Պատմուածքներ

ՓՇՈՒՐ ՄԸ ՀԻՆԷՆ

Մալկարացի Կարօին

Դըմպը՛ռ, դըմպը՛ռ, դը՛մպ, դը՛մպ, դըմպը՛ռ

Ես պըճըլիկ աղջիկ մ’եմ,

Եօթն աղբրկայ ջրիկ եմ,

Եօթը ծառի ճղիկ եմ,

Եօթը ծաղկի թերթիկ եմ,

Ես աղջիկն եմ, վճկուկն եմ։

 

Դըմպը՛ռ, դըմպը՛ռ, դը՛մպ, դը՛մպ, դըմպը՛ռ

Ելէ՛ք, աջխըներ,

Արեւ երդիք մաղուեր է

Օրն ամէն օր չըլմանիր

Գարնան արեւ ցաթեր է,

Էս օր վիճակ վճկառուկ,

Քընծ արեւը չուստ ելէք։

 

Դըմպը՛ռ, դըմպը՛ռ, դը՛մպ, դը՛մպ, դըմպը՛ռ

Էրդիք, էրդիք, ձէն տուէք,

Ունեցողը նորն հագնի,

Չունեցողին դուք տուէք.

Ես Վճակին աղջիկն եմ,

Շատ շատ բարեւ բերեր եմ։

Օրն ամէն օր չըլմանիր,

Քընծ արեւը չուստ ելէք։

 

Դըմպը՛ռ, դըմպը՛ռ, դը՛մպ, դը՛մպ, դըմպը՛ռ

Ի՛նչ կ’ուզէք կուտայի,

Կարմիր կուժս լիք բարիք,

Օղեր, ապռճան, մատնի,

Վճակ առէք վճկուկի։

Դըմպը՛ռ, դըմպը՛ռ, դը՛մպ, դը՛մպ, դըմպը՛ռ։

 

Անոնք ալ գաղթաւոր ճային ու ցիներուն պէս ձմեռուան իրենց առանձին մօրուտն ու մթնոլորտը կը գտնեն. երեք ամիս, չորս ամիս երբեմն՝ մութէն լոյս սլացիկ՝ մամուկի նայուածքը կ’ունենան տրտում, սպառած ու խայծղանի սեւութիւններու մէջ լայնցած կատուի աչքերով։ Երեք, չորս ամիս իրարու վրայ անարեւ՝ երդիքն է անոնց լայն ու լոյս երկինքը, այդչափն ալ եթէ վառ կապոյտին անուշ երազանքը կաթէր, կամ՝ գիշերը գոնէ՝ բաց թողուելով մէկ երկու աղքատ աստղերուն ճամբորդութիւնը տեսնէին վարինները, այն խեղճերը՝ որ իրիկուն կ’ըլլայ չ’ըլլար, դուռ, երդիք կը խծկեն, ճրագնին կը վառեն պատրոյկին ծայրը կզնիկ մը բոց կախելով, քիչ վերջը ճրագնին կը մարեն, որ պահ մը՝ քնանալէ առաջ քանի մը անորոշ ու տարտամ վայրկեաններ՝ աչուընին ձեղունին սեւեռած՝ շերտ մը աղօտ ու խուսափուկ լուսնակին լոյսն ալ շատ պիտի սեպէին – անոնց թողէք պատմել թէ՝ ի՛նչչափ ահաւոր ու շրջանաւոր տառապանքի կեանք մը պիտի ըլլայ հոն գերեզման կոչուած խոռոչներուն քար առիքին ու անկողնին ներքեւ։ Անոնք են որ, անհամբեր գարնան դռուիկներուն բացուելուն կը սպասեն, անոնց մէջէն ալ շատ աւելի այն մունջ հարսներն ու հորթուկ աղջիկները, որ գիշերը ցորեկին խառնած հարաւի հովերուն կը նային, ե՛րբ պիտի թեւածեն գան մաքիի շունչով տաքուկ հարաւները, տանիքին ու դաշտին ձիւնն հալեն, ծմակները քրքրեն, խրունկն ու խժուըժուկը արթնցնեն, ծիծեռնիկին ու արագիլին կարաւանները հանեն, դուրս թափին իրենք ալ խումբ խումբ, դաշտի բանջարի ելլեն հեռաստանները, ջիջուկը, ցորնուկը, կորկտուկը, փշուկն ու քուշմաթը ծրարեն, ազատ ու շողուն արեւուն տակ քրոջ ու ներոջ մտերմութիւններ փոխանակեն, պատմեն տան անցուդարձէն ու ցաւերէն, սրտերու վրայ կաղճի առուակներուն հետքով սիկ ու խիճ ձգած են, որ դիզուելով տակաւ ու մոռացուելով՝ անոնց ճեղքուածներէն օր մըն ալ օձի ու կարիճի սողկտալու վախը պիտի տիրէ։

Ցաւեր, կոտտանքներ, հոգի մաշող կրակ ու բոց ըղձանքներ որ այսօր ալ վաղն ալ՝ ինկած տեղերնին մնան պիտի ու ամէն հաւանականութեամբ ջուրն իյնան, մէկիկ մէկիկ արեւ պիտի հանեն մեր գեղջուհիները որ համր են կը կարծէինք, աղջիկներուն համար կ’ըսէինք, հորթուկի բութ հոգին կը կրեն։ Անոնք ալ ամբողջութիւն մը սակայն, անոնց մէջ ալ մոռցուած չէ այն զգացումէն ու զգայութենէն զոր մեր քաղքի խաթունները թուլարձակ իրենց շրթունքին վրայ պահելու երջանկութիւնն ունին։

Ձիւները կը հալին, ծիծեռնիկը կը դառնայ, արօրին ու սայլին ճռնչիւնը աշխարհք կը լեցնէ, կաղերէն ու կատուներէն զատ մարդ չի մնար թոնիրին եզերքը, տուն գոմ պարպուած՝ բակին գամբռն ու գութիկն անգամ դաշտին երեսը ու իրենց տեղը հօտաղներուն ետեւ բան մը կ’ընեն. անոնցմէ մօտ եւ հեռուն փողի, թմբուկի եւ իրարու մէջ անցուած արձագանգներով շաչող ձայներու կոհակներ կուգան կը պայթին ականջիդ մէջ, որմէ սոսկալ չ’ըլլար. կը հասկնաս թէ՝ հոն բարտիի կոճին վրայ կացինն է որ խուլ, թանձր ղօղեր կը տարտղնէ. ընճուղ մը սուր բառաջովը դարպաս կ’ընէ իր սիրական մոզիին քովերը։

Մօտէն հեռուէն այս ձայնն ու այս խժլտուքները ժամկոչ հոպոպին կլոր հնչակէն ծնած, անծեղին ու կեռնեխին շաղակրատութիւններէն կազմուած, վայրի աղաւնին իր մելամաղձոտ վայիւններով, դեղին պիծակն ու բուն անգամ իրենց սրինգով ու ջութակով գարունին երգը կը դաշնակաւորեն, ամէն կողմ զարթնում եւ եռուզեռ, անորակելի մեքենայէ մը յարուցուած բամբ շռինդը կը լսես ականջիդ տակ, որուն շարժումն ու շրջշրջումը անդին շատ հեռուն տեսնելու ալ զգայութիւնը կ’ունենաս. հովերուն մոլեգին ոռնումը կաղնիին ու մացառուտին ծոցին մէջ, հովիւին ու լծուորին գլտորտկող խաղերը հովերու մկաններուն վրայ փշրտած, մանուկ առուակներու ճլվլուքն ու կարկաջը դափի ու բոժոժիկի կտրտուկ զընգզընգոցներով, բնութեան երաժշտութիւնը լայն ծաւալուն ու զգլխիչ՝ բնութեան հմայող պատկերին հետ, ամէնէն մեծը, ամէնէն պզտիկը, սա խոշոր ձողուկին ու բաղեղին հետ անմիջապէս այն անհուն ու անանուն ծլարձակումներն ասեղէն պզտիկ ու կորեկի գլուխով, ասոնք ալ ծաղկապսակ ու խատուտիկ օդը խնկաւէտելու պաշտօնով, պզտիկ համեստ ծաղիկներ, որ առտուան ցօղով կը բացուին, իրիկուան վերջալոյսին կը մեռնին, այս ամէնքը որ կը տեսնենք ու այն շատը՝ բիւրաւորները որ հեռուն կը մնան մեզնէ, անմիջական մոռացում մը կը բերեն ձմրան գորշութիւններուն ու այն ատենի հոգիի կծկումներուն՝ մահուան չափ դժուար։ Մոռացում մութ առիքին ու սեւ սեւ վիշտերուն, հիմա գորովանքի զգացումն է տիրապետողը, անհուն սքանչացումի զեղում մը կը պոռթկայ սրտերէ, գարո՛ւնը։

Տեղի տանք որ այս սէրկաթ երգերուն ու ծաղկալից դաշտերուն մէջէն մեր գեղջկուհիներն ալ դէպի վիճակ իրենց ճամբորդութիւնը ընեն, ձմրան թնճուկը չկայ երեսնին, հիմա ամէն բան մոռցած կ’երեւնան, հարսնեւորի յորդ ճառագայթումը կը խաղայ անոնց պարզուած ճակտին վրայ. ձեռուընին զատած չեն գործէ, խեցին միշտ կռնակնին կը մնայ, այդչափն ալ հոգ չէր, իրարու քով ու ճամբուն մէջ կը գտնուին, «Վճակը, հա՛, ախջըներ, վաղը վճակ» ձայն մըն է որ կը փրթի ու կը տարածուի գեղին մէկ ծայրէն միւսը, Չորեքշաբթիէն Հինգշաբթի լոյս՝ գիշերը տարիի ծանրութիւնը կուտայ։ Մայիս 11-ի Հինգշաբթի առաւօտ անտարակոյս թէ սուտն անցած իրաւ վիճակն է, գեղին փողոցները Զատկուանին պէս ուժգին ոգեւորութեան մէջ կ’երեւան, դրամները վրայէ վրայ, տարիի մը գործունէութեան հաւասար կռինչներ կը թողուն. ան դուռնէն հարս մը լուսագիծ հետքով, սըկէ տիկին աղջիկ մը թիթեռնիկի թռիչքով, ամէն կողմէ շնչասպառ վազք մը, կկոցի խուսափուկ երթեւեկ մը ճամբուն լայնքն ու երկայնքը, ժամանակ չեն տար երեսնին շեշտ նայուածք մ’ընելու, քիչ մը խպինք, քիչ մըն ալ օրուան համարձակութենէն իրար խառնուած կարեւոր գործ մ’ընելու վէս երեւոյթն ունին, ձեռքին մեքենական շարժում մը, գլխի հաստատական երերում մը, կիսատ ու խղդուկ վանկ մը ու ետեւէ քրքիջներ, որ հալին ու մարին ականջիդ մէջ, կը յայտնեն ամբողջութիւններ խօսքի ու սրամիտ հեգնութիւններու, պզտիկ առիթ մըն ալ պատրաստ քթի ու շրթունքի վրայ պահելով։ «Կուլտիկ պոչերը երեք հիւսեր է որ՝ երեք շաբաթէն թմբուկով, զուռնայով՝ առնանցը երթայ». ուրիշի մը համար «Չէնկով ջորի կըլմանի, մըյա՛, տնուին չիկայ թանջուր, էտեւնին կախեր են չանչուլ». գոմշու աչք ունի, ընտացու կութա կըլմանի, կարգուէր նը՝ տասը բուտի տէր կ’ըլլէր, եւլն. ։

Այսպէս խօսելով, կատակելով կ’երթան կը լեցուին սենեակ մը կամ լայն տանիքի մը տակ որ դուրսէն զատուած ըլլալու առանձնութիւնն ունի, ամէն մէկը ուտելիքի պաշար մը անպատճառ մոռցած չպիտի ըլլայ, 25-30 կին աղջիկ կուշտ ճաշ մը կ’ընեն հետերնին բերածներով, օրուան կերածներէն տարբեր ու անուշահամ։ Ճաշի ատեն մէկ քանիներուն պաշտօն տրուած է խաղեր ու հէնէքներ ընել ծափի ու դափի միացմամբ, եթէ չկայ վերջինը, մէյմէկ կոնք կը ծեծեն բայց դափ մը միշտ 5-10 տնուորներու մէջ կ’ըլլայ անպատճառ։

Ճաշէն ետքը պատրաստուած արդէն վարդագոյն կոյս կուժ մը՝ ջուր չի տեսած՝ կը լեցնեն եօթն աղբիւրներէ ժողված ջրերով, եօթը տեսակ ծաղիկով ու ճիւղերով եւն. կուտան աղջկան մը ուսը ու ամէնքը մէկանց սենակէն դուրս գալով թափոր մը կը կազմեն գեղէն դուրս սուրբին ոտքն երթալու։

Կուժաբարձ պարիկը թափորին առջեւէն կը քալէ յամր, հպարտ ու զուարթ. երկու հոգի անոր քովերը օգնելու պատրաստ՝ անկէ չեն զատուիր, ամէնէն ճոխ արդուզարդն ու գեղեցկութիւնը անոնց վրայ կը փայլի, ու միւսները հարսներու խումբէն յաւէտ, վճկին երգը կը թռցնեն չորս կողմերնին.

Էլէ՛ք, էլէ՛ք, աջխըներ, արեւն էրդիք մաղուեր է,

Օրն ամէն օր չըլմանիր, գարնան արեւ ցեթեր է։

 

Ու դափը դըմպը՛ռ, դըմպը՛ռ, դը՛մպ, դը՛մպ, դըմպը՛ռ, իր սեղմուկ ու ամչկոտ շեշտերուն միացուցած՝ եզական հարսնիքի մը խնծիղը կը ցանցնէ։ Երիտասարդներ անոնց շուրջը ու շուքերուն վրայէն քալելու չափ մօտիկցած՝ տեսարանին դիտող մը ըլլալէ զատ ա՛լ ուրիշ կերպով կտուցնին չեն կրնար երկնցնել, միայն անոնք որ աշխարհքի հետ չեն փոխուիր. ասոնք՝ իրենցիններուն շատ աւելի մօտ՝ ասպետի ուսերով ու անձնուէր պաշտպանի դերը կը կատարեն։ Կատաղի ակնարկներ կը ղրկուին այս վերջիններէն դէպի այն անհարկիները, որ հեռուէին հետեւելով խումբին, իրենց երգին ու ձայնոլորումներուն մէջ յայտնած հնհնուքներով կասկածելի կ’ըլլան, բայց Աստուած միայն գիտէ թէ՝ ի՛նչ ունին անոնք, ի՛նչ երկանաքար է որ կը դարձնեն ու ինչն է որ կը փոշիանայ կուրծքերուն տակ։

Մեր թռչուններուն տարմը իրենց ճռուողիւններով ու կայթումներով կամաց կամաց գեղէն հեռու արտերու սահմանը հասած են, ծով կանաչ արտերուն մէջէն կ’անցնին, վնաս չեն տար ո՛չ բոյսին, ո՛չ մրջիւնին, կակուղ, դալարաւէտ փալերուն վրայէն կը քալեն զգոյշ, ծաղիկ կայ անոնց ոտքին տակ, քրքում անոնց շրթներուն վրայ, գարունին աղջիկներն են հիմա, Մայիսի բոյրը կը թափի անոնց մազերէն, խնձորի կարմիրն է անոնց երեսին գոյնը, ու անոնց վեհ ու աղաւնիի աչուըներուն տակ... չեմ գիտեր, ի՛նչ ըսեմ։

Կարմիր եկեղեցիին քով ահա, սուրբին անունն է ատիկա, խաչքար միայն. առջեւէն մեծ անուշ ջուր մը կը հոսի, կուժը խաչին ոտքը դնելով կը խռնուին անոր քով, պարեկինի պաշտօնը նոյնը կը մնայ. ու հիմա սաչափն աւելի որ՝ վրան ճերմակ քօղք մըն ալ կը կրէ։ Այդ դիրքին մէջ, ու շատ մը նազանքներով կուտայ այդ աղջիկը ուզողին վիճակը ըսելէ յետոյ՝

«Էս օր Հինգշաբթի, վաղը Ուրբաթ,

Դռուին կղպէնք, պատերն երկաթ,

Մարիամ նստեր վիճակ կուտայ,

Հարս աջխիկի պախտ կը բանայ»։

 

Կուժը կը պարպուի հետզհետէ իր նուիրական միջուկներէն, որոնց մէջ արուեստի վերաբերեալ մանր մունր գործիքներ ալ չէին մոռցուած զետեղել։ Ամէն անգամ կտոր մը բան վերցուելու ատեն խորհրդաւոր ու կլոր բանաձեւ մը վճկահանին կողմէն անհրաժեշտութիւն մը ունի. – «Մատնին մատդ դիր, մատդ կուրծքիդ դիր, մօրդ աչքը եղիր». «ուրագ մը քեզի, տար պէյէ քեզի, վաղն էրկանդ տուր, աջ ձեռքը քեզի»։ Բան մը չի մնար ամանին յատակը՝ ծանօթ ջուրէն զատ. անոր վրայ սրբատեղիին առջեւէն անցնող ջուրէն աւելցնելով՝ գիւղը կը դառնան, դգալով, գաւաթով կը բաշխեն անկէ ամէն տուն, իբր համայնաբոյժ՝ ուր ոտքի չելլեղ մանուկներ կան, ականջի ու աչքի խոստուկով տանջուողներ լսուած են։

Վերադարձը նոյն ճամբով ու զուարթութեամբ, բայց այս անգամ ցրուած ու քիչ մը վազքի քայլերով, կ’երգեն նորէն դափը ձեռուընին ու ցատկռտուն։

Ատ ինչ կոճիկ մոճիկ է

Էկեր էջեր մեր դուռը,

Շորեշապիկ հագեր է,

Քթան լաչկեկ ձգեր է,

Բակն արեւով լեցեր է,

Մանուկ տղան տեսեր է,

Գացեր մօրկան ըսեր է,

Մօրկան խելքիկն անցեր է,

Խոչ մը մատաղ ըրեր է։

 

Աղջիկն օղերով կ’ուզեմ,

Տղան փողերով կ’ուզեմ.

Դորդան դաւարով կ’ուզեմ,

Սնտուկը մալերով կ’ուզեմ

Տունը թամալով կ’ուզեմ,

Էգին օրթոտով կ’ուզեմ,

Քար գողնամ, խիճ գողնամ,

Եօթն աղբիրէ ջուր գողնամ։

 

Դըմպը՛ռ, դըմպը՛ռ, դը՛մպ, դը՛մպ, դըմպը՛ռ։

 

Ու այն նուիրական համայնաբուժէն դգալ մըն ալ ինծի ղրկուելու շնորհքը եղած է, ես որ տակառի մը մէջ կլորտելով կ’ապրիմ ու չեմ ապրիր, միշտ սրտէս կ’զգամ հատնումս, պզտիկ մը հիմա Ծաղիկի [1] խնկոտ թերթին վրայ կաթեցնելով քեզի կը ղրկեմ, ո՛վ իմ եղբայրս։