Ցայգալոյս

ՊՈԻՏ ՄԸ ՋՈՒՐ
(Մանկան մը պատմութիւնը)

Մամա՛, կաղնծիմ, պտի՜կ մի ջուր…

Սաստիկ ձմեռ էր, բո՜ւք, փոթորի՜կ, փողոցները մինչեւ իրենց բերանը լեցուած էին ձիւնով, ու գիւղացիները ստիպուած էին տանիքներէն երթեւեկել, որովհետեւ դուռները վաղուց կորսուած էին ձիւնէ դէզերուն տակ:

Ս. Սարգիս շատ զայրացած էր այդ տարին. երկինքը կը հեւար, կը ֆշար ու գետինը մռայլ սարսափի մէջ վտանգաւոր երեւոյթ մը առեր էր. ամառուան ծաղկալից դաշտերը, կապոյտ սարերն ու հովիտները – ուր հունձքի արշալոյսներուն սղոխները խաղալ կը սկսին թիթեռնիկի թեւերով – հիմա կ՚ոռնային, մէկու մը ետեւէն կը հայհոյէին: Կարծես դուրսը ամէն բան իր տեղէն խախտիլ կ՚ուզէր:

Սակայն ցերեկը գոնէ քիչ մը լոյս կար, թէեւ հիւանդոտ, թոքախտաւոր, բայց գէթ մարդ մարդու երես կը տեսնէր անով ու արհաւիրքը այնքան գազանային կերպով չէր ծպտեր: Ա՜խ, այն ուրբաթի գիշերը որ Ս. Սարգիսի տօնական օրուան առաւօտը պիտի լուսցնէր:

* * *

– Մամա՛, կ՚աղնծիմ, պտի՛կ մի ջուր…

– Քչիկ մըն ալ համբերէ, ձագուկս, շատը գնաց, քիչը մնաց, հիմա կը լուսնա՜յ, հիմա՛ կը լուսնայ…

Ու չէր լուսնար, որովհետեւ ձմեռուան տարի գիշերը լուսնալիք չունէր: Փոթորիկը կը փչէր ու գիւղը վերէն վարէն ձիւնին մէջ ծածկուած՝ շունչ անգամ չէր առներ կէս գիշերուան այս պահուն. թոնիրները վաղուց պաղեր էին, ծղրիթները վաղուց թմրած՝ կը քնանային իրենք ալ, եւ ոչ իսկ մատղաշ—մանկիկի անհանգիստ ճիչը կը լսուէր:

Մեծ—մայր ու թոռնիկ Ս. Սարգիսի հինգ օրուան ծոմն էին պահեր: Այն օրէն որ պզտիկը որբուկ մնացած էր եւ այդ դժբաղդ պառաւին վերջին հարազատը, ա՛լ աշխարհը ամփոփուեցաւ երկուքին համար ալ երկու սրտերու մէջ, – թոռնիկը փաթթուեցաւ մեծ—մօրը քղանցքներուն իր բոլոր հոգիով, ու պառաւը իր ծերութեան ամբողջ գորովը, քաղցրութեամբ, բարութեամբ շաղուած իր ամբողջ կարօտը կապեց այդ մանկան հաճոյքներուն, խաղերուն ու դիւրափոփոխ քմայքին, կամաւոր խաղալիքը դառնալով անոր կամքին:

Ա՛լ մարդ չկա՞ր տունը: Չէ՛, ո՞վ պիտի ըլլար, քանի մը հաւ ու հաւձագ, աքաղաղի ընտանիք մը, մէյ մըն ալ տանը կատուն, ահա ամբողջ բնակչութիւնը այդ խեղճուկ հիւղակին ուր անասունէն մինչեւ շարժուն մարդը տեսակ մը իմացական հասկացողութիւն սկսած էր գոյանալ, վառեկին ու պառաւին մէջ ալ տեսակ մը գիտակցութիւն, ճանաչողութիւն: Կատուն եթէ տունէն երկար համեցում մը ունենար կամ դունչը արգիլուած ամանի մը մօտեցնէր՝ թեթեւ տրտմութիւն մը կ՚ունենար մեծ—մայրը եւ մէկ երկու թթու խօսքեր կ՚ուղղէր անոր՝ որ կարծես կը հասկնար այդ բառերուն մարդկային նշանակութիւնը, յանցանքին գիտակցութեամբը մեղաւորի համակերպութիւնը ցոյց տալով, կիսատ մլաւիւն մը կուլար ու կ՚երթար անկիւն մը կը սալարուէր կը քնանար: Մենաւորութեան մէջ քարե՛րն ալ լեզու կ՚ելլեն ու շուքդ անգամ կ՚եղբայրանայ քեզի հետ, եւ ինչ որ չարութեան, դժբաղդութեան աշխարհը կը զլանայ պառաւի մը կամ մայրակորոյս մանկան մը, յետին անասունները, անշունչ իրերը կը փոխարինեն զայն եւ գուցէ աւելի անկեղծօրէն, աւելի քաղցրօրէն:

Ս. Սարգիսի բարեկենդանը հասնելուն, մեծ—մայրը պատմեր էր պզտիկին այդ զօրաւոր, կտրիճ սուրբին պատմութիւնը. նկարագրեր էր անոր ճերմակ հրեղէն ձին ու ձիաւորին պերճ հասակը, սուր երկար նիզակը, թէ ի՛նչպէս փոթորիկէն բռնուած շատ ճամբորդներ յանկարծ տեսեր էին որ սպիտակ մօրուքով դիւցազն մը իրենց թեւէն բռնած, իր նժոյգին գաւակին վրայ նետած ու փրկած էր զիրենք, թէ ինչպէ՛ս շատ շատեր ալ անդարձ կորսուեր էին, որովհետեւ պահք չէին պահեր, ծոմ չէին բռներ այդ շաբթուն: Ու դեռ հազար հրաշալիք, հազար հեքիա՜թ: Ամէն գիշեր արդէն երբ որ պառկէին, եւ շատ ալ կանուխ, առջի իրիկուընէ կը փչէին իրենց ճրագը, մեծ—մայրը ծոցն առած, թոռնկանը ինչե՜ր չէր ըսեր, ի՜նչ անուշ պատմութիւններ չէր պատմեր:

Հանի ու թոռնիկ որոշեցին ամբողջ շաբթուան ծոմապահութիւնը ու կեցան ալ: Պառաւին համար ասիկա առաջինը չէր. ասոր համար լաւ գիտէր վերջի մէկ—երկու օրուան դառնութիւնը, ծարաւին չարչարանքը ու թուքին կրակը բերնին մէջ: Բայց վեց—եօթը տարեկան մանկիկը բան չէր գիտեր բոլոր ասոնցմէ, միայն իր մեծ—մօր նկարագրած Սուրբին հայրական երանութիւնը համակեր էր իր թեւ առած երեւակայութիւնը, տեսակ մը հաւատաւորի բաղձանք փորձեր էր իր միամիտ հոգին ու մսի տանջանքին երբեք անդրադարձած չէր: Առաջին օրերը իրաւ որ ծոցին հացը չէր կարօտցեր – արժող յաղթանակը ան էր, որ հացը ծոցը պահէր ու չփորձուէր – բայց ջուրը շատ տանջած էր զինք. գլուխը որ բարձին դնէր, անուշ աղբիւրի մը գլուխը կամ գեղեցիկ առուի մը եզերքը կը տեսնէր ինքզինք, կը ծռէր խմելու, սակայն ահա ջուրը ճերմակ օձի կը փոխուէր ու կ՚աներեւութանար կանաչ խոտերուն մէջ. եւ մանկիկը անմիջապէս վեր կ՚իյնար ու կ՚արթննար: Երազը կը պատմէր մամային՝ որ մութին մէջ փայփայելով իր երեսը՝ կը քաջալերէր զինք, հաւատացնելով թէ Ս. Սարգիս իր հետ էր, երազին մէջ զինք կը փորձէր ու չէր թողուր որ չար սատանան խաբէ զինքը: Ու  մանկիկը հեղ մըն ալ կը քնանար, բայց աչքերը կը գոցէր չէր գոցեր, նոյն երազը, նոյն կաթնաղբիւրը, նոյն ծարաւի խռովքը. քունը չէր գար, աչքը պատուհանին կը մնար, բայց ձիթազօծ թղթէ լուսամուտը չէր ճերմկոտեր ու առաւօտը կ՚ուշանար, լեռը բռներ չէր թողուր կ՚ըսես: Միայն փոթորիկը կ՚ոռնար ու բուքը կը ծեծէր դռները կամ անտէր պատուհանի մը փեղկերը, պատռտած թուղթի կտորները:

Ու պզտիկը կը վախնար, աչքերը խոշոր—խոշոր կը բանար դուրսի այդ անհանգստութեան տագնապով, որովհետեւ մեծ—մայրիկը կ՚ըսէր իրեն թէ Ս. Սարգիսն է որ իրենց տանիքին վրայ կը հսկէ ու կը սպառնայ անհամբերներուն որ ջուր չուզեն:

Ս. Սարգիս ու իր խոստումները աղէ՜կ, իր տուած ընծան ալ շատ—շատ աղուոր, բայց սիրտը կ՚այրէր, բերանը կը չորնար, շրթունքներն իրարու կը կպէին ու, ի՜նչ ընէր, լեզուն ալ չէր դառնար, ա՜խ, եթէ մեծ—մայրը քիչ մը բարի ըլլար ու Ս. Սարգիս ալ քիչ մը բարեսիրտ, եւ թոյլ տային որ պուտ մը ջուր բերանն առնէր, լեզուն թրջելու:

* * *

Ուրբաթի չար գիշե՜րը, որ երկնցեր տարի էր եղեր, որ ծոյլ ու արճիճէ դիակի մը պէս ծանրացեր՝ չէր երերար: Այդ գիշեր հաւը քուն եղաւ ու թոռնիկին թարթիչները իրարու չդպան, առաջին կունքը հազիւ առաւ ու արթնցաւ նորէն, կը պապակէ՜ր, կ՚այրէ՜ր:

– Մամա՛, խուրպա՛ն, պուտ մը ջուր, կը մեռնիմ, հիմա՛ հոգիս կ՚ելլայ…

– Համբերէ՛, պզտի՛կս, համբերէ: Ս. Սարգիս հունա՛, դրան ետեւ կեցեր լուսնալուն կը հայի, հիմա ներս պիտի գայ, քեզի անուշ—անուշ բաներ պիտի բերէ. շատը գնաց քիչը մնաց:

Բայց ա՜լ չէր կրնար համբերել, որովհետեւ փոսը ինկած աչքերը կը խաւարէին, պտղունցը դուրս կու գար, կապը ներսէն կը կտրէր: Լեզուն հազիւ կը դառնար բերնին մէջ, ու պզտիկ անհանգիստ թաթիկները անկողինէն դուրս կը նետէր: Խաւարը սոսկալի էր, հովը կը հեծեծէր, կաղամախիներուն չոր կմախքները ցուրտ աղաղակ մը կը հանէին ու կարծես մեռելի հազարաւոր բերաններ ակռայ ակռայի կը զարնէին: Երկինքը փլեր վար կու գա՜ր:

– Մամա՛, խուրպա՛ն, լեզուիս վրայ թուք մի ջուր՝ կը կողկողար մանկիկը, որուն ձայնը երթալով կը նուաղէր ու դուրսի փոթորիկէ՞ն թէ Ս. Սարգիսի վախէն գլուխը դէպի անկողինին մէջ կը պահէր:

Մաման մտիկ չըրաւ ու ջուրին փոխարէն օրօր մը սկսաւ, այն հի՜ն, շատ հին երգը որ ժամանակին պզտիկին հօրը պզտիկ օրօրոցին վրայ ըսած էր: Ա՜լ ձայն չելաւ. մանուկը հետզհետէ իր անհանգիստ թաթիկները երկնցած տեղը թողուց, մոռցաւ ջուրը ու հանգստացաւ: Պառաւը կ՚երգէր տակաւին զառամած եղանակը որ օրօրէ աւելի մահերգի մը տրտմութիւնը ունէր եւ այդ մահահոտ միայնութեամբը լեցուցած հողէ չորս պատերուն մէջ կը դողդղար ուրուային մեղեդիի մը տպաւորութեամբ:

Աքաղաղները կը կանչէին, ժամուն տախտակէ զանգակը դագը դիգ արշալոյսին աղօթքը կ՚ընէր գիւղին վրայ ու մեռելական գիւղին քունը կը փախցնէր: Կարծես գիշերը վերջին անգամ կը յօրանջէր ու լոյսը սանտրուիլ կը սկսէր խաւարին մէջ:

– Տէ՜ էլիր, պզտըտի՛կս, էլիր որ տեսնաս քի Ս. Սարգիսը ինչե՜ր է բերեր քեզի. աղուո՜ր—աղուո՜ր չամիչներ, պաստե՜ղ, քեզի կարմիր ոտից է բերեր. էլի՜ր, անուշիկ թոռնիկս, էլի՜ր որ ժամ էրթանք…

Պզտիկը չէր արթննար, քենոտե՛ր էր մամային հետ, քենոտեր էր Ս. Սարգիսին ալ հետ. ի՜նչ պիտի ընէր շաքարն ու կարմիր ոտիցը, իրեն ուզածը պուտ մի ջուր էր ու մեծ—մայրը այնքան քարսիրտ էր եղեր այդ գիշեր ու Ս. Սարգիս ալ այնքա՜ն անգութ: