կենսունակ մսակոյտը իր ճամբա՛ն պիտի բանայ։ Այդ դողդոջուն էակը, զոր բզէ՜զ մը բաւական է մեռցնելու՝ բոլոր դժուարութիւններուն պիտի յաղթէ, պիտի ուռճանայ, պիտի մեծնայ, թագաւո՜ր պիտի ըլլայ…։
       Ու ո՛չ թէ աշխարհագրական կէտի մը թագաւորը. ամբողջ կենդանական ցեղերուն, շնչաւոր եւ անշունչ էակներուն թագաւորը։
       Երէկուան գառնուկը այսօր առիւծնե՛րը պիտի դողացնէ ու վանդակներու մէջ պիտի բանտէ զանոնք իր զբօսանքին համար։
       Լեռներուն պիտի հրամայէ որ խոնարհի՛ն , եթէ ո՛չ՝ անոնց փորոտիքին մէջէն պիտի անցընէ իր երկաթէ ճամբան։
       Երկինքին պիտի հրամայէ որ լռէ՛. եթէ ո՛չ շանթարգելով մը պիտի վիժեցնէ անհնազանդ տարրերուն կատաղութիւնը, թնդանօթով մը պիտի փարատէ ամպի ծոցին մէջէն սպառնացող կարկուտը…։
       Երկրին արգանդէն խաւարին ոգիները դո՛ւրս պիտի կանչէ, անկերպարան մետաղներուն պիտի հրամայէ որ ծռին, ձեւ առնեն ու աշխատի՛ն իրեն համար։
       Արարչութեան կարգն ու սարքը պիտի փոխէ։ Բնութիւնը զայն հողի՛ն դատապարտած էր, ան ծովերուն եւ օդերուն պիտի իշխէ։
       Ովկիաններու մէջտեղը թաւալող անդրջրհեղեղեան լեռնանման վիշա՛պը պիտի հալածէ։ Ամպերէն վեր ճախրող արծի՛ւը պիտի սարսափեցնէ իր սրընթաց սաւառնակին վրայ թառած…։
       Ահաւասիկ թագաւորը, տիեզերքին թագաւորը…։
       Բայց որքա՜ն տկար, ո՜րքան խղճալի է ան…։
       Ան որ երէկ օդերուն մէջ կ՚արշաւէր, այսօր սողունի մը պէս անկողին գամուե՜ր է, խղդուկ֊խղդուկ կը հազայ…։ Աներեւոյթ թշնամիներ իր կոկորդը լեցուցեր, իր շունչը կղպեր են…։
       Թագաւորը պիտի մեռնի՜, ու չի՛ հասկնար թէ ո՞վ է զայն մեռցնողը…։
       Սերունդէ սերունդ վայրի գազաններ կոտորեց։ Թունաւոր զեռունները անհետացուց իր բնակութենէն, մարդասպաններու համար օրէնքներ շինեց, ու չուաններու ծայրէն կախեց անհնազանդները…։ Ո՞վ է ուրեմն թշնամին, ո՞ւրկէ մտաւ…։
       Բայց կը տեսնե՞ս դուն նորէն սա գիտութեան մարդը, որ հիւանդին վրայ փափկութեամբ կը ծռի, աննշան սրսկում մը կ՚ընէ սրունքին մէջ, վայրկենաբար միլիոնաւոր մանրէները կոկորդին մէջ կը մեռնին, ու, կեցցէ՜ թագաւորը…։
       Ան մինչեւ այժմ միա՛յն տեսանելի թշնամիներուն դէմ պայքար մղեր էր. հիմա նոր խաչակրութիւն մը կը սկսի՝ անտեսանելիներուն դէմ…։
       Որո՞նք են այդ խաչակրութեան զօրապետներն ու իշխանները։
       Անոնք ոսկեճամուկ զարդեր չունին։ Սուսերի տեղ սուր դանակ մը, ատրճանակի տեղ մանրադիտակ մը կայ ձեռքերնին։
       Մոլիէրին հեգնած բժիշկները որ դեռ երէկ արքաներուն աղիքները լուալո՜վ միայն կ՚ապրէին, այսօր ամբողջ երկրագունտի վրայ ձեռք ձեռքի տուեր են, համամարդկային Կեանքին պաշտօնեաները, վերջնական Յաղթութեան յուսատուները եղեր են։
       Կը տեսնե՞ս սա ծերունին, որ կատղած շունին երախէն ումպ մը լորձունք կը հաւաքէ քննելո՛ւ համար։
       Կը տեսնե՞ս սա երիտասարդը, որ չա՜ր աշխարհներու մէջ կը մեռնի՝ հնդկախտին գաղտնիքը յափշտակելու համար։
       Կը տեսնե՞ս սա նոր Պրոմեթէոսը , որ խաւարին ծոցէն ռատիումը գողնալով՝ իր ձեռքերը կ՚այրէ այդ մոգական հուրէն։
       Կը տեսնե՞ս սա հայ գիտունն ալ, որ Ռէօնթկենեան ճառագայթներուն գիտակից զոհը կ՚ըլլայ Նոր֊Աշխարհին մէջ։
       Բայց դեռ ի՜նչ անանուն բժիշկներ կան որ ուրիշներո՛ւ կեանքին համար կը մեռնին , անգիտացուա՜ծ…։
       Արդի՞ւնքը…։
       Մոռցա՞ր ուրեմն այն օրերը ուր ամբողջ ժողովուրդ մը, իր արքաներով ու ասպետներով վէրքերու մէջ կը փտէր։ Այդ քսան հազար բորոտնոցներէն, որոնք Եւրոպայի մակերեսը կը ծածկէին՝ այսօր հա՛տ մը իսկ չէ մնացեր…։
       Ժանտախտը, Ծաղկախտը, Հնդկախտը՝ դժոխքէն փախած այդ երեք աստուածները, որոնք մէկ տարուան մէջ անթիւ բանակ մը սրէ կ՚անցընեն՝ ա՜լ չեն զօրեր ոտք կոխելու այս անծայրածիր Եւրոպան զոր բժիշկնե՜ր կը պաշարեն։
       Անոնք պահակներու պէս կը հսկեն քաղաքակրթութեան սահմանագլուխին վրայ։ Ու որպէսզի ժողովուրդներ կարենան հանգի՜ստ քնանալ՝ իրենք անքո՜ւն կը սպասեն խրամատին վրայ, նենգ թշնամիին դէմ ճակատ ճակատի…։
       Այս անհաւասար կռուին մէջ՝ որ անզէ՛ն մարդը կատղած աստուածներուն դէմ կը մղէ, յաղթութիւնը մե՛րը պիտի ըլլայ…։
       Առջի օր Ծաղկախտն ու Կեղծմաշկը անձնատուր եղան։ Երէկ Կատաղութիւնը խելօքցաւ։ Այսօր Ժանտատենդն ու Ֆրանկախտը յաղթուելու վրայ են։ Վաղը Թոքախտին է կարգը…։
       Յիշէ՛ Սպարթացի մօր խօսքը. – «Վահանո՛վդ կամ վահանի՛դ վրայ»։ Պիտի յաղթես կամ պիտի յաղթուիս, ուրիշ ճար չկայ…
       Բժիշկնե՛ր, սորվեցուցէք ձեր հիւանդներուն, որ քաջ ըլլան ապրիլը յաղթել է։ Յուսահատներուն համար այս կեանքին մէջ տեղ չկայ…։
       Վա՜յ հոգեւոր ու մարմնաւոր տկարներուն, վա՜յ երկչոտներուն, վա՜յ յոռետեսներուն, վա՜յ թերահաւատներուն։ Վատերուն համար այս աշխարհին մէջ տեղ չկայ…։
       Յոգնա՞ծ ես՝ տո՛ւր ինծի քու ձեռքդ։ Որովհետեւ եթէ կեանքի պայքարը տիեզերական օրէնք է, իրերօգնութիւնն ալ կենդանական բնա՛զդ է։
       Մենք երգելո՜վ երթանք Վաղուան։
       «Մահուան » չե՛մ ըսեր, որովհետեւ հիւանդութենէ մը մեռնիլը այնքա՜ն անբնական ու անիրաւ է, որքան արկածէ մը մեռնիլը։
       Բոլո՛ր երկիրներու ախտաւորներ, իրարո՛ւ միացէք, ձեռք ձեռքի տուէք, կազմակերպուեցէք մե՛ծ յաղթութեան, Կեանքի՛ն յաղթութեան համար…։
       Յառա՛ջ. ապրիլը յաղթե՜լ է…։
       Լօզան, 1913