II

Ա

 

Ահազանգը, հզօր, բացուեցաւ գեղին վրայ:

 

Ջարդերէն առաջ, կրակի ատեն, ամէն տունէ կը գոռար հրազէնը, դղրդելով խուլերուն իսկ լսելիքները: Ջարդերէն ետք, զէնքերը` հազուագիւտ ըլլալնուն չափ, վտանգաւոր էին: Գեղին մէջ մատնիչ ըսուած մարդերը, տեղն ու տեղօք, զեկոյց կու տային կառավարութեան: Բայց հակառակ ատոր, բաւական էր թիւը փողերուն: Ոստիկանութիւնը ուզածին չափ կարող էր արգիլել զէնքին գործածութիւնը, հաւաքական խստու թեամբ պատժել գեղերը: Միշտ կային մարդիկ, որոնք առանց հացի պառկիլը ընդունէին մարդկային: Բայց առանց մարթինի՞: Ատոնք էին արհեստով ալ մաքսանենգ, գիշեր ու ցերեկ հրացանի հետ պառկող, պսակուող, որ տուին կրակին առաջին ազդանշանը:

 

Մութին մէջ այդ մարթինները, որսի երկփողեանները, ատրճանակները, տունէ տուն, ու թաղէ թաղ, րոպէ մը հրէշային աչք մը կը բանային, կ՚որոտային [1], գեղը պատնող սեւ լռութեան մէջ խռովելով միջոցին կարծես խաւարով ընդդիմադիր մարմինը, վէրքի մը պէս վառելով բռնկած աստղեր ու մարելով, կրկին բուսնելու համար: Հարսնիքի, տաղաւարի առիթով բացուող շէն կրակը չէր ասիկա, այլ` արհաւիրքներէն մէկը, որոնք այդ օրերուն յաճախակի կը վրդովէին ահակոծ գիշերը հայ գեղերուն: 96-ի դէպքերուն իբր հեռաւոր արձագանգ ամէն տունի մէջ մտած էր դժխեմ համոզումը, որ հայերուն կեանքը ձգուած էր անպաշտպան, թուրքերուն քմայքին: Կրնար գալ այդ արհաւիրքը, իր ուզած օրը: Այդ վարժութիւնն էր, որ թելադրեց գեղերուն մէջ գիշերախօս մունետիկներու գործածութիւնը: Այնպէս որ, Ջարդերէն ասդին մունետիկները, որոնք նոյն ատեն թաղերուն գիշերապահները կը մնան, պարտաւոր էին պոռալու, խուճապին յաղթելու չափ ուժգին, պատահարին իմաստին վրայ, յարձակումի, դրան հասած ջարդի առաջին մտապատկերը փոխարինելով պարագայական ստուգութեամբ: Ամէն գիշեր մեր մամերը աղօթք են ըրած կտրտողներուն փորձանքէն ազատ պահելու գեղին անմեղն ու մեղաւորը: Ու ամէն լուսի, գեղացին օրը շահելու պղտոր ստուգութիւնը դատած ատեն, չէ մոռցած, թէ արեւին մինչեւ իջնալը ինչե՜ր կարելի չեն տակաւին:

 

Զանգակը լեղի-լեղի, կարծես կը բզկտէր զանգուածին ու խաւարին ընդերքը ու, հսկայական իր բաժակէն կը պարպէր մեռել-տուներուն վրայ արհաւիրքը հորիզոնին չորս ծագերուն: Անոր արեւելեան մէկ անկիւնին կարմիր հեւք մը, բիւրաւոր շառաւիղներով եռեւեփուն, կը պատմէր կրակին ճարակած գետինէն: Շուներուն ու, հեռուէ հեռու, շնագայլերուն մռայլ ոռնոցը իրարու կ՚երկարէր, սուր, թունաւոր գիծի մը նման կտրելով տարածութիւնը, մա՛նաւանդ արձակելով իր գնացքին վրայ չարագուշակ հնչականութիւն մը: Տարօրէն առա՛տ, այս աղաղակները, չափը իսկ տուո՛ղ հրացաններուն: Խուճապի ատեն, ձայնը, նոյնիսկ դասականը, ծանօթը` անխախտ իր գահէն, օրինակի մը համար` զանգակատան բարձունքէն, դժուար թէ պահէ տեղի, աւազանի իր կնիքը: Մարդիկ` մտրակուած զարհուրանքէն, անստոյգին անդոհէն, քակուելէ յետոյ իրենց հոգեշէնքին խարիսխներէն` կը խանգարուին նաեւ ականջի իրենց վարժութեանցը մէջ, մօտիկ, ոտքի տակ ընդունելու չափ որոտը գնդակին, շաչիւնը բոցին, որոնք հեռուէն կը փրթին ու դէմի տունէն կարծես կը բաշխուին: Անձնապաշտպանութեան բնազդը [2] կ՛եղծէ [3] մեր զգայականութեան լարուածքը:

 

Նոյն ատեն, հատ-հատ, յստակ խօսելով, կ՚ելլէին մարդերը, իրենց տուներէն, վազելով ամէն ուղղութեամբ: Ու գեղին փոքր հորիզոնին վրայ խոշոր ու պճպճուն ցայտաղբիւր մը, ստորոտէն կարմիր ու շարաւագոյն, վերը պղտոր ու յաճախ գորշ` կը գլորուէր դէպի բացերը երկինքին, ոլորուն ու ականակուռ, լուծելով իր ջուրին մէջ աստղերուն արծաթ տերեւները, լուծուելով ինքն ալ միջոցին երախներէն:

 

Նալպանտենց տունը կ՚այրէր:

 

Կրակին հանդէպ գեղին աւանդութիւնները կը մնան հզօր: Մահացու թշնամութիւնն անգամ, որ անպարտելի է արիւնով, նոյնիսկ գերեզմանով, տեղի կու տայ կարմիր աղէտին առջեւ: Ու մարդիկ, որոնց շատ մը սերունդներուն մէջտեղը արիւնին առուն, սեւ-սեւ, վազած է ատենին, ըսես հալած իրենց քէներուն սառոյցներէն, կակուղ ու ներող, կը ցատկեն չարագուշակ այդ հեղուկին վրայէն, օգնելու համար իրենց ոսոխին: Իր արդար, խուլ ու սրցուած ատելութեանը հակառակ, գեղացին չլքեց հրկիզուած տունը: Ու ինչպէս պիտի ընէր որբեւայրիին հիւղակին կամ սիրուած ժողովրդական աղայի մը շէնքին համար, շարժումի դրաւ մարդկեղէն ուժեր` բիրտ, խիստ ու սանձահարող: Կատարուածը իրական, տառացի խուժում մըն էր, մօտ ու հեռու թաղերէ: Ակնթարթի մէջ դռնառաջը խճողուեցաւ կիսամերկ ձեւերէ: Այր, կին, հարս, պատանի, օրնի տղան մէկ ձեռքով ծոցին, միւսէն կախ դոյլով պառաւներ, բոլորին ալ սափոր ուսերուն: Թիթեղներ` թեւերնուն: Շուարած, խուճապոտ, ու յիմար շարժուձեւով:

 

Տունը կ՚այրէր երկրորդ յարկէն, միաժամանակ [4] բայց բոլոր սենեակներէն ալ: Անոնք` որ հասած էին ամէնէն առաջ, տեսած էին կրակը դարձեալ այդ պատկերին տակ: Ամբողջական ու հսկայ բոցավառո՛ւմ, նոյն ատեն կղմինտրեայ մասին մէջ ալ լուսաւոր, [որ] [5] ըլլալուն առանց քիւի, նմանութիւնը ունէր աղիւսներու վիթխարի փուռի մը, որ գագաթէն կ՚այրի ու պատերէն կը մնայ խաղաղ: Ճերմակ ու ողորկ անոր ծեփին վրայ լոյսերը կ՚ընէին բիւրազան բեկումներ, ա՛յնքան` որ պատուհանէ պատուհան անոր հողէ մասը քիչ տժգունութեամբ կը զատուէր բուն իսկ քառանկիւն բացուածքներուն շլացուցիչ դեղնութենէն: Նոր փոխուած թիթեղեայ խողովակները, ջուրերը հաւաքող տանիքէն, արդէն փրթած էին, կախելով իրենց կիսուած գլանները, որոնք քիւին խորերէն հոսող բոցը կ՚ոլորէին: Ու այդ քիւերուն երկայնքովը կղմինտրէն կափուցուած ու դէպի եզերք հրուած կրակի լայն շերտ մը` պիսակաւոր ու ընդհատ երիզ մը կը թուէր ագուցած ըլլալ տանիքին չորս թափերէն: Ու լեզուակներ միշտ կրակէ, լիզող ու աղուոր [6], կը շրջէին վեր ու վար, փրթելով կամ ոչ, երբեմն առնելով հասակը բռնկած օձերու, որոնք կիսաղեղ խողովակէն կը ձեւէին հսկայ իրենց գալարները ու կը բզկտուէին իրենք իրենց ժանիքներէն: Բռնկած օձեր, նման այն կաս-կարմիր իժերուն, քանի մը գրկաչափ, որոնց հանդիպումը, ամրան շողերուն այնքան վտանգալից կ՚ընէ դաշտի այգիները, դասական ճամբան լճափ իջնելու: Հոն է, որ այդ սողունները կը կանգնին ուղիղ, պոչերնուն վրայ, երկուքը-երեքը հիւսուած, լեզունին սլաք-սլաք կայծակելով ու կը կործին անխելք կովերուն քամակին…: Հնօրեայ ու նախանձայոյզ բնակարանին վրայ բոցերուն սա հրախաղութիւնը այնքան տպաւորիչ էր, որ մարդիկ կը տարուէին անուշիկ պատկերներու, Քառասուն-մանուկներու [7] բազմաչուի ջահին, կամ Ծնունդի գիշերուան ամբողջովին լուցավառ ժամուն, երբ եկեղեցիին բոլոր պատերէն, ու բոլոր ձեղուններէն շարոցը կ՚իջնէր, ոտք-ոտք, բայց կը լուսէր կանթեղները ու պատուհանները կ՚ընէր հալած ոսկի, դուրսի մութին վրայ ձեւուած վարագո՜յր: Ու այդ զառիթափէն անոնք մօտեցան կրակին ու ժամուն տիրոջը, որ վերէն անշուշտ կը զատէր բոլոր այս լեզուները ու անոնց մէջէն կը խօսէր իր անհաս բարբառը: Անշուշտ վերի այդ Աստուածը բաւական խելք ունէր ջոկել կրնալու հաճի Աննան, որ կը հաւատար, այնքան վրանբաց [8] ճարտարութեամբ մը, զայն հաճած ըլլալու աշխարհիկ իր արարքներուն, պատարագով ու երինջով, եղով ու մեղրով:

 

Պորտային վերեւի երկաթահիւս բացուածքէն որոշելի էր, դէմի պատուհանէն դիտողներուն համար, ընդհանուր դիմագծութիւնը բակին, ուժգնակի լուսաւորուած սանդուխին ճակատէն: Կատոզներուն խճատիպ, սատափուած փորերը, որոնց վրայ ոլորուած գօտեակները, տարիներու աղջուրէն բիւրեղատիպ, շարժումի ելած աղիքներու պաղ զգայութիւնը կը նետէին դիտողին, օճախով սենեակին փողոցէն մարդահասակ վեր պատուհաններ, բոլորն ալ առատ լոյսին տակ, կը պահէին իրենց ձեւերուն անզգած կապը, զարհուրագին, սրտակեղեք աղմուկին մէջը ախոռի անասուններուն: Որոշակի լսելի էր դոփիւնը ձիուն սմբակներուն, դրան ու պատերուն վրայ, արտակարգ արագութեամբ, հարուածէն վեր ծանրութիւնով մը: Կենդանին փրցուցած ըլլալու էր սանձը, վասնզի հարուածներուն կէտերը կը փոխուէին ամէն րոպէ, ու կը պոռար, իր խրխինջովը յաղթելու աստիճան կրակին բազմաղբիւր բերաններուն: Մրրկագոյն նոյն խուճապը, քիչ մը աւելի եղերական, աւելի էգ, միւսներէն, կովերէն ու հորթերէն, որոնք կու լային մարդկեղէն հեկեկանքով ու հարսներուն ծիծին մէջ կաթը կը խռովէին, այնքան խորունկ տպաւորելով մարդոց ջիղերը: Նոյնիսկ յիմար հաւե՛րը, նետելով իրենց գարգաչիւնը այս անորակելի լացուկոծին: Վտանգին մէջ կենդանին կը վերագտնէ իր կորուսած վայրենութիւնը ու կը կերպաւորէ մարդկային իր ստացումները, զոյգ թեւերով բախելով գութը նոյն այդ վտանգին: Բայց այդ ամէնէն վեր, խուժանին վրայ կը սաւառնէր ուրիշ սարսափ մը, գեղի կրակներուն մէջ թէեւ սակաւադէպ, բայց բաւական ամուր, որպէսզի ընկճէր բոլորը: Յստակ, բացառիկ, անորակելի սաստկութեան մը աղեղէն բաշխուած, գրեթէ եղանակուած ճիչերով Սարեկենց Բաբէթը կը գոռար, իր ջուխտ մը հարսներուն բազուկներուն մէջ իյնալով` զօրութիւն ու շունչ ճարելու, վերսկսելու համար իր սրտապատառ կանչուըռտուքը:

 

Ո՞ւր, աս աղմուկին մէջ, տան բնակիչները:

 

Ոչ ոք լսեր էր --մօտի դրացիներն անգամ կը հաստատէին ատիկա, իրենք առաջին բոցերուն հետ պորտան ափ առնողները--  աղիքները կտրտող այն ճիչերը, որոնք կրակէ բռնուած տուներուն պատուհանները կ՚ընեն անլուր սարսափներէն մէկը աշխարհին: -Ձայնի կնիքէն, հասակէն քակուած այն ցրցքնումը, ըսես` մեր հոգեկան ամբողջ իսկութիւններուն փերթ-փերթ, թել-թել, փշուր -փշուր խառնուրդի մը վերածումը, որով մարդիկ մեռնելէն առաջ, պատուհանի մը քամակին կը պարպեն կարժառը իրենց օրերուն, աճապարոտ, նոփ-նոր բան մը թափողի անձուկով ու կ՚ընեն ատիկա ոչ մէկ հոգեւարքի մէջ դիտուած տանջանքով: Կրակով մահը ամէնէն առողջն է մահերուն, ու ատով` ամէնէն կսկծալին:

 

Օգնութեան ձեռնարկներէն առաջ, շատ առաջ, ամէն հասնող, ձայնի ամէն սանդուխներով, պոռացեր էր, դրան ուռնակը ժամուն կոչնակին պէս բախելէն [9], անունները տան բնակիչներուն, մէկիկ-մէկիկ, երկար-երկար, կրակին սղոցատիպ ճարճատումէն շատ աւելի բարձր: Այս կանչերը, սկիզբները եռանդուն, որովհետեւ յուսալից, ու խոշոր, նպատակ ունէին քունէն արթնցնելու ներսինները, քանի որ կրակը դեռ բոց էր` ձայն ըլլալէ աւելի: Անոնց արձագանգեցին ախոռները, իրենց կենդանիներով: Մարդկեղէն հագագի պակասը ու րոպէէ րոպէ տունին չոր ու ճարճատիլ առած լռութիւնը համակեր էր պոռացողները խորունկ բեկումով: Ու գրեթէ խենթեցած, առանց խորհելու իրենց ճիչին, որ ուժասպառ կերկերումի կը փոխուէր, շարժումով կը ջանային փոխարինել դաւաճանումը իրենց կոկորդներուն ու կը վազէին վերվար, մէկ սենեակէն միւսին տակը, խռպոտ-խռպոտ, արտաբերել կարծելով անունները վերիններուն: Սրտառուչ էր հաց-եփ Մարթան, որուն հսկայ փորը նեղ ընելուն հակառակ շունչը, կը պատռտէր ինքզինքը, ազդարարութիւնը ընդունելու չափ հաճի Սողմէնին.

 

-- Մարթա՛, ի՛նչ կ՚ընես:

 

Ակնարկութիւնը նիւթ ունէր քաջարի կնիկին փափուկ վիճակը: Պատահած են այս տեսակ ճիգերու հետեւանք ապաժամ ծնունդներ: Հաճի Աննայի սիրական ընկերուհին չէր մտածեր սեփական իր սրտին, որ տարին երեք-չորս հեղ կը կենար, աւրուած ժամացոյցի պէս, երբ տղաքը իրարու գլուխ կը պատռէին, անաստուած իրենց կիներուն քսութեան երեսէն ու հարուստի իր պառաւութիւնը ընէին բերնի ծամոց աժեմին ու շաժեմին: Ան ալ կը պոռար ու կը պոռար.

 

-- Հաճի՛ Աննա, հաճի՛ Աննա:

 

Ճիգէն յետոյ ձեռքը դնելով սիրտի մարզին, հանգչեցնելու համար անոր ուռեցքը: Ու կը զսպէր լացը, մենծ-կնիկի անվայել, վտանգի ատեն, երբ գործ է հարկաւոր:

 

-- Մուրս ի վրան, Յիսուս Քրիստոս, - կը մղկտար հաճի պառաւը, յիշելով Ս. Յարութիւնը, մութ ու լոյս առտուն Զատկուան, մանիշակագոյն ու ցոլացիկ շուրջառով վարդապետները, ու դեղնորակ ոսկեջուրի մէջ կարծես հիւսուած մենծ- վարդապետը - (պատրիարք) -, որ այդ զգեստաւորումին մէջ կարծես լքած կ՚ըլլար մարդկեղէնը իրմէն ու հալելու պատրաստ բան մը, ատանկ թեւ բացող դէպի գմբէթը…: Ո՜վ յիմարութիւնը մարդոց յիշատակներուն:

 

Իրարանցումին գլխաւոր զսպանակը կը մնար հեռանկարը, գրեթէ ստուգութիւնը մարդկային կորուստին: Մէկը մտածեց հաճի Աննան հիւր ղրկել ով գիտէ ու՛ր: Բայց դրացիները հոն էին` հերքելու համար ատանկ ձրի ենթադրութիւն մը: Անոնց լոյսը հանգա՛ծ, ամէնօրեայ իր ժամուն: Անոնց դուռը փակուած հաճի Աննայի ձեռքով: Ատկէ զատ, գիշերուան որոշ ժամէ մը ետքը, թաղը ամբողջ գիտէր ատիկա, Նալպանտենց տունը դուռ չէր բանար: Չէր բանար նոյնիսկ հարիւրապետին: Հաճի Աննան հիւր կ՚ընդունէր: Բայց լսուած չէր անոր հիւր երթալը ուրիշին, քառսուն տարիէ ասդին: Կրակի կատաղութեան առանց ուշ դնելու, սիրտը այրած պառաւ մը չվարանեցաւ քշելու դասական սրամտութիւնը.

 

-- Հաւկիթները կը պաղին նէ…

 

Հաւկիթները ոսկիներն էին, որոնց վրայ թուխս կը նստէր, կը պառկէր գիշերները, Նալպանտենց հաճի Աննան:

 

Ուրիշ խումբ մը, փեսաները, առանձին պոռալէն յոգնած, իրարու մօտեցուցին իրենց գլուխները, համանուագ պոռչտուքի ելլելով:

 

Տարօրինակ էր, որ չմտածէին կրակը մարելու, ոչ ալ անոր ա ՛լ անսանձելի մեծութեան, որքան մարդերը ազատելու իրենց հաշիւներէն թելադիր: Կը զարտուղէր Իսրայէլը, որ, ձեւի թէ հաճոյքի համար, հսկայ սափորներով իր միջամտութիւնը կը բերէր էմմի օղլու ին աղէտին: Շատ էին անոնք ու կարգախօսէ մը ինչպէս լարուած [10], առանց ձայնի կը կրէին ջուրը, թափելով պատերուն փողոցին հասողութեամբը ու ոչ ոք կար հարցնող յիմարութիւնը այս ոռոգումին:

 

Տունը, լուռ, կը պատասխանէր այս վայնասունին, իրարու ետեւէ հեւքի ու ոտքի հանելով իր պատուհանները: Մարդկային հագագէ դուրս, խուլ ու եռացող խժուք մը կը պատմէր վերնայարկի իւղոտ տախտակներուն մարխի նման պլլուիլը կրակով: Նոյն ատեն Նալպանտենց մառանը (շեղում մըն էր, որ ուտելիքներուն պահեստը ձգէր գետնայարկը ու բարձրանար երկրորդ յարկ: Ըրած էր այդպէս հաճի Աննան գողութեան մը --ծառաներուն կողմէ--  կանխահոգ զգուշութեամբը) մեծկակ պայթումով մը դողացուց ջահուած տունը: Եղին գուբը, հաճի Աննային նշանաւոր գուբը կը կոտրէր, չդիմանալով կրակին ու անոր պարունակութիւնը մաքուր, մոմեղէն պայծառութեան մը նման աւելցաւ կրակին: Հաճի Աննան Վարդավառին չէր ծախած գուբին հեղուկը ով գիտէ ի՛նչ հաշիւներով: Միւս կողմէ` հիւրանոցին ապակիները, ջարդուփշուր, կը նետուէին դէմ ու վար, անցք տալով պղտոր ջուրի մը, կրա՛կ` որ թափուելու տեղ կ՚ելլէր վեր: Մուխը դեռ չէր ճապաղած ու ձիւնի պէս մաքուր, կը թրթռար, ինքզինքը կը գզէր հսկայական բամպակէ կծիկներուն նման, կամ նման մեծկակ ալիքներու, որոնք իրենց բաշերը կը սանտրեն հովին թեւերով ու փրփուր կ՚ըլլան: Ու անոր կոհակները, պտուտքող ու տարօրէն արագ իրարու կը մտնէին, փախչելու ատեն սանձուած ու կը պրկուէին իրենց առանցքներէն, քշուելով, հրուելով դէպի վեր, կրակներուն կայծերովը անդադար հարուածուած, հալածուած ու հեւասպառ:

 

Բայց տեսարանին ամէնէն խորունկ յուզումը, ա՛ն` որ տարիներ ետքն ալ պիտի պատմուէր մայրական սրտի իբր գերագոյն արտայայտութիւն, կու գար խնամի Բաբէթէն: Աւելի անդին, քան ոեւէ խելագար, ուրկէ՞ կը ճարէր թշուառական մայրը, չոր, քիչ, արդէն ճաթած իր ոսկորներէն` սա լեղապատառ աղաղակը, որ միս-մինակը կը բաւէր բոլորին ալ դէմ: Ան ի՜նչ սուր, գամերու, ասեղներու ծայրերուն նման անոր ամէն մէկ վանկերը կը կսմթէին մարդոց միսերն ու հոգին: Ձայն ըսես չըլլար այդ թելերու արձակումը դէպի կրակ թափող պատուհանները: Չըլլար ողբ: Ըլլար աղերս, անէծք, գութի հրաւէր, ուղղուած կրակին: Ու անիկա կը տիրապետէր բոցերուն անզգած լրբութեան, որոնք կ՚ընկրկէին կարծես, քաշելով իրենց հրէշային լեզուները ներս, րոպէի մը համար:

 

Ու անոր ետեւէն, հարիւրաւոր բերաններ նոյն աքցանումին ներքեւ, կ՚արտաբերէին նոյն բզկտումը, ըսես` փերթ-փերթ դուրս հոսումը հոգիին արիւնին: Նալպանտենց հարսը ամբոխին մտքին կ՚ապացուցանէր իր տեղը: Անոր անունը դեռ կը պահէր հինգ տարիներու սրտառուչ իր համը: Ու վերջին գայթակղութիւնը, բոլորովին անպաշտօն - ոչ ոք գիտէր հաճի Աննային դաւադիր արարքը--, կը թուէր, կը սրբուէր սա բոցերուն հետ: Եկաւ պահը, երբ հալած պատուհանները, բոլորը մէկ, ինչպէս ջրարգելի մը յանկարծ բացուող փակոցներէն, արձակեցին կրակին հեղեղը վեր, -- հանդարտ ու հաստ, խորքէն ակօսուած, վէտ-վէտ ու պճպճուն հոսանք, որ մեր սրտին մօտ բաները, անարժան գտնելով հողին ու մուրին, կ՚առնէ-կը տանի այնքան խորհրդաւոր ձգողութեան մը:

 

-- Աղջի Աղուո՜ր, Աղուո՜ր, Աղուո՜ր:

 

Խլացուցիչ ըլլալէ շատ վեր բան մըն էր Սարեկին բերնէն սա աղաղակը, ա՛լ անգիտակից, գրեթէ իմաստէ զուրկ, քանի որ խեղճ կինը, պատուհաններուն հասողութենէն բռնի հեռացուած, չորս-հինգ բազուկներու մէջ շղթայապիրկ, բայց զոր իր հասակը, ոտքերը գետնին զարնելէն երկու թիզ վեր-վեր նետելով կը պոռար ու կը պոռար, ճիկէրը փետտելով կուրծքէն ու փետտելով ամբոխին ալ հոգին: Անիկա կրակին անձրեւէն կը փնտռէր, ամէնուն անհասկ նալի յամառութեամբ մը ու կը կոծէր կուրծքը.

 

-- Ես քեզ մեղա՜յ, ես քեզ մեղա՜յ, ես քեզ մեղա՜յ…

 

Որո՞ւ:

 

Մահուան առջեւ միայն իմաստ ունեցող այս բանաձեւը արթնցուց կասկածը խնամիէ խնամի քէնի մը: Բայց Սարեկի՞ն էր մնացեր չափուիլ Նալպանտենց տիկինին հետ: Չհասկցան [11]:

 

Միւս կողմէ` կրունկով, կռուփով, կռնակով, յետոյքով ամբոխը կը ջանար խորտակել պորտան: Ու աճապարանքին տենդէն աւելի, նուաղ յոյս մը պատճառն էր այս տագնապին: Օճախով սենեակը, ինչպէս բակը չէին առնուած կրակին թեւէն: Յիշեցին թուրք գեղի մը կրակը, որուն մէջ տան բնակիչները բերաննուն թխմուած լաթով ու շղթայուած, ձգուեր էին բակը, խօսելու անկարող: Աւազակները ըրած էին այդ տարօրինակ կարգադրութիւնը, հաւատարիմ մնալու համար իրենց երդումին, որով կը խոստանային տունինները չսպաննել ու կրակին յանձնած էին զանոնք մաքրելու գործը: Կրակը յապաղած էր ու օգնութի՛ւնը ազատած թշուառական արարածները:

 

Հաւաքական այս ճիգը հսկայական դուռին դէմ կշիռ չունէր: Գիտէին ատիկա, բայց կը կրկնէին իրենց հարուածները ներքնապէս համոզուած անոնց ապարդիւն ըլլալուն, քանի որ պորտան ետեւէն պաշտպանող գերանը մէջքին մէկ նեարդն իսկ չէր ծռեր եօթը գոմէշներու ուժին:

 

-- Սանդուխ մը, թէ՛զ, սանդուխ մը…

 

Պոռաց վերջապէս Աղուորին մեծ եղբայրը, հազիւ շունչ առնելու ատեն գտնելով. [12] հեւասպառ էր հասեր, կրակին տեղը իմանալէն ետքը, զուր տեղը վատնելով թանկագին րոպէներ` փնտռելու համար մայրը, որ, առջի աղմուկին, մունետիկէն ու զանգակէն, նոյնիսկ հրացանէն ալ առաջ արթնցեր էր զարհուրագին երազէն:

 

Այդ երազին մէջ անիկա կը տեսնէր Սողոմենց տղան, որ գիրկով կը փախցնէր Աղուորը, բոցերուն մէջէն քալող, ու երկինքը ճամբայ ընելով: Ինչպէ՜ս վազեր էր պատուհան ու տեսեր կրակին ոսկի փայլակները, ճամբու պէս լայնկեկ ու երկարող, որոնց վրայ անիկա հաստատել կարծեց քունին ցնորքը, իր աղջիկը, ազատուած Մեղքին գիրկովը: Անիկա թռչունի թեւով հասեր էր կրակին ու հակառակ բուռն ցանկութեան, չէր կրցած երազին ստուգութիւնը պատմել վաղայարոյց կիներուն:

 

Երիտասարդը մօտ էր խելքը թռցնելու, այնքա՛ն կը հեւար վախէն ու յոգնութենէն, որ մէկը դոյլով ջուրը երկարեց անոր քրտնած գլուխին: Նոյն ատեն անոր թելադրութիւնը արձագանգ ու հաւանութիւն գտաւ բոլորէն, որոնք ձեռքերնին զարնելով յիմար իրենց գլուխներուն, «դդումներուն», բացին խժալուր իրենց բերանները:

 

-- Սանդու՛խ մը, սանդու՛խ մը…, - կ՚աղաղակէին: Հաճի Սող [13] մէնը զարմացաւ Օհանին խելքին: Հաճի Աննային ընկերուհին բաւական հարուստ էր` աղքատներուն մօտ խելք ընդունելու համար:

 

Իրողութիւնը ան էր, որ Սարեկենց տղան, ճգնաժամային այդ րոպէին, կը հպատակէր իր պատանութեան ամէնէն ցնցող յիշատակին: Սանդուխին գաղափարը բուսած էր անոր մէջ, թելադրուած նման պարագայէ մը: Ան ականատես էր եղած նման ձեռնարկի մը, դարձեալ կրակի մը առաջ, նաւահանգիստին մէջ հրդեհի մը ատեն, ուր իջած էր մօրը հետ, ասոր սանկ ու նանկ մէկ հիւանդութիւնը դարմանելու չըսուելիք տեղէ: Ինչու՞ մայրը չէր պոռացեր ինչ որ անոր ալ միտքը գրաւեր էր տարիներով: Ու կրակը քաղաքի ալ էր, որուն մէջ բոցերը շատ աւելի կատղած կ՚ըլլան, տուներուն իւղաներկ ծեփին պատճառով: Մնաց որ, քաղաքին ամէն բաները քանի մը գիրկ (չափ) աւելի կ՚ըլլան միշտ, սկսելով գինովներէն մինչեւ կնիկներուն արգանդները:

 

Սանդուխը չփնտռուող առարկան է ձիթենի ունեցող գեղերուն մէջ: Փակցուցին պատին քանի մը հատ: Եւ, իրարու ետեւէ, փոյթ իսկ չընելով իրենց ծանրութիւնները, որոնց տակ կրնային բարակ սիւները կոտրել, նետուեցան մարդիկ Օհանին հետ, սրտառուչ գործակցութեամբ [14] մը, տանիքը` պորտայի յառաջադիր հովանոցակին: Նպատակ կար փլել մաս մը այդ տանիքէն, անջատ ու հազիւ հասնող վերնայարկի ստորագիծին: Նախապէս այդ հովանոցակները միայն դուռը կը պաշտպանէին ու բաց կը ձգէին բակին վրան: Գողութիւնները ստիպեցին, որ դուռը ծածկող տանիքը յառաջանայ ու հասնի տանը պատին: Պիտի բանային անցք մը դէպի վար, իջնէին բակ, փնտռելու համար մարդերը կատոզներուն տակօք: Օճախով սենեակը թէեւ լուսի մէջ, շատոնց էր խուզարկուած երկաթ վանդակով պաշտպանուած պատուհաններուն դուրսէն: Անոնք` որ կռնակէ կռնակ հոն էին շուլլուած ու կառչած վանդակին, կը հաստատէին մարդկային հետքի պակասը: Երկու վայրկեանը բաւած էր անոնց կրունկներուն ու աքցանի պէս զօրաւոր մատներուն --հիւսներ էին այդ տղաքը ու տունին բնախօսութեան մասնագէտ, ինչպէս նաեւ անմրցելի տան մը ոսկորները քրքրելու կամ վերակազմելու արհեստին մէջ--, բանալու քանի մը ծակ, կախելու սանդուխները անոցմէ վար, իջնալու ցած, քաշելու համար պորտային գերանը: Ամբոխը խուժեց գրեթէ միակտուր: Օհանը վազեց օճախով սենեակը:

 

Բաց գտաւ դուռը, հակառակ Նալպանտենց սովորութեան, որ բոլոր ծակերը գոց կը պահէր, փողոցին պորտան անգամ կիսովին արտօնող: Տախտակամածին` բազմոցին բարձե՛րը. ճմռկուած: Ի՞նչ գործ կրնային ունենալ ասոնք, սենեակին այսպէս գրեթէ մէջտեղը, հեռացած իրենց պաշտօնական անկիւնակապերէն: Կրակին լոյսը պարզ կ՚ընէր պատկերը ու իրերը տեսանելի էին իրենց բոլոր մանրամասնութեանց մէջ: Բարձերուն մէկուն վրայ ժապաւէնի կտոր մը, որով հարսները երբեմն կը վերջացնեն մազերուն հիւսքը: Օհանին ոտքը դպաւ երկաթի պէս կարծր առարկայի մը: Ծռեցաւ, - դուր մըն էր, երկու թիզ հասակով: Ի՜նչ գործ ունէր ասիկա ալ: Տախտակամածին վրայ ջուրի՞, թէ ուրիշ հեղուկի մը կլոր-կլոր արատները, ո՛րը մեծ, ո՛րը փոքր: Անգոյն, որպէսզի չշփոթուէին արիւնի հետ: Ուրիշ ամէն բան իր տեղը: Մա՞րդ: Հոտն իսկ չկար: Մէկէն ծանր, մարդկեղէն ճենճի, կպչուն, կերակուրի, խորովածի շատ որոշ հոտ մը, որ տպաւորեց զարհուրագին ստուգութեամբ մը: Բոլորը մէկ ճուացին բակէն: Օհանը վազեց դուրս: Ոչինչ: Կրակին տեղ լայն ու կուրցնող լոյս կար հոդ: Ու ճերմակ ծուխը, որ վերնայարկի յատակը ու բակին առաստաղը կազմող տախտակամածի գիծերէն մլիկ-մլիկ կը բխէր ու, դանդաղ, օրօրուն, վար իջնելու անկարող, նիհար իր թելերը կաթի մը գգուանքովը կ՚երկարէր չորս դին, մշուշելով գերանները:

 

Մարդիկ կանգ առին սանդուխի մը առջեւ, որ կը տանէր վերնայարկ: Կ՚այրէր անիկա, առատ ու աղուոր, շեմի մեծ մարմար քարէն սկսեալ արմանքի մէջ թողելով բոլորը: Երբէ՞ն ի վեր քարերը կ՚այրէին: Գեղացին չէր տեսած ատանկ պատահար: Ու կապտաւուն ալ էր բոցը, որ քարին կապուտիկ, ծիածան երակները կարծես կը ծծէր ու կը պարպէր: Ու կ՚եփէր ալ քարը, կարծես իւղին մէջ տապկոցի ձգուած նաշիհէ բաղարջ ըլլար: Մէկը ոտքով դպաւ թիթեղի մը, որ զատ ջահ մըն էր, ամբողջութեամբ ճերմակ, ու մեծաքանակ լոյս սփռող, մինչ մէկ ծակէն սեւի մօտ բարակ գիծ մը ուժգնակի կը սուլէր ու կը սուրար, օձի լեզուի նման, բայց որ երկայն էր շատ աւելի: Աւելի խոշոր ծակէ մը, նոյն այդ թիթեղի երեսէն, ուրիշ սիւնակ մը բոց, կարմիր ու կլոր, կը նմանէր ոսկիի ձողի մը, որ հրաշքով մը կակուղնար ու ծփար, դէպի վեր, առանց կոտրտելու ու լեզուաձեւ մարմրէր օդին մէջ: Խտղտեցան անոնց աչքերը:

 

Բակէն դէպի վերնայարկ սանդուխը յաճախ պաշտպանուած կ՚ըլլայ փայտահիւս վանդակով: Դուռ մը զայն կը մեկուսացնէ բակին արձակութենէն: Ուլերուն եւ հաւազգիներուն գրոհին դէմ վերերը զգուշացնող այս կառոյցը աւելորդ զարդ մը չէ հարուստներու տունին մէջ: Մէկը յիշեց ամիս առաջուան պատարագը, տամէճան ներով օղին, Ալուկին սքանչելի խաշը ու իր հերոսութիւնը, որ խորտակած էր վանդակին մէկ կարեւոր կողմը, ոտքի հարուածով մը: Հաճի Աննան ուրախ էր եղեր: Գինովութեան մէջ կորուստը, կոտրուիլը խեր կը բերեն տունին: Փնտռեց այդ մէկը իր գոյացուցած ծակը: Չկար: Կ՚այրէր վանդակը ամբողջ, տակաւին կէսով պահելով շեղանկիւն քառանկիւններու անհամար իր փախլաւաները: Բոցը լեցուցած էր աչքերը սանդուխին, ու ջնջած անոնց էջքի տարբերութիւնը: Դէպի վե՞ր: Յիմարութիւն էր ատոր մտածելն անգամ: Երկրորդ յարկը կտրուած էր հաղորդակցութենէ անդարման եղանակով: Մէկը շրջել փորձեց առջեւի մարմարին մարմինը, ոտքը դրաւ առաջին աչքին: Յիմար էր: Քաշեցին զինքը ետ: Գուլպաները խանձած էին:

 

Խղդող ջերմութիւն:

 

Զօրաւոր հով մը կը փչէր պորտայէն, առնելու ու կրակին մէջ նետելու չափ լաչակները կիներուն: Եղան` որ վախցան ու ետ քաշուեցան, այնքան զգալի էր հովին թաթը իրենց կռնակներուն: Սանդուխին մարմինը, հաստ տախտակ, դանդաղ իր այրումին մէջ, խենթեցաւ յանկարծ, արծարծուելով ուժգին հոսանքէն ու երկարեց իր բոցերը վերեւի բացուածքին, [15] լման կրակ, առանց մուխի: Տպաւորի՛չ, գեղեցիկ ըսուելու չափ` բացուածքին տեսարանը, որ կը նմանէր վերնադուռին կիսակամար շրջանակովը աղեղուած` հսկայական կատոզի մը, ձիթապտուղի տեղ բոցով լեցուած, բայց դեռ յատակ չանցուած: Ամէն տղայ --հոդ գտնուողները բոլորն ալ եղած են այդ բանը` տղան-- խաղացած է այդ ամաններուն վիթխարի փորին մէջ, երբ կողերնուն վրայ երկարած հինգ հազարնոց այդ տնակները երկինքը կալի մը կաղապարով կը տակառեն, ու փոքրագոյն հարուածով մը մեծադղորդ կ՚արձագանգեն: Վերնադուռը հարուստ տուներուն մէջ կը դիտուի ու տղաքը կը պաշտպանէ սանդուխներէն վար հոսելէ: Ճիշդ տակառի մը գլանովը բոցը կը խորանար անկէ ներս: Ըսես հրաշք մը բռնէր ու չթափէր կարմիր հեղուկը: Գիրքերը կարծեմ շատ բառեր ունին կրակին ձայնը պատկերող: Չեմ գիտեր, թէ անոնք գրողները եղա՞ծ են կրակին մօտիկ` լսելու համար այդ վանկերը: Սխալ պիտի չըլլար թերեւս այդ աղաղակը նմանցնել ատամներու կճրտումի մը, հսկայական երախի մը մէջէն:

 

Ու կ՚եռար տունը անոնց գլխուն վերեւ: Շատցան հարուածները: Սենեակներու առարկաները կը նետուէին պատէ պատ ու գամերը կը ցատկէին վար, քիչ ետքը ծակելու համար տախտակամածը: Իրաւ, արագ, գուշակելի բզկտումը տեղի կ՚ունենար վերը, տանը տարրերուն, ընդմիջուած անմեկնելի պայթիւններով: Եղաւ համազարկ, զարհուրելի արագութեամբ: Հարուածները, ճշմարիտ հրազէնի, անհաշուելի, կը յաջորդէին, խափանելու աստիճան գերաններուն նեարդ-նեարդ գալարումը, ու թուղթի պէս, պատռտուող թուղթի պէս ձգած աղմուկը: Խորհեցան [16] ատրճանակին: Ամէն մարդ գիտէր Սերոբին ատրճանակները, հարիւրապետին արտօնագիրը: Ասոնք պիտի գործածուէին գողերուն ընդդէմ: Գիտէին նաեւ, թէ Սերոբը ատոնք կը պահէր սնտուկին մէջ իր կնոջը ու կը վախնար անոնց ձեռք կարկառելու: Մօրը կտակն էր այդ սարսափը իր մէջ, ներշնչուած մանկութենէն ու արմատացած ա՛լ, քանի որ անոր կեանքը տան աղջիկի մը կեանքէն տարբեր պիտի չըլլար:

 

Յանկարծ, վերնայարկի տախտակամածէն, հացի կլորութեամբ ծա՛կ մը: Տախտակը հալած էր այդ կէտէն: Մուխի հաստկեկ, ողորկ, շարաւագոյն գլան մը հրուեցաւ վար, շառաչուն ու բիրտ: Ու կայծե՜ր, բայց խոշոր, սիսեռէն աւելի, ու հաստատ մասերով: Արագ, այդ սիւնակին ակռաներէն կրակին կաթիլները ցրցքնուեցան բակը լեցնողներուն գլխուն, ու անոնք խանձեցին լաչակ ու մազ: Րոպէաբար ծաւալեցաւ այրուցքին հոտը, դուրսի մարդոց մէջ առաջացնելով հսկայ պոռչտուք:

 

-- Կ՚էրին կո՜ր, կ՚էրին կո՜ր…

 

Խուճապին առաջին շունչն է աս ճչոցը: Դուրսինները ներս խուժելու իրենց շարժումին մէջ չէի՞ն մտածեր սեփական իրենց գլուխներուն: Իրողութիւն էր, որ ներսէն ոչ ոք կար փախչիլ մտադրող, կարծես չհաւատային այդ կործանումին: Բայց ակնթարթի մէջ այդ ծակերը բազմացան իրենց գլխուն վերեւ: Րոպէ մը, գամի գլո՛ւխ` իսկոյն կլոր` ինչպէս ափ մը, քանի մը երկվայրկեան յետոյ` անոնք կ՚ըլլային հացի չափ կլորակ: Ու մա՜ղ [17] կար անոնց վրայ, ընդարձակ մաղ [18] մը, երկրորդ յարկին յատակէն: Նոյն ատեն սկսաւ կրակին անձրեւը, այս անգամ խոշոր-խոշոր: Մէկը կատակեց.

 

-- Կարկուտ է, տղաք:

 

Անկումին մէջ ատրացած [19] ու ճերմակի մօտ փայլով այդ կոտորուանքները բազմացուցին այրուցքին ու բռնկումին դէպքերը:

 

-- Դո՛ւրս, դո՛ւրս, - կը պոռային, բայց դեռ կը դանդաղէին բան մը աւելի՞ տեսնելու, թէ ազատելու աճապարանքին մէջ, հռչակաւոր այն բակէն, ուր հարիւր տարիէ ի վեր ուղտերը չէին զանցեր «ծունր դնել», ինչպէս կ՚որակէր ուղտերուն նստիլը Արմաշէն նոր հասած գիտնական վարժապետը, ա՛ն որ Հայկ դիւցազնը գոց գիտէր սկիզբէն մինչեւ վերջը: Ուրկէ, անոնք, «անապատի այդ նաւերը», կրած էին ոսկի ու պղինձ, հաճի Արթինին դարուն, ու սեւ ոսկեհատիկ ` հաճի Սերոբէէն ասդին: Ու եղ ու խոզակ, ճերմակ ոսկի աս բերքն ալ: Ուր խաղցած էր հաճի Սառան անօրէն իր պարը, մուշտակի դեղնութիւնը, ադլասին ոսկին հալեցնելու ու երեսին գոյնին հետ մէկ ընելու աստիճան արագ, ելլելով մարդկեղէն ձեւէն, ընելու համար իր մարմինը կախարդի խմոր` աղէտ ու կրակ, որով էրած էր սիրտը գեղին քաջերուն: Ո՞վ բռնեց այդ չարաղէտ կնոջ ուրուականը սա կրակին դէմ: Ո՞վ հանեց հին ոճիրը մէջտեղ, որ չէր ստուգուած, բայց չէր ալ հերքուած, եւ որուն համեմատ ան իր ծոցին մէջ սեղմած, սեղմած, խղդած էր գեղին ամէնէն քաղցր պատանին, զայն նետելու համար սա կղմինտրի գոյն խաչով տակառին մէջը: Յանցա՞նքը: - Բայց սէրը, անոր շատութի՜ւնը: Հաճի Սառա՜: Հասնէիր ո՛ւր որ ես…: Կրակի այս հանդէսին, բակը հագուեցնող փարթամ այն բա՛նը նորէն, որով հովանաւոր են հարուստներուն խօսքերը` ինչպէս գործքերը եւ որ կը յամենար, ծակելու, լեցնելու չափ աղքատին ու միջակ մարդոց աչուըները իր տարապարտ շքեղութեամբը: Ընդարձակ ու խուժդուժ սա լուսավառութեան մէջ այդ կատոզները դադրեր էին իրենց հաստ իմաստէն, ու վերածուած` բոցերուն նպաստովը անրջահիւս դէզերու, - սուտակ, ադամանդ, զմրուխտ ու ոսկի: Բռնկած, առանց կրակի: Բիւրափայլ` ինչպէս երազի մը տարօրէն դիզուած պալատներ հեքիաթին ահաւոր աղջիկներէն: Կէս դարէ ի վեր աղջուրը, բիւրեղացած ու բիւրեղացած` կատոզներու կողերուն, ուլունքած էր անոնց գօտիներուն ականակուռ փաթերը: Մշտական կիսամութին մէջ, սեւի մօտ` սառած այդ աղին [20] փոշիները օր-ցերեկով աննշմարելի, ծխոտ ճրագներուն մէջ` խուսափուկ փոսփորափայլով, հիմա, հրդեհին գերառատ լոյսին մէջ, կ՚առնէին իրենց նրբահիւս ճարտարապետութեան բոլոր պատգամները, բիւրեղին բոլոր քմայքները, իրենց մանրադիտական խորանարդներուն վրայ, կը կոտրտէին ճառագայթները, կը լուծէին անոնց միագոյն հեղուկը ու կը զատէին իրենց ընտրած երանգը, ընելով զայն դուրս, իբրեւ իրենցը, նետելով իրենց չորս դին, բիւրաւոր ցոլցլումով, կախարդայոյզ հրախաղութիւն մը պճպճացնելով հնօրեայ տախտակներուն մարմիններն ի վար: Ցերեկին մէջ մութը զանոնք քիչ կ՚ընէր: Հիմա՞: Կարծես շատցեր էին: Տա՞սը, - քսա՛ն: Մէկ հասակ ու մեծ փոր: Ու ընդարձակ բակն ի վար, բռնկած` բայց դեռ չայրող այս զանգուածները, կուռքե՛րը` իրենց պարունակութեան լեղի խորհուրդովը, քանի որ ֆախիր-ֆուխարայի [21] սիրտը կը տրուէր անոնց մէջ աղի ու լեղի յիշատակներովը, որոնք ամէն հոդ մտնողի հոգուն մէջ կը բուսնէին անդիմադրելի ու, մա՛նաւանդ` իրենց պարունակութեան միւս հեքիաթովը, ամբարտաւան ու լիրբ ասիկա, քանի որ Նալպանտենց տղաքը, հաճի Սերոբէիններէն, երդում ունէին տարուան մը բերքը պահեստ դնելու, - այդ կատոզնե՜րը, որոնք մարդոց քրտինքը, ամբարտաւանութիւնը, հացին ախը, աղքատութեան նուաստացումները, տոկոսին անզգած, անօրէն, անաստուած փաստը իրարու կը լծորդէին: Այդ կատոզները փախչողներուն ներսը արթնցուցին նոյնքան արգահատանք, գութ, անգթութիւն ու տրտմութիւն, անշուշտ քիչ մըն ալ հաճոյք: Ու այդ կատոզները, դարձեալ իրենց կորուստին իսկ մուտքին անկարող էին ներկաներու սրտին մէջ խորտակելու [22] ինչ որ դժնդակ փառքն էր կազմած Նալպանտենց տունին: Շատ շատերու մէջէն, որոնք ոխութեամբ ու դառն հաճոյքով մը դեռ կը յամառէին պորտային սեմին, կ՚արժէր հետեւիլ մռայլ առքին, որով կով-քիթ Մանուկը պլլուած կը թուէր: Անիկա իր շալակովը  --սատկած էր էշը--  բերած էր ձիթապտուղին բեռները, իր ձիթաստաններուն ամբողջ տուրքը, եղցու տկուք ն [23] իսկ, այսինքն` իր տղոցը բերնին պատառը, պարպած իբր տոկոս սա տակառին փորին մէջ, որ այն ատեն ալ, ինչպէս հիմա, իրական հսկայի մը, մերեթ մնալիք ԿԷՏ ՁՈՒԿԻՆ (Յովնանու գիրքը տարիներով ընթերցած էր Ճրագալոյցներուն), ու Լէվիաթանին նմանցուցեր ու սրտին խորէն անէծքներուն ամէնէն կտրուկներովը [24] պատռտեր էր անոր կրաձեւ դիզուածքը: Կան այս մարդերը: Տարիին մէկին մէջ, գործերուն քիթին քիչ մը ծռելովը (հիւանդութիւն, շերամին ջուր կտրիլը, ծառերուն պաղէն զարնուիլը, դաշտամուկը, եղեամը, ո՛ր մէկը կ՚ուզէք) անոնք տեսակ մը գոհունակութեամբ, մինչեւ ատ օրը իրենց հացին հասնելուն հպարտութենէն արդարացած, կը զարնեն հարուստներուն դուռները ու կը մտնեն տոկոսի տակ: Բայց դժբախտութիւնը մինակ չի գար մարդոց շեմը: Յաջորդ բերքին տոկոսը կը վճարեն անոնք յոյսով, որ գալիքին կը մաքրեն պարտքը: Տարիները կը կապուին տարիներուն: Տղաքը կը շատնան  --ուտող բերանները--  ու վեց-եօթը տարուան մէջ պարտականը չորս անգամ գնած կ՚ըլլայ իր պարտքը, որ միշտ կանգուն է ու տոկոսէն միայն կը փակուի, մայրը` առողջ, տարիներուվ ցկնելու համար նոր տոկոս…: Այրելիքը Մանուկին տղոցը ապրուստն էր կարծես, այնքան ցաւը սրտանց էր չքաւոր ու զաւկի կոխ բանուորին: Ուրիշներ կը խորհէին ոսկիին ու անոր տուրքը եղող բարիքին, որոնք ահա կը մոխրանային: Ու խորհեցան շատեր ալ նեղութեան սեփական օրերուն, Մայիսին ու Հոկտեմբերին, այսինքն` գեղին ամէնէն նեղ օրերուն, ուր սպառող ապրուստը կարճ կու գայ երկու ծայրերը կապելու համար գեղացիին տնտեսութեանը նոր բերքէն սանկ տասը-տասնհինգ օր առաջ, երբ ուրիշ ատեն ամրակուղպ քսակը Նալպանտենց Սերոբին կը բացուէր փորձուած խեղճ, թքածը չլզող ու պարտէզներէն առողջ փոխառուներու, եւ որոնց պակսելու էր ինչ որ վառելու էր սա կատոզներուն մէջը: Տարօրինակ էր, որ բոլորը մարդերու չափ ցաւէին այս կորուստին: Վասնզի ձիթապտուղին տակառը անփոխարինելի բան էր այդ տուներուն, բայց բոլորին համար ալ: Մարդ կոչուելու արժանիքէն զուրկ էր անիկա, որ իր բակին մէջ գոնէ երկու հազարնոց ձագուկ մը չսազէր, խսիր ծածկոյթով, տակին բարձր լաստակերտ: Տունը այդ աղջուրով կը ստանար իր կենսաջուրը կարծես:

 

Կրակը, վերի մասէն, կատարեալ տարափ էր ա՛լ: Յուսահատ վերին հետ կապ բանալէ, մաս մը տղայ անցած էին բակին միւս ծայրը, ծառաներուն բաժնին ճակատովը, ու խորտակած` մեծ դժուարութեամբ ախոռներուն դուռները (գետնայարկի այս փականքները գործն էին գեղին նշանաւոր դարբինին, փալապըյըխ Թորոսին, որ կը մնար հաւատարիմ իր պապերէն տեսածին ու կը հայհոյէր ֆրէնկ կղպանքներուն, զանոնք նմանցնելով դաւաճան հայերու կամ պոռնիկ կիներու, փոքրագոյն ճնշումի տակ` գետին փռուող, սրունքները փաչատելու): Ճակատագրին ո՞ր խաղովը հաճի Աննան փոխել էր տուած վերնայարկի բոլոր կղպանքները, որոնց նահանջը ստեղծեր էր այս կրակը, ինչպէս պիտի պարզուի յետոյ: Ազատած կենդանիները, իրենց մեծ ոսկորներէն դեռ չէին կարող զսպել անհնարին իրենց դողը, հակառակ մարդերու իրենց ունեցած ապահովիչ շփումին ու ծուռ կը նայէին բոցերուն ուղղութեամբ, ընելով իրենց մեծ աչքերը արտակարգ գոհարներ, բազմագոյն ու եռուն: Ու կը քշէին իրենց ետեւէն, խենթ ու սայթաքուն, մարդերը դէպի պարտէզ: Ոչ ոք յիշեց բացած ըլլալ պարտէզին դուռը, զոր հաճի Աննան կառուցանել էր տուած, Երուսաղէմ տեսած գանձարաններուն փոքր դուռներու կաղապարովը, [25] երկաթապատ ըսուելու չափ առատ գամերով ծածկուած: Իսկ անոր ետեւի գերանը հաւասար էր պորտայի գերանին` եթէ ոչ աւելի: Ո՞վ` բացո՛ղը: Չհարցուցին:

 

Շատ խոշոր շառաչիւն մը դղրդեց բակը: Տան մը կործանումը մարդկեղէն ու սիրտի դպող դառնութիւն մը կը ծաւալէ, մա՛նաւանդ ձայնին սանդուխէն: Հասկցան, որ տանիքը իջած էր երկրորդ յարկին վրայ: Վտանգը` ա՛լ անխուսափելի, ակնթարթի մէջ պարպեց բակը: Եղան` որ ատեն չգտան կտրելու տարածութիւնը մինչեւ դուռ, քանի որ հաստ պատերը տքուկի ելած [26] էին, ու նետուեցան ետ, դէպի պարտէզ: Ատենն էր: Վերնայարկի գերանները, արդէն կակուղցած ու կրծուած ալ կրակէն, անկարող էին իրենց վրայ դիզուած տանիքը կրելու ու միասին իջան վար: Բակ ու կատոզ կորան աչքէ, փոշիով ու մուխով: Րոպէներ` թեթեւ մթութիւն մը: Անխախտ պատերուն կազմածին վրայ` կարմի՛ր [27] քառանկիւնները պատուհաններուն, որոնց փայտեայ շրջանակները, դեռ չթափած վար, ոսկի կը հագցնէին հողին ու ծեփին: Յետոյ` բոցը յաղթեց փոշիին ու կարմիր կղմինտրին: Ցրուեցաւ մութ-դեղին ամպը փլակոյտէն ու իբր կիրի հսկայական փուռէ մը չորս պատերուն բարձրութեան վերեւ, կը փրփրէր տարօրինակ հեղուկը կրակին: Ու մարդիկ կը սիրէին նայիլ հաստատուն պատերուն, գովելով մեռնելու վրայ այդ ճարտարապետութիւնը, քանի որ նոր շէնքերուն մէջ կը գործածուէր փայտեայ կազմածը, աւելի թեթեւ ու աժան:

 

-- Նալպանտենց տուն [28] է...

Ըսաւ մէկը, յիշելով անշուշտ հաստ ու քարուկիր կազմածը հաճի Արթինին պալատին:

 

Ու, առանց վնասի, քիւերուն գնացքովը, հազիւ քանի մը պռատ լինտերով չորս ալ պատերը, պահելով իրենց գծագրութեան մայր հիւսքը [29]: Պատուհան-բացուածքները, ա՛լ սպառած իրենց փայտեայ մասերը, պատկերը կը թելադրէին ոսկեջուր շուրջառներու, փռուած այդպէս մեծղի պատերու երեսին, ու կը դողային կարծես, իրենց փոթերուն մէջ առկայծուն ու եփուն, ինչպէս կը պատահի ատիկա ըլլալ, լուացուած ու չորնալու տրուած լաթերուն, հովին շունչին տակ: Նոյն վայրկեանին, միսի, խորովածի, ճենճերի շատ բարկ համ մը ծաւալեցաւ չորս դին: Բոլորին ալ ռունգերը այրեցան: Մուխէն զատուող, ջերմութենէն բաշխուող սա զգայութիւնը, երկրորդ անգամ ըլլալով, գալարեց բոլորին ալ աղիքները: Ոչ ոք կը կասկածէր, թէ մարդեր կ՚եփէին, եփած էին վար իջած յարկին մէջ: Սարեկենց Բաբէթը`

 

-- Աղջի՜կս, աղջի՜կս, աղջի՜կս, - պոռաց երեք անգամ, լռեցնելու չափ հզօր այդ խաժամուժը ու ինկաւ թեւերուն մէջը իր հարսներուն:

 

Կրակին բաց լոյսը կարծես մէկէն դալկացաւ անոր չոր միսերուն վրայ: Ճիտը, ներսէն կոտրած, ծռեցաւ մէկդի: Ու կախուեցաւ անոր գլուխը մեծ հարսին ուսէն:

 

-- Մարեցա՜ւ, - կը պոռային ուրիշ կիներ, ջանալով արթնցընել տարաբախտ կինը, որ ա՛լ չունէր արթննալիք:

 

Հրմշտուկը, գոռում-գոչումը, միսին ճենճը այնքան պահը կ՚ընէին վրդովուն, որ քիչեր հետաքրքրուեցան նուաղած կնիկով: [30] Հարսները զայն գիրկով տարին ու դրին մօտի տան բակը, աղքատիկ, շեռ ու թրիք հոտող ու բախտին քմայքով դրին անոր մարմինը լուացքի տախտակին, որուն վրայ մեռելները կը մաքրուին մարդկեղէն աղտերուն հետքերէն ու սուրբ մարմինով կը հանդերձուին մտնելու Արքայութիւն: Ծուխոտ ճրագ մը, անոր սնարքին, կ՚աւրէր տանջահար խռովքը անոր դէմքին, սարսափէն սեւեռուած գիծերուն մէջ նետելով ուրուատիպ ու շարժուն ալեծփում մը, ընելով անոր երեսները ամէնէն դժնդակ պատկերը, որ դրուած ըլլայ մարդոց աչքերուն: Ըսես որդերը, ողջ-ողջ այդ միսերուն վրայ, կարմիր իրենց սղոցուկները բանիլ էին առած: Ոչ ոք կը հաւատար անոր մահուան, թէեւ մատներուն ծայրը արդէն սառոյց էր:

 

Գիշերը գիշեր էր կրկին: Կրակին ծաւալումը` սանձուած: Փողոցին ընդհատուող աշխատանքը` քիչ-քիչ շարժի մէջ: Դրացի տանիքներէն, կորովի բազուկներ վերցուցին կապերտներուն թաց վարագոյրները ու փառք տուին Ամենակալին, որ քաղցր էր հայած իրենց, սա աղքատութեան մէջ խնայելով իրենց ու երեսնուն չտալով մարդկեղէն մեղքերը, ողորմելով անկարներուն ու երեխաներուն: Դժբախտութիւնը մարդը մօտ կ՚ընէ երկինքին: Չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ կ՚ընէ երջանկութիւնը այդ մարդուն:

 

Մէկ ժամը բաւ էր եղած, որպէսզի Նալպանտենց հաճի Արթինին տունը (շինողն էր տղան, բայց երկար սերունդի մը վրայ, տուները յամառօրէն կը պահեն անունն ու պիտակը սկզբնական հիմնարկուին) նստէր երկրորդ անգամ մոխիրի վրայ, դարձեալ` պատերէն կանգուն, բայց կործանումէն աւելի լրիւ:

 

Դեռ դոյլերը չդադրած իրենց երթեւեկէն, կրակը գտաւ իր տարազը: Ցեխը ու ջուրը խղդած էին զայն: Ազա՛տ` ախոռները ու Սողոմին խշտին, որուն դուռը, խորտակուած, կը ճօճէր մեղմ, անխօսուկ ու խուլ, բոլորովին պարապ նեղկուկ բան մը ծածկող: Շատեր գլուխ մը կոխեցին անկէ ներս, հաւանական մտապատկեր մը հետապնդելով շունի այդ պուճախին մէջը: Հո՞դ էր իջեր Նալպանտենց հարսը, իր արգանդին պողոտաներէն: Սողո՞մը: Ո՛ւր կրնար ըլլալ անիկա, երբ գեղին բոլոր տուներէն, անխտիր, իր տարեկիցները հասեր էին օգնութեան գործին:

 

Կը պակսէին հաճի Աննան, տղան` Սերոբը, հարսը` Աղուորը: Այրա՜ծ: Ճենճին սուր ու դէպի աղիքները դալարագին սողացող զգայութիւնը դեռ չէր ջնջուած մարդոց մէջէն: Կրակներու ատեն ընթացիկ ուրիշ պատահմունքներ չայցելեցին խուժանին, որ պարտէզին շրթունքի հորով գոհացուց ինքզինքը ու կրակը սանձելէ անդին չմտածեց: Եղան պատանիներ, որ փորձուեցան մինչեւ նուռերը, բայց արգիլուեցան անծանօթ վախէ ու կշտացուցին իրենց աչքըլածութիւնը, ջրհորին մօտէն, վարունգով ու լոլիկով:

 

Ասդին, մուխը սեւ, իւղոտ իր շապիկէն ելած, կ՚առնէր ճերմակ, աւելի ճիշդ` կապտաւուն իր շղարշը: Անոր առջեւ մարդիկ կը շրջէին ու կը շփէին ցեխով աղտոտ իրենց ափերը մեծադիր իրենց պեխերուն ու հաստատ դունչերուն: Կը մտածէին ու կը տրտմէին, չմոռնալով գոհաբանել հաշիւները վերի Աստծուն: Անոնք կը ձեւէին հաճի Աննային պահանջկոտ բարեպաշտութիւնը, համաձայն իր կարիքներուն: Անոր մատաղներուն մեծ փառքը ու զանոնք թելադրող աշխարհիկ բարիքին համեմատութիւնը կ՚ընէին գիւղացիի չարութեամբ: Դեռ չէր չորցած Ալուկին արիւնը:

 

-- Հէ՜յ կիտի քիւփ, հէ՜յ:

 

Ժամուն դրուած այդ գուբը հալած էր հարկաւ, ինչպէս յիշեց ու տրամաբանեց ուշ ատեն հասնող աւագերէց Օհանը, հայհոյելով կրակին ու սատանային, չո՞րս, թէ երկու ոտքով, ատոր տեղը Տէրը ինքը գիտէր:

 

-- Փա՜ռք քեզ, Աստուած, փա՜ռք քեզ, յաղագս ամենայնի, Տէր, փա՜ռք քեզ:

 

Շարունակեց սրտմտած քահանան ու տեսաւ Նախախնամութեան մեծ մատը աղէտին վրայ: Հակառակ իր ընդարձակութեան, կրակը վնաս չէր բերած ուրիշ ո՛չ մէկ տունի: Կարծես հովը ըլլար դաշնակից աղքատներուն: Քովի բնակարաններուն ցածութիւնը մեծապէս կը նպաստէր հրդեհին սանձումին: Համանուագ կորով, տրամադրելի բոլոր միջոցները, բոցերուն դէմ կանգուն մարդկեղէն պատը, զինուած դոյլերով ու առագաստուած` տունին բոլոր քուրձերովը, վերմակներովը տարած էին արդար յաղթանակը կրակին դէմ: Տէրտէրը ոգեկոչեց հաճի Աննան.

 

--  Տիվանէ [31], հեղ մը տեսնէր մեռելները:

 

Ու զարկաւ ճոկանը կիսայրեաց երտի գլուխին, մինչ կոկորդէն հաստատ ու լեցուն հազ մը ափի չափ լայն խուխ մը փակցուց անոր կրակեայ մասին:

 

-- Յաղագս ամենայնի, Տէր, փա՜ռք քեզ…

 

Համրիչը հանած էր ու կը նեղուէր կնիկներէն, որոնք չէին հեռանար անոր կրունկներէն:

 

-- Տիվանէ՜, - կրկնեց հաճի Սողմէնը ու զարկաւ ձեռքերը ծունկերուն: Այդ շարժումը լացը ցայտեցնող բնութք մը ունէր անոր մօտ: Սո՞ւտ, թէ իրաւ, այս թացութիւնը: Իրողութիւն էր, որ հաճի Աննային մահը ամէնէն շատ զգացողները ատ պառաւներն էին, որոնք քանի՜ տարիներէ ի վեր, իրենց աղօթքներուն մէջ սանկ «խելօքիկ մահ մը» ու «կուճուլիկ անկիւն մը արքայութենէն» չէին մոռնար պահանջել Ամենատուր Աստուծմէն ու սարսափին մէջը կը ծիւրէին «հոգին յանձնելու» բիւրաւոր կերպերուն, ամէնէն շատը անոր անլուր այս եղանակներուն, առանց «թողութեան» ու առանց «հավորդի»: Այս բացառիկ զուլումը, որ աշխարհէն` ինչպէս երկինքէն կը զրկէր մարդը, ծայրագոյն պատուհասն էր, որմէ ազատ մնալու հզօր ցանկութեան մէջ գուցէ տեղ ունին «աստնուոր» զրկանքները ամէնէն աւելի:

 

-- Տէրը լուսաւորէ…

 

Չէին ճշդեր, բայց կը չքմեղէին իրենց զանցումները ու կը բաղդատէին սա աւերակոյտին առջեւ, հաճի Աննային կատաղի մաքրասիրութիւնը, տունին լաւին ու վատին, աղտին ու փոշիին իսկ վրայ դողդղալու անոր վայրագ, ընչաքաղց ախորժակները: Ասոնք պատժուած էին Կապուտուորին սա տարօրինակ կարգադրութեամբը:

 

-- Առանց անոր տերեւ չի ժաժիր:

 

Ըսողն էր Պճիկենց Սառան, մեծ մեղաւոր մը, որ անփութութեամբը պատճառ էր եղած «հոգու կորուստին»: Տասը տարի առաջ անոր այրի հարսը փախած էր տաճկի հետ, որոնց գեղը անիկա հարսին հետ ծխախոտ կը մշակէր, մտիկ չընելով մեծերուն խօսքին: Խառնակ այս պատմութեան վրայ անցնող տարիները մոռցուցին հարսին նիւթական կորուստը, թաղեցին քիչ մը հոտ առած կեսուրին ալ անասելի մեղքը իր տարիքին համար, բայց սեւեռեցին, ամրացուցին հոգեկան կորուստին քանդակը խղճմտանքներուն վերեւ: Կռուելու համար այդ դատաստանին դէմ` Պճիկենց Սառան իւրացուցած էր յաջող տարազը ու ամէն եղերական դրուագի առաջ, դիպող ու անառարկելի հեղինակութեամբ մը կ՚արձակէր իր պատգամը, սուսիկ հերքումով մը մարդոց չարախօսութիւնը անոնց ծոցին դարձնելով:

 

Ու բաժնուած բազմութեան մէջ, մահուան հոտը, քիչ առաջ տարտամ, եղաւ հաստ ու նստուկ բան մը: Նորէն թուրքեր: Նորէն բժիշկ: Նորէն քննութիւն ու… չէին ամբողջացներ շարքը, վասնզի ենթադրութիւնները վախ ունէին իրենք իրենցմէ: Ո՜ր ֆուխարայ ի տունին պիտի երկննար կապը սա կրակին:

 

Անդին, պարտէզին մէջ, բազմութիւնը, ընդհանրապէս երիտասարդներ ու հարսներ, չափ մըն ալ պատանի, հանգած կրակին ապահովութիւնը հետերնին, կը տարուէին մութ այն հետաքրքրութեամբ, որ ամէն կործանում կը ստեղծէ իր ետեւէն: Մարդիկ, չես գիտեր ի՛նչ բուռն թարթափումով մը, կը խուզարկեն կէս այրած պահարանի մը խորշերը, ինչպէս նկուղները հիմնակործան ապարանքներուն: Դէպի բացերը պարտէզի՛ն: Մտացրիւ, գրեթէ զուարթ, մարխերը մօտեցնելով տունկերուն: Կը կոխկռտէին, դիտումով ու բարի, սոխերը, դդումները, վարունգները հաճի Աննային: Այս բանջարեղէնները շատոնց հատած ուրիշ պարտէզներու մէջ, հոս գրգռիչ բան մը ունէին, հո՛վը հարուստին, որուն կառքը «սարն ալ կը բանի»: Ու կատակ: Զանոնք լսող մը կը զատէր անոնց մէջ յագեցումի շեշտ զգացում մը, որ համեմատական ալ էր կորուստին ընդարձակ զովութեան: Ջրհորը գրեթէ ինկած ճրճռան իր լեզուէն: Սիկարները, պուկ-պուկ, բանալով թեթեւ գունաւորում մարդոց դէմքերուն քովերէն:

 

-- Հասէ՛ք, - պոռաց տղայ մը, ձայնին բոլոր ուժովը արիշին տակէն…: Կրկնելու ատեն չմնաց: Հոն էին, արիշին տակ, երիտասարդնե՛րը, որոնց ետեւէն խուժեցին հարսները, ահաբեկ: Բայց անդիմադրելի բանէ մը մղուած: Տասը մարխերու պղտոր պայծառութեան մէջ կ՚երկննար Նալպանտենց հարսը: Մոմէն ալ տժգոյն:

 

-- Նալպանտենց հա՜րսը, սը՜…., - արձագանգեց ամբողջ պարտէզը: Ու ձայնը անցաւ բակին վրայէն ու գտաւ փողոցի միւս մասին պտտող ու չգացող զանգուածը:

 

Հարսները մօտեցան, հրելով ետ երիտասարդներուն այլապէս խռով ուշադրութիւնը: Պա՛ղ, անոր ձեռքերը, դէմքը: Մեռա՞ծ:

 

-- Վա՜խ արեւնակիս…

 

Հաց-եփ Մարթան էր, որ կարծես տեսիլքէ մը լուսաւորուած, ձգեր էր խաղողէ բանդակին [32] կաթսան ուրիշին հսկումին ու ինք վազեր էր պարտէզ: Անիկա բռնեց ծոցը պառկողին.

 

-- Տա՛ ք է, տա՛ք է:

 

Թեթեւցած ու քիչ մը յիմար՝ [33]

 

-- Սա՜նկ կեցիր:

 

Դայեկ Փոշան էր, արաբի պէս սեւ, բայց յաջողակ կնիկ: Մէկդի ըրաւ ծռելու անկարող Մարթան ու առաւ հարսին թեւը: Բազկերա՞կ: Չէր անշուշտ: Մահը երակներուն գլուխ չի ծռեր միշտ:

 

-- Ո՛ղջ է:

 

-- Ո՜ղջ, ո՜ղջ, ո՜ղջ, - ձայնեցին միաբերան:

 

Այս անակնկալը յեղաշրջեց րոպէի մէջ ամէն բան:

 

Նախ` շատ մը գլուխներ թելադրեցին յապաղած փնտռտուքը պարտէզին միւս մասերուն մէջ: Բոլոր ենթադրութիւնները կեդրոնացան աւազակային յարձակումի փաստին: Վայրկենաբար պարտէզը լուսաւորուեցաւ մարխերով: Հոյնուեցան ծակուծուկ բոլոր անկիւնները: Տասը վայրկեան ետք, Աղուորին անսթափ մարմինին շուրջը կազմուած էր տարօրինակ ատեան մը, տեսակ մը դատարան, որ կը վճռէր, գուշակելէ ետքը, իրողութեանց գնացքը, ուղիղ ու անհերքելի տրամաբանութեամբ: Ասոր համեմատ խելոք Դաւիթ մը հաւատաց մայր ու տղան լեռ հանուած, քանի որ կը պակսէին ու փնտռտուքը չէր բերած գոնէ անոնց դիակները լոյսին:

 

-- Միսին հո՞տը:

 

-- Գնա՛ կարդալ տուր վրադ, - աւելցուց խելօք Դաւիթը, միջամուտ Եղիային: Մուկե՞րը: Հարկա՛ւ: Անոնք փա՞յտ էին: Իրաւունք տուին իրեն ուրիշ Դաւիթներ, առանց մտածելու, թէ աւազակները կտոր մը խելք ունենալու էին անշուշտ, որպէսզի չձգէին բամպակի պէս կակուղ կնիկը (ակնարկութիւնը նկատի ունէր Նալպանտենց հարսը), զոր կրնային օրերով ժուռ ածել շալակին ու չյոգնիլ` բեռ մը վարդ կրողին չափ ալ, ու առնէին հետերնին սատանայ Սերո՛բը, որուն հոտը ոստիկանները կը քաշէր ետեւէն բարակի պէս, կամ` դժուարաշարժ պառաւը, լերան ծակուծուկերուն կրիայի պէս գլորելու ընդունակ: Հանգող կրակը, որ մութին կը դարձնէր թանձր իր կուրութիւնը, կարճի կապեց անօգուտ այս խօսակցութիւնը:

 

Տարօրինակ էր, որ կրակով ու միւս անհետացածներով գոյաւոր տագնապը փարատէր այսքան շուտ, բազմութեան վրայէն: Զոհերէն [34] մէկուն երեւան գա՞լը: Ոչ անշուշտ: Չենք ուզեր գիտնալ, թէ դժբախտութիւն մը անձնական է միշտ: Մարդերը անշո՛ւշտ որ կը պղտորուին դրացիին [35] աղէտէն, բայց րոպէ մը միայն: Ու ճիշդ է ասիկա ազգերու գիծով ալ: Եթէ չլքեցին Աղուորը, անոր տարիքին հետ նուաղումին կապուած բաժինն էր գաղտնիքին, որ յամեցուց զանոնք անոր գլուխին:

 

Կուղպ էին ծնօտները, ակռաներէն հիւսուած իրարու: Դեղնած լինտերը ինչո՞ւ բաց էին թողեր անոր շրթները, տգեղ ընելու չափ թօփիկ, անուշիկ անոր բերանը: Ու մատներուն ստորին յօդուածները դարձած` մխուելու չափ զօրաւոր, խորը ափին, ա՛յնքան` որ եղունգներով պատռտուած միսէն հոսած արիւնը սեւցեր էր, գիծ-գիծ, ճերմակ մորթն ի վեր: Խաղա՛ղ՝ անոր զգեստները, կուրծքին բանդերը [36], որպէսզի մտածուէր մանկամարդ կնոջ մը նուաղուն մարմինին մօտ սովորական ոճիրը, - բռնութիւն: Թուխ հարսնուկ մը, բարի ու ընկեր իր ցաւովը Նալպանտենց հարսին, միջամտեց ու կապել փորձեց իրենց առջեւի պատկերը Աղուորին դասական հիւանդութեանը: Տրամադիր չէին մարդիկ մտածելու թուխ հարսին ուղղութեամբը: Զուր անցան բոլոր ջանքերը խզելու կապը անոր կոպերուն, որոնք դուրսէն մատներու տակ կծկուելով, հաւաքուելով, ինչպէս սերը կաթին երեսէն, սոսկում [37] պատկերը կը ցուցադրէին անհոգի, այսինքն` հոգիէն պարպուած աչքին, ճերմակ ու սեւ բան, պտուղ-պտուղ ուռեցքներով, ճիշդ ինչպէս կը դիտուի նոր մեռածներու մօտ: Ծեծ, կսմիթ, ջուր, սոխ ու քացախ, նոյնիսկ ամենազօր խանձը [38] մնացին անարդիւն: Անցաւ աղօթքն ալ, խոռ [39] մարելն ալ առանց օգուտի: [40] Մէկը թելադրեց անվրէպ դարմանը, ժամուն մեծ բալլիքը, որուն բթամատէ աւելի մեծ լեզուակը կը պատռտէր սադայէլին բոլոր հիւսքերը, ու կը քակէր պուկի ն: Յանկարծահաս տեսիլքներու ատեն ահով կարկամած բերանները տեղի կու տային այդ հրաշագործ բանալիին առջեւ, որ Պօղոս-Պետրոսին պատկերին աջ շրջանակէն կախուած կը սպասէր: Ոչ ոք գիտէր դուռը, որուն ծառայած էր անիկա: Բայց ճշմարիտ հրաշքներով համբաւի ելած: Այդ մէկը չլսուեցաւ սակայն: Տե՞ղը, պա՞հը արգիլեցին միտքերը ընթանալ այդ ճամբով:

 

-- Ինտո՞ր է սիրտը:

 

Գլուխ վերցուցին:

 

Տէր Օհանն էր, չկամ ու նեղսիրտ:

 

Կիները գիտեն, թէ սիրտ մը ունին, բայց ուրիշներո՞ւն [41]:

 

Հաճի Սողմէնը, հեւուն, ծռեցաւ: Իբր թէ մտիկ կ՚ընէր:

 

-- Հեռուներէն է…

 

Ըսե լ կ՚ուզէր դանդաղ է ու քիչ: Ամէնուն մտքին մէջ կը շինուէին փշրանքները բաւական ընտանի տեսարաններու, որոնց մէջ հարուստ ու նրբենի սա հարսները, մութ պատճառներէ, կ՚իյնային գետին ու չէին շարժեր օր մը-երկուք մինչեւ:

 

Նալպանտենց հարսը նոր չէր, որ կը ճուար: Չէին լսած անոր նուաղումը ու կը կապէին ուրիշներէ ծանօթ սա ձեւն ալ արդէն գոյութիւն ունեցողին:

 

Հասկնալի է, որ մարդիկ շատ ալ վախ չունենային սա վիճակէն, երիտասարդ կնոջ մը վրայ որ, Աստուած ինք մինակ գիտէ, ի՜նչ կրակներէ անցեր էր, հասնելու համար սա արիշը մինչեւ: Անոնք, որ օղիով կը շփէին Աղուորին դաստակները, հակառակ փորձ կնիկի մը նշանացի ազդարարութեան, արգելքին, լայն կը բռնէին իրենց լեզուն ու կ՚ըսէին անտեղի բաներ: Անոնց համար Աղուորին մօրը նուաղումը ձեւով միայն մօտ էր աղջկանը ուշաթափումին: Ու չէին զգուշանար հրապարակելէ իրենց մտածումները: Այսպէս լաւ, շատ լաւ կ՚ընէր Սարեկենց Բաբէթը ա՛լ աչքերը չբանալով: Մեռած Սերոբին այրին, որ պարտաւոր էր դառնալ մօրը տունը, դժբախտութիւնն է ոտքի, ամբողջ, ամէն րոպէ բեմին վրայ: Անիկա աստուածահաս փորձա՛նքն է թաղին ու առնուազն նոյնքան մեծ դժբախտութեան մը գնով մաքրուող: Ամէն այրի, այսպէս պիտի դատուի, դեռ էրիկը գերեզման չհասած: Նալպանտենց հա՜րսը…: Ու կրակին ստոյգ մարմինը, երկու մահերը ու պահին այլապէս եղերական նկարագիրը հազիւ կարող էին սանձել այլազան լեզուները դէպի պղտոր, գէջ պատմումները: Չէին տար անունը Սողոմենց տղուն: Բայց կը զգային անոր ներկայութիւնը ամէնուն մտքին մէջ: Ու նախնական մարդոց մօտ յաճախուող ձեւ մը անոնց մտածումները կը տարազէր: Անշուշտ, տիրացուն ոճրագործ դժուար պիտի ընդունէին [42]: Բայց պիտի չհերքուէին [43] ալ իրենից ստուգութիւններուն մէջ: Սերոբին պակսելովը Նալպանտենց հարսին կը դառնար ազապ իր վիճակը: Ու առանց կամուրջի` կնիկները կապեցին մանչն ու հարսը: Նալպանտենց հարսը կը թողուէ՞ր [44] ազատ…: Ու այդ գիծով Սողոմենց խնամին, խածան ու չամչցող գերդաստանէ, որ պիտի ելլէր կրկէս ու նոր աղտ ու արիւն պիտի նետէր արդէն թարախոտ այս գործին…: Լաւ կ՚ընէր, ու ըրած էր ալ, Սարեկենց Բաբէթը ա՛լ աչքերը չբանալով: Ան աս աշխարհքէն առնելիք միայն ունէր սնտուկին խորի չորս կանգուն կտաւը, քիչ մըն ալ եղ` փիլաւին համար հոգուն եփելիք: Էրիկմարդը խորհէր թերեւս քանի մը չափ օղիին:

 

Բայց այս կէս ըսուած, փսփսացուած վայբերանութեան դէմ, քաջարի` թէեւ շուարուն, անոր տղան կը պահէր ինքզինքը, կերպով մը ջանալով խնայել նոր ու տխուր բաներու յաւելումը սա պատկերին վրայ: Գայթակղութիւն մը ամէնէն ուշը կ՚երթայ վճռական իր հասցէին: Օհանը նոր էր լսեր, պատարագէն շատ ետքը, ինչ որ պատմուած էր քրոջը մասին ու նման ամէն եղբօր, սուտ հռչակած յեղումը: Ատկէ զատ մայրը վախցած էր ամօթէն ու ծածկած ողբերգութեան իսկական հանգոյցը: Իրաւ է, թէ պղտորեր էր անիկա քիչ մը կասկածով դեռ այն գիշերէն, որուն մէջ Աղուորը կը դարձնէին երեքը մէկ էրկանը տունը: Բայց կեցեր` խօսքի զառիթափին:

 

Մեր դժբախտութիւնը միշտ պիտի ուզենք կէս գիտնալ ու պիտի նպաստաւորուինք ժամանակին մշուշող խաղերէն: Գործը, յաջորդ կիրքը, զբաղումներուն յիմարութիւնը կ՚ազդեն մեր մէջ ախտագին գագաթումին (որեւէ զգայնութեան) ու կը փշրեն զայն, փրկելով մեզ բախումին սաստէն: Անոնք, որ կը շեղին օրէնքէն, այսինքն` կը պեղեն կամ կը փչեն, պիտի պատժուին: Ու կը վազէր Սարեկ Օհանը, մէյ մը մօրը, մէյ մը քրոջը, առանց ուշ դնելու իրմէն փոքր եղբօրը, որ «կապած-աւել»՝ [45] առեր էր գլուխը մօրը իր ծունկին ու գոհ էր շատ իր տեղէն: Անիկա իր լեռնադիր արտը ու գիշերն ալ իր կնիկը միայն կը ճանչնար աս աշխարհէն ու մարդու եւ անասունին մէջտեղերը ծփուն, հաստկեկ զանգուած մըն էր միսի: Կինը, անուշիկ հարս մը, դեռ քսան չմտած, անցեր էր մեռած կեսրոջը ոտքերուն ու կը նայէր պիշ, լալու վախնալով, խօս ելու ամչնալով: Չհարցուց Աղուորէն ու անմասն էր տագրոջը յուզումէն, խորապէս տառապող` խուլ սպասումո՛վ` որ Աղուորին սթափումը կը հետապնդէր, փայփայող ով գիտէ ի՛նչ դժոխային հեռանկար: Սարեկենց Օհանը կը նեղուէր հաճի Աննային փեսաներէն, սըրա-սըրա, յաւակնոտ, խորապէս խռով, դժբախտութեամբ պաշտպանուած մարդոց լրբութեամբ: Կան այս արարածները, որոնք իրենց մօտ անձերու մահը կը շահագործեն ու կը լրբանան, անտեսելով զոհով ստեղծուած արգահատանքը: Աննշան մարդ մը օրուան հերոսը կ՚ըլլայ, երբ սրտաճմլիկ պարագաներու տակ կը թաղէ իր կինը: Մնաց որ, հաճի Աննան իր փեսաները կը կտտցնէր [46] մարզուած շուներու նման, պատրաստ` խոյանալու պահանջի կէտին: Հիմա, տնկուած Աղուորը շրջապատողներու գլխին, անոնք կը ստիպէին կիները, որ բանան բերանը Նալպանտենց հարսին: Քիչ մը ցուցամոլ, հարուստին քսուած միայն, այս պահանջկոտութիւնը բաղդատելի անգամ չէր դասական անպատկառութեան, ամօթէն ու խիղճէն գլխովին վտարուած այն վայբերանութեան, որով Իսրայէլին այրերը լուսնալուն իսկ չէին սպասած ու անցած նախատինքի, բացայայտ յարձակումի: «Եօթ լեռ անդին սարը շրջի, քարն աղքատին գլխուն կործի», կ՚ըսէ ժողովրդական առած մը: Հարո՞ւստ: Իրե՜նք: Բայց Իսրայէլը խօսքին էօրֆ ը [47] ոչ ոքի կը ձգէր ու կը հաջէր ամէն առիթով: Անոնք օգուտ քաղեցին փեսաներուն յարուցած պղտոր աղմուկէն ու բացին դուռը իրենց բերաններուն: Զգալի էր անոնց բառերէն պակասը ցաւին, արգահատանքին, աղէտին հանդէպ տրտում երանգին: Նախատեցին Սարեկենց ցեղը, եօթն հեղ եօթը պորտ վարէն, նախ` անսրբագրելի աղքատութեան համար, որ ըսած եմ ուրիշ տեղ` մեղք մըն է, դուրսէն դրուած մեր վզին: Կան ատ տուները, որոնց դուռէն, հարիւր տարի է, ուղտ մը չէ ելած, ու չունի ելլալիք: Սարեկենց անունը չունէր ելլելիք գեղին սա միջին փառքին, եթէ ճողելիք Հոս-Մնամին աղջիկը (հաճի Աննան) խելքը թռցուցած չըլլար: Յետոյ նախատեցին զայն իր արգանդէն, կրակին պատասխանատու բռնելով Սարեկենց աղջիկը: Անոնք հեռու էին անսալէ [48] զգաստութեան հրաւէրին, զոր աղէտը ու փորձ գլուխները կ՚ուղղէին անոնց գրգռուած պերճախօսութեան: Կը շարունակէին տրամաբանել, եթէ յոգնէին հայհոյելէ, հին «նախնիքէն» տունի իրենց իմաստութեամբը, փառաբանելով արիւնը, աւանդութիւնը, որոնց մէկ բաժակը չէին փոխեր կատոզ մը ոսկիի հետ, հայհոյելով գանկին հաճի Աննային, որ Նալպանտենց արիւնին մէջ կը ներկայացնէր աղքատութիւնը, անխելքութիւնը «Եօթը տարին հեղ մը սատկած էծ մինակ ուտող» դասակարգը: Աւելի՞ կ՚արժէր Հոս-Մնամին աղջիկը, ա՛ն Հոս-Մնամին, որ որդնոտած ձիու մորթերէն կը հանէր իր տրեխներուն կաշին, գնչուներն իսկ գրգռելով իր աղքատութեան սա բերքովը: Որ միս ուտելու համար չէր վարաներ եօթը գեղ կոխկռտել ու անցնիլ անդին, հարսնիքի համար, հայ թէ թուրք, առանց խտիրի, հարսնեւորը ըլլալով աշխարհքին բոլոր փեսաներուն: Մեռած մարդէն ի՞նչ [49] կ՚ուզէին սա շանբերանները, առանց խպնելու սեփական մեղքերէն, ասեղի մը համար իրար կոտրող, սպաննող իրենց կծծութենէն: Բայց բանգէտները իրենց գլուխները դդում չէին ժմնցուցած: Անոնք, այս անժամանակ, մա՛նաւանդ անգութ նախատինքները նկատեցին արձագանգը դասական ցաւին, մեծ ու պզտիկ սա ստահակներուն բերնէն, քանի որ տասը տարեկան տղան արդէն ընտանիքին ատելութիւնները հագած, բարբառը ուժովցուցած, թարմացուցած` դիրք կը բռնէր համանուագին մէջ ու կը հայհոյէր, պզտիկ իր բերանը ընելով ամէնէն տգեղ բանը աշխարհին: Իրաւունք ունէին անոնք ասանկ բարկընալու, թթուելու, քացխած աղբի պէս շրջապատը գարշահոտելու --ցաւը խորունկ էր--, ոչնչացածը չոր տուն մը չէր: Ոչնչացածը գանձն էր հաճի Արթինին, որուն հեքիաթը այս երկու կրակներէն կ՚աւելնար ու կը տեւէր: Իսրայէլը դուրս էր հունէն: Ու կորուստի մեծութիւնը աճեցուց նախատինքին ալ խտութիւնը: Անորոշ, ընդհանուր բառերը ցանցառեցան ու շրջանի ելան յստակ ու ճիշդ ամբաստանութիւններ: Չեղած բան չկար աս աշխարհին վրայ: Ինչպէ՞ս ու ինչու՛ ազատէր պիտի պոռնիկներուն սերունդէն պոռնիկ հարսը: Տանը ծառային հետ շնացող կնիկէ մը ինչե՜ր չէին սպասելի: Ու ասիկա մտածում ալ չէր, այլ` բերաններէն դուրս հագուած, շքուած ճշմարտութիւն: Եղան` որ զգուշացուցին վայբերանները: Սողոմենց կնիկը պատէ՜ր [50]: Խնամիները կրնայի՛ն լսել: Անոնք առին իրենց վայլող պատասխանը.

 

-Բերաննիդ ցօղուեցէք հեղ մը, անա՛նկ խօսեցէք:

 

Վերէ՛ն, անզիջո՛ղ, գրգռի՛չ, ա՛յնքան` որ դիտել տուողները կծիկը դրին դէպի բացերը: Իրենց յետին աղքատութեան մէջ, այս լրբութիւնը, բարձրաձայն ու յարձակող, ի վերջոյ կը տպաւորէր: Քսան-երսուն այրերու այս միացեալ ճակատը, որ զարնելու տեղ ու առիթ կը փնտռէր, արիւնէն աննահանջ, գայթակղութենէն չազդուող, լեզուի հոսումին մէջ անպարփակ ու գերազանց, մարդերը կը մղէր փորձանքին «շուրջը դառնալու»: Սխալ բան է կոյանոցին քար արձակել:

 

-- Հերի՛ք, օրհնա՛ծ, հերի՛ք, - կը ձայնէր տէր Մինասը, վստահ լսելի չըլլալուն: Մէկը պոռաց.

 

-- Սանդո՜ւխ:

 

Պատին կանգուն, ինչպէս պարտին ըլլալ անոնք հրդեհի ատեն: Ինչո՞ւ զարմանքով խուժեցին անոր առջին:

 

-- Քսան կանգուննոց:

 

Ո՞վ էր ըրած: Ոչ ոք կը յիշէր ըրած ըլլալ ատիկա, թէեւ անոնք բնական միջոցները կը մնան տանիք փոխադրելու զգուշական կազմածներ, դոյլ ու կապերտ: Աւելի ուշագրաւ էր [51] անոր առջեւի զոյգ մը կօշիկը, գեղի վարպետներու կաղապարովը: Գիրուկ մարխի մը լոյսին մէջ քննեցին ու ձեւը, չափը ճանչցան կօշկակար Մելասնին, շաբաթ մը առաջ մեռած բարակով: Սանկ թեթեւ նրբութիւն մը հանգուցեալ արհեստաւորին շնորհը կը մնար: Օրհնեցին յիշատակը, մաղթեցին «ողորմիս»ը ու ձայնեցին բացերը:

 

-- Որո՞ւ է, որո՞ւ է…

 

Ոչ ոք ներկայացաւ:

 

Բոպիկ պատանի մը, որուն հայրը  Նալպանտենց խազնան ոսկի էր կրեր տարիներով -- գեղացին սեւ պտուղը (ձիթապտուղ) կը պատուէ այդ փառաւոր վերադիրով--, անցուց անտէր կօշիկը ոտքին:

 

-- Ժառա՛նգ, - մտածեց բարձր Կողեկենց Եղիան, յիմար ու աղքատ, որ չորս տարիէ ի վեր տունն ու տեղը կը կրէր Նալպանտենց բակը ու կը սպասէր տոկոսին սմքելուն, անշուշտ զուր սպասումով: Չորս տարուան մէջ անիկա երկու հեղ վճարած էր իր փոխառութիւնը, բայց կը մնար պարտական, առջի տարուան չափ: Ու զաւկէ կոխ աշխատաւորին համար ոչինչ այնքան դժնդակ, որքան աղքատութեան այդ տուրքը, որ հարուստին կատոզները կը փոխադրէ ամբողջ բերքը պատուհասուած ընտանիքին: Տոկոսը %էն յիսունին չիյնալու ձեւով, ահաւոր հիւանդութիւնն էր ատ գեղին:

 

Մտածեցին, չափեցին, ձեւեցին:

 

-- Ի՞նչ էր գործը սանդուխին, պատին աս երեսին:

 

-- Ի՞նչ էր գործը կօշիկներուն:

 

Բայց անկարող էին հասկնալու, իրարու խելքին հանդէպ փոխադարձ անվստահութեան համար: Ասիկա գեղջուկին աննահանջ առաքինութիւնն է: Գուցէ դարերով վարժուած զիրար նախատելու, հարուստին կամ «իշխանին» վրայ զետեղած խելքին կազմածը, անոնք չէին ընդուներ նմաններուն մօտ «կտորճիկ» մը խելք: Ատկէ զատ, կասկածոտ այդ բնութքին նպաստն իսկ զեղչելով դժուար էր հետեւիլ Իսրայէլին լրբութիւններուն եւ ընթացք տալ անոնցմով թելադրուած փաստերուն: Բայց չէին ալ հարցներ իրարու, թէ ինչո՞ւ կօշիկ մը ու սանդուխ մը սա վայրկեանին, կը պղտորէին միտքերը: Ու ինչո՞ւ անոնց գոյութեան հետ շղթայուած` կը ցցուէր միւս հանելուկը, - ճակատագիրը մօր ու տղուն: Աղուորին հանդիպումէն ասդին մեղմացած էին կասկածները անոնց ողջ-ողջ այրումին: Բայց որո՞ւ ձեռքով` կրակը: Ո՞ւր` Նալպանտենց Սերոբը: Ո՞ւր` մայրը: Ինչո՞ւ` հարսը հոս: Բաց էին ճամբաները դէպի բոլոր խենթ մտածումները: Բայց չկար մէկը, որ զգար խելքը բաւական ուժով, քաղելու իր ակօսէն սա միւսներունը:

 

Գիշերը դանդաղ կը քալէր դէպի լուս: Ու աս մարդոցը մէջ բուռն էր կարօտը հարսին զարթումին, ինչպէս պատկերը հեղ մը վայելելու [52] սա աւերակին, արեւուն լոյսով: Մինչ այդ զբաղում էր պէտք: Եկաւ վայրկեանը, երբ փեսաներուն խառնշտուկովը արդէն ուռեցած մթնոլորտին մէջ, մեծաղաղակ փոթորիկի նման տիրակալեց ձայնը Իսրայէլին: Հայհոյութի՛ւն: Յարձակումի ուրուաձեւ: Անիկա ատկէ առաջ, սպառնալիքը կը զեղուր, տիրական ու հեղինակաւոր: Ու հետզհետէ, իբր նախատինք յերիւրուած շնութեան պատմութիւնը րոպէէ րոպէ ճոխացնելով, կը պատմէր, իբր կատարուած իրողութիւն` ապշահար ամբոխին: Ուշագրաւ էր անոր եռանդը, ջերմ ու հաւատաւոր հեղումը, որ նենգողներուն, սուտ զրուցողներուն բնական արտացոլացումն է ամէն ատեն ու կը տապալէ քիչ մը ժուժկալ ու համեստ ճշմարտութիւնը: Կը հաւատայի՞ն: Այդպէս ջնարակուած` յերիւրանքը, փուռը մտած խեցիին նման, կը նրբանայ ու կը կիտուածի: Ուշագրաւ էր միւս կողմէն Իսրայէլի մէկ ուրիշ երակը, կիներու գիծով, համոզկեր ու խելօք: Կը զատուէր այս ճիւղը ամօթակուռ յարձակողականէն, կակուղիկ-կակուղիկ ջանալով փաստել ոճիրը: Լիրբ կամ քսու, երկու թեւերն ալ ականջ չունէին արդար դիտողութեան մը, - ի՜նչ էր շահը Սարեկենց տղոց, այրի ձգելու իրենց քոյրը: Ոչ ոք եղաւ բաւական արթուն` նկատելու համար իսրայէլեան ռազմավարութեան թաքուն ծրագիրը: Լիրբ կամ քսու, անիկա` այդ երեւումով, պարտկել կը ջանար խուլ այն ոգեւորութիւնը, որ կը զեղուր իրենցմէ: Անոնք հասած էին տարիներէ ի վեր պոռացուած իրենց մուրատին: Անտէ՛ր էին վերջապէս մալերը հաճի Աննային ու կ՚իյնային… Նալպանտենց տղոցը: Ոչ միայն ատիկա: Իր հարստութեամբն ու խելքովը իրենցմէ զատուած ընտանիքին ջնջումովը գերդաստանը կը դառնար իր բնական միութեան:

 

Չէին արտաբերեր անշուշտ պարարտ գոհունակութիւնը սա մտածումներուն: Բայց անոնց ցամքած թուշերը ինքնաբերաբար կ՚ուռէին կտոր մը: Բայց անոնց անկուշտ նայուածքին մէջ դժուար կը թաղուէր այս անդաճումներուն անդրադարձը: Ու անոնք չլքեցին րոպէ մը գոնէ էմմի-օղլու ին պարտէզը, ուշադիր մութէն գալիք ամէն ցուցմունքի. ուշադի՜ր՝ անշուշտ ամէնէն աւելի նուաղած հարսին:

 

Յոգնա՞ծ, թէ ա՛լ դիմադրելու անկարող` լուսդէմ, տակաւին կրակը լաւ մը չհանգչած, իրարմէ անկախ, վախնալով իրենք զիրենք մատնելէ, մտան բակ, ոտիցնին կրտելն [53] իսկ աչք առած, ձեռքերնին երկաթէ մէկ-մէկ ձող, մոխիրները խառնշտկելու: Յիմար էին անշուշտ, բայց մեր հզօր զգացումները մեզ ուրիշ բան չեն ըրած: Սանձումը տկարութիւն է, բնականոն որակուած վիճա՛կը:

 

Երկու մարդու հասակով տակառները սմքած էին բոլորովին, անգտանելի ըսուելու աստիճան: Իրենց պարունակութիւնը անշուշտ թափուած էր դուրս ու ածխացած, այրելու անյարմար ըլլալուն: Ու կոկորդը դանկըտող հոտ մը, շունչ առնելը կ՚արգիլէր: Դիմացէն դիտող մը փսփսաց.

 

-- Նալպանտենց խազնա՜ն:

 

Պատերէ՞ն, տանիքէ՞ն, թէ գետնին տակէն: Հրդեհներէ ետքը մարդիկ իրենց պահծու ոսկիները կը գտնեն երբեմն երբեմն ձոյլ վիճակի մէջ:

 

-- Քոքուրներ, - աւելցուց իսկական քոքուր մը անդիէն: Կը դատէր չեղած իր խելքովը անխելքութիւնը սա մարդոց:

 

Նալպանտենց տղաքը, առանց իրարու հետ խօսելու, շրջանը ըրին ցեխին ու մոխիրին, կէս խանձողներուն ու փուռ մտած կղմինտրի բեկորներուն: Անոնք կը փնտռէին դիա՜կը Սերոբէ էֆէնտիին:

 

-- Տէրն ողորմած է:

 

Ըսողն էր Նալպանտենց Սէքէն, գեղին է՛ն խայտառակ երիտասարդը: Մարդիկ լսելով պիտի չհաւատային այդ շաղիղին [54] մէջ պտոյտ ընող արիւնին, որ օր մը վազած էր հեռաւոր հաճի Արթինին երակներէն: Անոր մօտ Սերոբին մեղքերը տանելի, փոքր բանի մը կը վերածուէին: Մատնութի՞ւնը: Բայց գեղացին ոչինչ գիտէր Սերոբին դերէն ու կը գերադասէր փճացած հարուստը սա հոգիի ու մարմնի բոլոր ախտերով ծաղկեւորուած գազանէն:

 

Ֆրանկախտն ու իր գարշ հետքերը անոր դէմքին կարգ մը կէտերուն` առած էին անկէ մարդկային ո՛չ թէ մեռոնը, որ ձգած-փախած ըլլալու էր զայն նոյնիսկ մկրտութեան աւազանէն, այլ` է՛ն հաստ ու տգեղ տաճկին անորակելի տարազը, այն նոյնիսկ թթու, աշխած, միս ըլլալու տեղ դեղնած ճճիներու պարզում մը թելադրող երեսը ութսունամեայ փլատակին: Ու չկար այդ որդնակար դէմքին տէրը դեռ քսանհինգ տարեկան: Սիրտէն առաջ անոր հոգին երեւան էր բերած ծայրագոյն անկումը, որ դիզուէր հայ-քրիստոնեայ գեղի մը վրայ: Զուռնա կ՚ածէր թուրք գեղերուն մէջ, պոռնիկ ու մանչ կը խաղցնէր սրիկաներու հաշուոյն, հպարտ ու հեշտագին, անօթի ձգած տունն ու երեք զաւակները տարիէ մը ի վեր ու վարակած իր կինը: Մութ գործերուն յարդարումին մէջ անիկա գերազանց կը մնար գեղին բոլոր խառնակիչներէն: Տէ՜րն ողորմած էր: Ի՜նչ բանի կը մտածէր այս որդնակոյտը, ակիշը ձեռքին, երբ կը խառնէր ու կը բացագանչէր:

 

--  Հէլպէթ կը լուսնայ:

 

Մինչեւ լուս, տուները --հասկնալի է, որ բոլորը ըլլային արթնցած ու դիտած կրակը-- խօսեցան ու չյոգնեցան: Ոչ մէկ լուր Նալպանտենց մօր ու տղէն:

 

Աղօթքկողմը ճերմկելուն, ծերերու ժողովին թելադրութեամբը, պատգամաւորութիւն մը տեղեկացուց դէպքը ոստիկանութեան, որ իբր պետականութեան նշան կը մնար վարի ճղճիմ թուրք գեղին մէջ, կէս ժամով հեռու: Թրքական հարիւր տուննոց գեղ մը պետական այդ սարուածին կարեւորներովը [55] կ՚օժտուէր ու կ՚իշխէր հայ գեղին հազար հինգ հարիւր տուներուն:

 

Ժամէն դարձողներ դիմաւորուեցան ոստիկաններէ, բոլորն ալ հեծեալ, կարմիր ֆէսերով, տօնական զուարթութեամբ, խաչաձեւած իրենց կուրծքերուն փամփշտակալները չորս շարք: Թուրքիան այն երկիրն է, ուր հրազէնը ընտանի տեքոր մը կը կազմէ ու կ՚արժէ շատ աւելի, քան ուրիշ որեւէ զարդ: Անոնք պիտի չմօտենային կրակի վայրի: Մեծերու սրճարա՜նը, --հայուն գարիով ձիերը կուշտ ու սուրճովը խելքերնին առոյգ ընծայելու:

 

* * *

Անոնց ժամանումէն առաջ, Մենծերու այդ սրճարանին մէջ, նախնական հարցաքննութեան կանչուած էր արդէն անմիջական դրացիներէն հաց - եփ Մարթան: Կրակին սկզբնա ւո րութիւնը տեսնո՛ղ ու պոռացո՛ղ: Հ արկաւ: Բայց, նոյն ատեն, անուշի կաթսային առջեւ մեծ օճախը կրակո՛ղ: Այսի՛նքն …: Աղքատին ձայնը վեր չի հասնիր, բայց անոր ծխանէն կամ թաղե ր եսի [56] օճախիկէն կայծ մը հեռուները կրնայ հրդեհ փոխադրել: Գեղին շուրջը, պարտէզներու մէջ, հիւղակները, քա նի տարի կայ, որ կը կրակուէին: Աղքատին կամ հարուստին չկար խնայող: Կրակելու այս ոճիրը մաս կը կազմէր բարքերու եւ աւելի գէշ կը դիտուէր, քան միւս արարքը, գիշերով, հարուստի կամ թշնամիի ձիթաստանները կացինահար գետին փռելու ինքնատիպ ձեւը վրիժառութեան:

 

Խաշտարենց Սեւաչ քը, հնօրեայ մեծ տունի մը վերջին շառաւիղը, որուն նոր կնիկը, քաղաքէն ու թխլած, թաթթափն էր մտեր [57] հաշուեյարդարը ընելու ընտանիքին գոյքերուն ու կալուածներուն եւ որուն մեծ հարստութիւնը մօտ էր փճանալու, իրերայաջորդ կրակներով, բոլորն ալ, անոր կարծիքով, գործը աղքատ ի ր վարձկաններուն, տարեվարձքէն կացուած ու աս-ան ամբաստանութեամբ պայմանաժամէն առաջ ճամբու դրուած, կը ճառագայթէր, անգամ մըն ալ իր մարգարէութիւնները ստուգուած գտնելով դէպքերէն: Անգա՛մ Ծերերու ժողովին, քառսուն տարիէ ի վեր անիկա հաւատարիմ էր իր բնաբանին, նոյնիսկ ծերութեան, անկարութեան, աղքատութեան հետ շփոթուող պաթախճի ութեան դուռներուն ետեւ կը պոռար.

 

-- Աղքատ տեսա՞ր, կոխէ՛ պուկին:

 

Այս « պուկը » կը փոխուէր «պորտ» ին, եթէ իր սր տ մտութիւնը [58] գրգռող արարածը ըլլար կին: Անոր փոյթը չէր, որ տասնով - քսանով կը համրուէին ան տղաքը, որ գո րծադրած էին իր բացատրութիւնը, գործնականապէս իր կնիկներուն վրայ չորս հատ, մեռած բոլորն ալ, մէջ-կնիկ չեղած:

 

Աղքատին դէմ այս տրամադրութիւնը, ժամանակին հետ զօրացած, քանի որ դրամը ամէն բան չէր ա ՛ լ [59], կ՚ընէր ծերերը աւելի միապաղաղ ու սերտ իրենց քէներուն մէջ: Անոնց կա րծիքով աղքատութիւնը ֆիզիքական թերութիւն մըն է, հիւանդութիւն, անճարակութիւն: Արժանիք կայ ինքնիրմէն աւելնալուն ` ինչպէս ուրիշներու վրայ տարածուելուն մէջը: Պատճառ կայ ` աճելու տեղ քիչնալուն մէջ: Ծերերը չէին պատասխանատու աշխարհին սեւ բաշխումին ու կը միանային Ս եւաչքին, դատապարտելու համար հաց-եփ կինը, որուն էրիկը հեռու գեղ էր այն գիշեր, շամբուտէ մը բեռնով եղէգ բերելու:

 

Աճապարանքի ուրիշ պատճառ մըն ալ անոնց մէջ հոգն էր կանխելու տասնապետին տեղեկագիրը: Կարճ ու Թաթարիստանէն նոր հասած այս մարդը ո՛չ միայն կ՚ատէր հայերը, այլեւ կ՚երթար առաջ, գործադրելու այս գեղերուն վրայ ինչ որ ըրեր էր քանի մը տարի առաջ ` Վանի ու Մուշի կողմերը, ամէն գնով ճզմել գազանին, օձին գլուխը, - հայուն գլուխը, զայն խենթեցնելու չափ առաջ տանելով գրգռութիւնները, որպէսզի զսպումի առիթը օգտագործուէր տաղանդո վ: Ինքն էր, որ չէր վախնար պոռալու.

 

-- Ի՞նչ է գործը աս գեղերուն:

 

Ամենափոքրիկ պատահարը, հաւու մը գողութիւնը պատրուակ էր անոր թուղթին համար, որպէսզի տասը - քսան մարդ առնուէին ոճիրին սարուածին մէջ ու կանչուէին կեդրոն, տանջուէին ու տուժէին մեղքը իրենց ցեղին:

 

Աղաներ ը, նոր դարձած իրենց կնիկներուն ծոցը, սարսափին տակն էին բանտի ոլորտին: Անոնք լսեցին անշուշտ քանի մը բերանէ վախկոտ փսփսուքը.

 

-- Անոնց գործն է:

 

« Անոնք » ը դաւաճանութեամբ հարիւրապետին յանձնուած յեղափոխականներուն ընկերներն էին հաւանաբար, որոնք կը սկսէին փոխվրէժի գ ործը հարիւրապետին մօտիկ բարեկամէն: Կայի՞ն ատ մարդիկը: Տեսա՞ծ էին զանոնք: Բայց այդ օրերուն լեռները կը նմանէին հեքիաթին քարայրներուն, ուր մտնողը չէր ճանչնար ելլողը: Ասպատակը կէս դար չպակսեցաւ գեղին կռնակի լեռներէն: Անո՞նք: Ո՜վ գիտէ: Ծերերն ու աղաները աղքատին զոհուիլը չուզելով հանդերձ --մեղք էր հաց-եփ Մարթային ու հազար մեղք--, ջղային անձուկով մը կը սպասէին Նալպանտենց հարսին զարթումին:

Անոնք, խելացի մարդեր, նպատակ ունէին արդարութեան առջեւ պատրաստ ակօս մը նետելու, կեդրոնացնել շրջող տարաձայնութիւնները ու աղէտին վր այ էն հեռացնելով ազգային պիտակը, առաջնորդել զայն ընթացիկ իր արահետին, կնիկներու արգանդով: Խելացի մարդեր, քանի որ դէպքերը իրաւունք կու տային իրենց, բայց կը փակէին անոնց խելքին նուազ իսկ դուռները. ո՜ր խենթը պիտի խնայէր Նալպանտենց հարսին, եփելէ ետքը կեսուրն ու էրիկը անոր: Խելացի մարդեր, որոնք կը հաւատային զրոյցներուն ու կ՚ընդունէին «անոնց» մատը կրակին մէջ:

 

Վարժապետը, ի պաշտօնէ քարտուղար, աղաներու սա մտախոհանքին դէմ բռնուած հայելի, կը ճզճզէր իր եղէգ - գրիչը, ու չէր կրնար արձանագրել երկու բառ, առջեւի թուղթին, առան ց լեզուով ծծելու գիրերը ճերմակէն ու ծծելու կուճուկ մատին երկնցուցած եղունգը, վախնալով բառէն ու յեղափոխութենէն: Անիկա ազատած էր աքսորէն ` թուրքերէնի ուսուցիչ ըլլալուն: Մինչ իր երեք ընկերները չորս տարի առաջ ղրկուած էին հեռու տեղ, տղու մը պայուսակէն գտնուած ե րգարանի մը համար, որ կը սկսէր «Ազատն Աստուած» ով, ու լռած իրենց աքսորավայրէն: Խելօք ու խրատուած ` անիկա կը գրէր ու գեղեցիկ իր գիրին քովնտի հիացումը կը դիտէր տրտում: Անոր կնիկը գեղին գեղեցկագոյն աղջիկներէն, անհանգիստ կ՚ընէր անոր գիշերները, իր ախորժակով ու քէն երով:

 

Հարցաքննո՛ղ, բոլորը մէկ, աղաները, իրարու կարգ չտալու աստիճան: Խեղճ, պարզ, անխելք էին, իրեն նման ` Մարթային բացատրութիւնները: Ու շատ ալ վախվխուն: Փլատակ կինը -- քսանհինգ տարեկան չկար անիկա ու ձայնին ու շարժումներուն առուգութեամբը կը զանազանուէր « կտաւցու » պառաւներէն --   աւելի դիւրաւ հաւատար պիտի մեռնելուն, քան, օր մը օրանց, ասանկ ատեանի մը առջեւ ելլալուն: Պէրպէրենց գինով Նորհատը, անդամ Ծերերու ժողովին ու մէջքին կէս օխանոցը միշտ կոխած, առանց կոխուելու աղէտէն, որ անոր երեք զաւակ էր տուած ապուշի գլխով ու խելքով ու ըրած կինը ցաւագար, այսինքն ` զարնուած ճուալու ախտէն, բան - գործ էր գտեր աբուգաթ կտրիլ ու հակասութեան մէջ բռնել պարզամիտ կինը: Այբը տեսնող ու շուարումէն բենը դատին ղրկող [60] փճացած այս մարդը, ժանգոտ խողովակովը իր ձայնին -- [61] չարամիտներ սիֆիլիսը կը շշնջային բոյն դ րած անոր ձայնի ճամբաներուն -- անդադար կը միջամտէր բոլորին ալ հարցումներուն, յիմար-յիմար, ինչպէս կ՚ըլլան բոլոր ընդմիջողները ու ընդդիմադիրները, ու սա լուրջ ժողովքը ծիծաղելի կ՚ընէր ինքն իրեն: Հաց-եփ կինը, ահագին իր փորին նեղութիւնը արդէն դժուար էր բերեր մինչեւ սա սրճարանը, իրաւ է թէ Ժամուն փողոցէն --կ՚ամչնար խեղճ հարսը, բոլորին աչքերը ընդունելու իր որովայնի ցցունքին-- ու կը ջանար վայրկեան առաջ դառնալու իր փուռին: Միավանկ էին անոր պատասխանները ու կ՚ըսէր, ինչ որ կ՚ուզէին իրմէ: Այսպէս, առանց գիտնալու, թէ ի՜նչ էր իմաստը իր բառերուն, անիկա եղած էր հոն, կրակին առջեւ ու չեղած: Տեսած ու չտեսած: Վազած ու չվազած: Լսած ու չլսա՜ծ, նայելով հարցումին ձեւին: Անշուշտ սուտ չէր խօսեր, ատոր անկարող ըլլալուն: Սուտը գուցէ շնորհն է կեանքի բարդութիւններուն, մեղմելու համար կեղծիքին տիրապետութիւնը, ամէնէն հատու զէ՛նքը արդի քաղաքակրթութեան: Անիկա կը զեղչէր եղելութեանց կապը, ապրած ըլլալով բոլորովին բուսական կեանքով, առի՛թը չունեցած` դէպքի մը վրայ մտածելու որեւէ ատեն: Ու յիշատակ չունէր, ներկայ միայն ըլլալուն: Կան այս մարդերը, որոնք կը տարբերին իրենց պարտէզի ձիթենիէն անո՛վ, որ կը քալեն, կը պառկին, ու կ՚ապրին մէկ ու անստուեր: Ու նման այդ ծառին կու տան իրենց զաւակները ու կը մեռնին, առանց հասկցած ըլլալու պատճառը, որ զիրենք ըրաւ այդպէս, - միս` որուն հագցուցած ըլլան զգեստ: Անիկա իր մարուած (գիշերը չեն գործեր փուռերը) փուռէն արձակուած կայծերով, զարմանալի պարզութեամբ ու բնականութեամբ, իր իսկ բերնովը բռնկցուց Նալպանտենց տունը, ժպիտի մէջը Նորհատ աղային, որ յաղթանակը կը շեշտէր պեխերը ոլորելով: Ստորագրեց ալ վարժապետին ծծուած զեկոյցը, կուճուկ իր մատին կաղապարը զարնելով սեւ խաչին, անունին փոխանո՛րդը` թուղթին վրայ: Յիմարութիւն էր անշուշտ հաւատալ այս յիմարութեան: Վռնտեցին անխելք կինը դուրս ու չախեցին վարժապետը, որ «ֆախիր» էր ուղեղէ: Պատռեցին թուղթը, հակառակ իրենց բուռն պահանջին, վասնզի ա՛լ լուս էր գրեթէ: Կանչուեցան ուրիշ երկու դրացիներ, մօտ ասոնք ալ, որոնք մեծ գիծերուն մէջ հաստատեցին Մարթային յեղումը: Կը հասկցուէր այս վկայութիւններէն, որ մուխ չէին տեսած բոցէն առաջ, կրակներուն սովորական գնացքին համաձայն: Լո՞յս, - երբե՛ք: Բո՞ցը. - մէկէն ի մէկ, տունին բոլոր սենեակներէն, ի րարու ետեւէ մտնող, սկիզբը բարակ, մէկէն ընդարձակ փայլի մէջ: Ոչ մէկը այդ ականատեսներէն կը յիշէ լսած ըլլալ օգնութեան կանչող դասական ճիչը: Մա՞րդ, անցնո՞ղ, դարձո՞ղ, օտա՞ր: Կամ գեղէ՞ն:

- Ոչ ո՛ք: Ու վկայող ծերերը ` ինչպէս առաջին հասնողները չկրցան մեկնութիւն ճարել հ ար սին ազատումին: Յատկանշական էր, որ մէկը չներկայանար այդ արարքը վրան առնող: Սողոմենց տղա՞ն: - Չէին տեսած, ո՛չ կրակի պահուն, ոչ ալ զայն կանխող իրիկունը: Չէր եղած անիկա Նալպանտենց տունը: Ո՞ւր, հիմա: Բայց հարցումը մնաց երեսք ու չիջաւ խղճմտանքներուն:

 

Բուսաւ Ու ստ իանը, որ կրակին մէջէն իբր թէ կը հանէր ու « ժողովք » ին կը բերէր հաստկեկ ոսկորներ: Ամէն մարդ, գերեզման փորած կամ թաղման ներկայ, ծանօթ էր մարդկային ոսկորներու սանկ ընդհանուր ձեւին: Կո՞նք, զի՞ստ, դժուար էր ճշդել, վասնզի կոտրած էր կէսէն: Մաքուր, իլիկին անցքովը, մէկ կողմէն գո՛ւնտ, նոյնիսկ կենդանիէ մը` ինչ գործ ունէր այդ խլեակը ատանկ մոխիրներուն մօտերը: Մէկը առարկեց «աչից պահել»ու [62] աւանդական սովորութիւնը, որով կենդանիներու ոսկորները կը զետեղուին կատոզներու վերին ծածկոյթին վրայ: Ուրիշ մը նմանցուց մարդկային «նշխար»ի, ինչպէս սառած էր բառը տէրտէրին բերանէն, անոր ականջներուն, երբ նոր փորուած հողք մը անոնց առջեւ կը հանէր երբեմն լման կմախք մը: Երրորդ մը `

 

-- Խենթ քոքուր, - պոռաց երեսին, յանձնարարելով շուտ գտած տեղը տանիլ այդ « կտորուանքը »: Բանտարկութեան ու մեծ տուգանքի գին մը ա յդ տղան հասցուցեր էր սա փորձառութեան: Մինչեւ կառավարական քննութիւնը, ամէն ինչ մնալու էր ոճիրին կամ դէպքին վայրը, անշարժ ու անփոփոխ, այնպէս ` ինչպէս գտեր էին ատիկա աչքերը առաջին տեսնողներուն:

 

Պզտիկ մնացած ` Ուստիանը ուզեց բաներ մը գիտնալ, գիտցած ըլլալ: Գլոր եց սանկ մէկ - երկու ակնարկութիւններ, կրկնիմաստ ու մութ, ձեւը գտաւ քշելու անունը Սողոմենց տղուն, որ երկու օր է պահած էր երեսը: Փսփսաց, լերան դին, Ջուր - ելածին ուղղութեամբ ` գիշերը, կանուխ, տեսնուած պզտիկ ու շուտ մարող կրակին մասին: ( Ատի ` թաքստոցն էր եղած յեղափոխականներուն ): Բայց տղաները կը նեղուէին: Ամէն գեղ ու տեղ, դաշտի պահապաններուն խելքը կը չափուի իրենց տրեխներուն փոկովը, որուն հասակէն ելլելու վեր չունին իրաւունք եթէ քաջութեան արարք մը, ու հետեւանք ` պատկառանքը չի ծռեր տղաներուն սնափառութիւնը: Յետոյ ` պահակ կամ վարժապետ, մոռնալու չեն օրէնքը, որ աղաները կ՚արտօնէ մտածելու ու գործելու գեղին փոխարէն: Մնաց որ, անոնք քուէով զգեցած են այդ մանտաթը: Ո՞վ կու տայ թագաւորին` ափերով ոսկին: - Անորն է շատ, իրաւունքը ասանկ բաներու մասին խելք յոգնեցնելու: Գեղին մէջ կիրքերը կը նմա նի ն սիկարի տուփերու, որոնք փոքրագոյն պատեհութենէն կը նետուին մէջքէն դուրս ու կը փռեն ինքզինքնին: Պարծենկոտութիւնը, ազգային արատ, ամէնէն աւելի անպաշտպան կողմերու վրայ կը բռնանայ: Թող ձեռքը բերանն հասնող ( բարեկեցիկ ) մարդ մը անցնի հանրային դիրքի - մեծ կամ պզտ իկ -, երկրորդ շաբթուն անոր կնիկը «նորափետուր կը զարդարուի», գործածելու համար` նուիրագործուած ասութիւն մը: Պահակը լաւ, շատ լաւ կ՚ընէր երթալու Նոր ճամբան, սպասելու ոստիկաններուն, որոնք ո՛ւր է ուր չէ ` կը բուսնէին հիմա: « Բերնին փայը » առած, շատզրուց Ուստիանը դար ձաւ կրունկին վրայ:

Միւս կողմէ ` այդ իմաստուն աղաները մարդ ղրկեցին Սարեկենց տունը -- ուր փոխադրուած էր Աղուորը --, ժամ առաջ ունենալու համար անոր ըսելիքը աղէտէն: Ու կը պատռտէին գլուխնին ճեղք մը բանալու հսկայ հանելուկէն ներս: Մէկը անունը տուաւ Սեւճանենց Նուշին: Չէ ր գիտեր, թէ ինչո՞ւ կը նորոգէր տրտում պատմութիւնը: Երկու տարի առաջ էր ատիկա: Առտու մը, ճիշդ սա եղանակին, ուրիշ աղաներ, ժողվուած էին սա սրճարանին մէջ, ընդունելու համար վկայութիւնը քստմնելի ոճիրի մը, գործուած մինչեւ ատ օրը գառնուկ հարսի մը ձեռքով, որ կը խոս տովանէր խղդած ըլլալ իր կեսուրը ախոռին մէջ, թեթեւ կռուի մը ընթացքին (իրականութիւնը անշուշտ պարզ էր շատ աւելի, որքան չէին ընդուներ աղաները, քանի որ գեղերուն մէջ յանկարծահաս մահը միշտ առիթ կը բանայ իրաւ ու սուտ շշուկներու): Ախոռին մէջ կռնակին վրայ ինկող իր կեսուրը, որու բերանէն լական [63] մը արիւն էր վազեր, անիկա թխմած էր վախուն իրենց հացին փուռը: Չըլլար խորովածին հոտը ու, մա՛նաւանդ` ճռզած պառաւին մեծաքանակ ճարպը, որ մարած էր բոցը իր շատութեանը երեսէն, մոխիրը հարկաւ ծածկած պիտի ըլլար յանդուգն եղեռնը, ինչպէս կը տրամաբանէր իմաստուն գեղը: Աշխարհքը փոխուա՜ծ էր տասը-քսան տարուան մէջ, չճանչցուելու աստիճան: Ու Մարդոց որդիները դարձեր էին խելացի, շուարումի մատնելու չափ Աստուծոյ որդիները: Ծննդոց գիրքին այս մութ պատկերները, գամուած աղաներուն ուղեղին, երբ տասնամեայ տղայ էին անոնք, կը գործածուէին այս տեսակ խելքէ վեր վիճակներու դիմաց:

 

-- Անանկ չէ՞, տէր հա՛յր, - հարցուց այդ մէկը նորէն տէր Մինասին, որ «Օրհնեալ եղերուք» ը կէս ձգած բերնին ` շտապեր էր սրճարան, դեղնած, յուզուած, փէշերը, թեղանիքը անդադար խելօքութեան հրաւիրող իր շարժումներէն զգ ալաբար նուաճուած:

 

- - Ըսէք Աստուծոյ մատը, վերջանայ:

 

Տէրտէրին բանաձեւը պատիւ կը բերէր անոր կնիկի խելքին:

 

***

 

Անդին, չորս հսկայ պատերը, շատ տեղ հազիւ պղտորած ճերմակ իրենց երեսներէն --մուխը ատեն չէր ունեցած շատ տնտնալու--, ձգուած էին կմախքի իրենց ճակատագրին: Բարակ էր մուխն ալ, թեթեւուկ ու կապոյտ, որ կը մղկտար տակաւին ցեխոտ ածուխներուն, սեւ ու հսկայական օձերու նման երկարած կամ ճմռկուած սիւներուն վերեւ, բայց կը կճէր քիթը պղպեղի նման: Մարդիկ կ՚անցնէին ու կը դառնային կծու եւ խոնաւ այդ տեսարանին առջեւէն ու մէջէն, ոգեկոչելով, անշուշտ հասածները, հաճի Արթինին պալատը, ան ալ, հրդեհէն ետք, ասոր պէս չորս պատերով պսակաւոր: Ծերունի մը բաղդատեց երկու կրակները, անցեալին կարկինովը ու չրայի [64] պէս երկինքը կրակելու չափ հզօր հին հրդեհին մօտ սա երկու ժամ իսկ հազիւ տեւող պատահարը գտաւ պզտիկ: Բայց խելք ունէր այդ ծերունին: Անիկա շարունակեց նմանութիւնը, այս անգամ գալիքին անկիւնէն: Տուն մը տղայ կը հետեւէր [65] հաճիին դագաղին: Պարտքը, կործանումը, բոլոր կալուածներուն կորուստը գեղացին չի փոխեր զաւկըներուն անկորուստ փաղանգին: Տասը տարի՛, ամէնէն շա՜տը, որպէսզի փողոցին մէջ բաց-փոր ու խլլոտ հաց մուրող ատ խլէզները մարդանան, փլեն հայրենի տունը եւ «եւս մեծամեծս շինեն»` ինչպէս կը բարբառէր տէր Օհանը, երբ հիմնարկէքի օրհնութեան ատեն կը կարդար Աւետարանը ու կը յիշէր զուարթութեամբ նեղ օրերը սա քարվան-սարայ ը բարձրացնող բազուկներուն: Ու ծերունին հարցուց, մելամաղձոտ ու սիրտցաւ.

 

-- Ո՞ւր են ատ տղաքը:

 

Ո՞ւր էր տղան, որ ամէնէ դիմացկուն ապրանքն է մեր աշխարհին: Որ, միս-մինակը, կը բաւէ յաղթահարելու բոլոր փորձանքները ու ճերմակ ընելու յիշատակը պարտական մեռելներուն: Ըլլայի՜ն հիմա տղաքը հաճի Արթինին: Կենայի՜ն խրոխտ` պատերուն ճնշումին ու սարսափին դէմ: Անոնք կ՚ազատէին մոխիրին ճիրաններէն խորհուրդը պապենական տունին:

 

-- Ո՜ւր հաճի Սերոբէն, որ իր ուսերովը ազատեց պալատին առաքինութիւնը ու մատներովը տնկեց անոր փլատակէն դուրս սա տունը, յիսուն ու աւելի տարիներ կանգուն պահելով հաճիին փառքը, թէեւ ստուերէն: Աշխարհի մէջ ո՜ր բանը չի ծերանար: Կ՚ըսէր ծերունին ու կը յիշէր իր երիտասարդութիւնը հաճիին փառքին մէջ, պտոյտներն ու կռիւները…:

 

-- Սերոբէ էֆէնտի՜ն…

 

Ծերունին ծամեց լինտերը, ով գիտէ ի՜նչ աղտի զգայութենէ մը խթանուած ու թօթուեց մօրուքը, վասնզի կ՚ախորժէր իր մտմտուքը շարունակել, օգնութիւն սպասելով իր մօրուքին թելերէն, որոնք անոր կարծիքով ուղեղը կը փոխադրէին դուրս, երբ գանկը լերկանար, ու ծերերուն խոհական ու իմաստուն համբաւը կ՚արժեւորէին:

 

-- Հաճի Աննա՜ն:

 

Ով գիտէ անոր ո՛ր փառքը կամ մեղքը անցան ծերուկին մտքէն:

 

Եթէ ստո՜յգ էր, որ կրակը կերած էր զայն:

 

Ամբողջ գեղը երկու կարծիք չունէր այդ մասին:

 

Բայց ամբողջ գեղը նոյն ատեն կը սպասէր, որ լերան կողմէն ներկայանար սուրհանդակը, աւազակներու փրկանքը ճշդող, վասնզի նոյն ատեն կ՚ուզէին գիտնալ յաւակնիլ հեղինակները [66] կրակին: Այլապէս` մարած էր ընդմիշտ օճախը հաճի Արթինին: Գեղացին մէ՞կ կը մտածէ, թէ մտածումը դուրսը գոյաւոր իսկութիւն մըն է, որ կը մտնէ անոնց գանկին տակ:

 

-- Հաճի Արթին աղա՛, - ու չլրացուց այդ մէկը իր նախադասութիւնը:

 

-- Նո՜ր մեռար:

 

Ո՞վ էր ըսողը:

 

Բայց կ՚ըսէր բոլորին ալ մտածումը:

 

Նալպանտենց միւս տղաքը [67] շատոնց մերկացած էին, գեղին համարումին մէջ, [68] հաճի Արթինին արիւնէն: Անոնց քալուածքն ու հագուածքը անգամ դուրս էին գերդաստանեան կնիքէն, որ ընտանիքի մը զանազան պորտերը սանկ իրարու հանգունատիպ գիծերով ճանաչելի կ՚ընէ իրար մէջ:

 

Տակաւին եկաւ այդ ամբոխին ուղեղին ծանր յիշատակը այդ տունին մեղքերուն, որ ճամբայ հարթեց դէպի իրական գետինը մարդոց հոգերուն: Այսպէս թէ այնպէս, մարդ կը մտածէ, նոյնիսկ գերեզմանի մը առջեւ: Ու պիտի մտածէ, աւա՜ղ, ո՛չ թէ ուրիշին ու անոր հասած փորձանքին, այլ` ի՛ր իսկ շահուն: Ու եղաւ ատիկա:

 

Դառնախոհ այս պատկերներուն կը յաջորդէր զուարթ ըսուելու չափ դիւր, հաճ զգայութիւն մը, նման անոր, զոր կ՚ունենար զրկուած գեղացին, ամէն անգամ, որ բռնաւոր մը, զօրաւոր մը, ատելի հարուստ մը կը թաղէր հողին տակ ու, լայն շունչ առնելով` կ՚իջնար իր գործին: Հո՞ս: Անշո՛ւշտ: Իրաւացի էին Աստծոյ կամքը կանչելու, խառնելու հսկայ աղէտին, դատապարտելէ առաջ անկարելի քարսրտութիւնը շուներու տէօլ ին, Սերոբէ էֆէնտիին, որ դիւային իր խելքովը վաշխը վերածած էր գրեթէ պետական օրէնքի: Հարկերու համար կառավարութեան խստութիւնը ստեղծեր էր այս նոր իրակարգը: Ազատելու համար իր անկողինն ու լուացքի սանը, մա՛նաւանդ անունը, նեղն ինկած հայրը, որբեւայրին ափը կ՚առնէին ունեւորին դուռը: Այս պայմանները սրբագործեցին գեղին մէջ միայն ընթացիկ տոկոսը, որ ամսուան մը համար մինչեւ հարիւրին յիսունը կը գտնէր հարկի տագնապին զայրագնած օրերուն: Սերոբէ էֆէնտին կը զատուէր միւս հարուստներէն չուզելով մուրհակ, ոչ իսկ տող մը գիր: Բայց առանց դատական միջամտութեան, պարզ իր լրբութեամբը, ամէն առիթ շահագործելու անլուր իր ճարտարութեամբը ու անտես, ո՛չ ճակատէն, այլ` կողմնակի հարուածներու իր չարաւարտ մասնագիտութեամբը իր պարտքին, հատուցումին կը ստիպէր փոխառուն, տղոցը բերնէն օրական հացն իսկ խլելով Նալպանտենց կատոզը կրելու աստիճան: Անոր բոլոր պարտականները (ոչ մէկ աղքատ մտքէն անցուցած է զարնել անոր դուռը, նախապէս վստահ իր վռնտուելուն: Մէջ-մարդեր, այն միւսները, որոնք կալուած ունին, պատիւ ունին ու տուրք, կամ ձախող տարի մը` հիւա՜նդ: Որոնք, խիղճ ունեցողներ, փրկելու համար հրապարակային գայթակղութիւն մը --թուրքերը խորապէս կը ճանչնան մեր ժողովուրդը ու անոր ստոր բնազդները զիրար կործանելու ու կ՚արժեւորեն այդ գիտութիւնը անջատ-անջատ զարնելով մեր գլուխներուն-- կամ կեանքը կնոջ ու զաւկի, մէջք պիտի տան այդ անլուր սակին ու պիտի շեղեն իրենց տունին շտկած ջոկատը ոստիկաններուն կամ պիտի դիմեն քաղաք, կործանելով իրենց տնտեսութիւնը, բայց շահելով անունն ու կեանքը), սարսափն ունէին անոր տաղանդին, առնուազն թուրքերով պատուհասուելու ա՛լ ընդհանրացած անոր գաղտ ձեւին: Ու կ՚ատէին այս քրիստոնեայ, յարգուած, գեղաբնակ յուղկահարը, որ իր նմանը չունէր նոյնիսկ թուրք գեղերու մեծահարուստներուն մէջ, բարբարոս, բայց ձեռքերնին բաց աղաներ, մա՛նաւանդ Ջարդերէն առաջ, տուող փո՛խ, միայն Աստուծոյ անունով, մերժելով վաշխը, իրենց հալալին վախնալով խառնել անարդար վաստակ: Այսպէս կը դատէին մարդերը, գերեզմանի փոխարէն ունենալով իրենց առջին հսկայ աւերակը ու հաշուեկշիռը կ՚ընէին մայր ու տղու կենցաղին: Քաղցր ու տրտում գիտութի՜ւն, ասիկա, որուն էջերը անթիւ իրենց զանազանութեանը մէջ կը պղտորուին ու կը դնեն մարդոց --նայուածքին միշտ նոյն մոխիը--  պատկերը մեր մահուան, մեր գործերուն փոշիովը պահ մը շամանդաղուած, սառելէ, քարանալէ առաջ:

 

Բայց կրակով ստեղծուած հարցերուն ամէնէն փափուկը, մա՛նաւանդ հետեւանքներով հարուստը Նալպանտենց հարսին նուաղումն էր, այսինքն երկար ու ամբողջ: Չկար անոր մայրը, պաշտպանելու համար (ինչպէս կ՚ըսէ ամէն մայր, որբացնելու աստիճան կախաղանին իսկ ոտքին, մեռնելիք իր զաւակը) Աղուորին այս ուշաթափումը անոր ընթացիկ տարտովը:

 

Ըսի, թէ գեղը կը մտածէ ոչխարներու հօտի մը նման --պատճառ չկայ քաղաքը տարբեր տեսնելու-- ու կ՚ընդունի շինուած դատաստանները մեծ փութկոտութեամբ: Մեղքնալը բարքերու մաս է անշուշտ: Բայց նոյնքան` հեգնելը, չարախօսելը, մա՛նաւանդ անտէր տուն մը իր ճակատագրին լքելը: Շատեր ընդունեցին Իսրայէլին մտածելու կերպը, ընդհանրացումները ու ցրուեցան իրենց գործին: Ոստիկաններու ժամանումէն առաջ գեղին անդամալոյծներն անգամ համոզուած էին դերին, զոր ունեցեր էր Աղուորին արգանդը աղէտին մէջ:

 

Սարեկ խնամին Նալպանտենց աւերակէն պիտի բաժնուէր ընդմիշտ, երկննալով ժամուն ճաղին մէջը, վերջին անգամ մըն ալ մտնելու սեփական իր բակը: Հոն անիկա առնէր պիտի յետին արդուզարդը մահուան: Պիտի լոգցուէր, հագցուէր ու աւուր պատշաճի` «լացուած ու գովուած», հանդերձուէր պիտի ժամ, հանգստեան կարգին, չորս ուսերէ ամբարձիգ [69]:

 

Կանուխկեկ, բայց օրէնքին յարգանքին մէջ, կատարուեցաւ ամէն բան: Այդ օրէնքը գեղը շինած է ով գիտէ որքա՛ն հեռուներէ: Յուղարկաւորները (առանց տեղեակ ըլլալու Սարեկին բաժինին [70], սա աղէտին յանգող իրադարձութեանց մէջ) [71], յարգելու համար հնօրեայ աւանդութիւն մը, որ Աստուած գիտէ ինչ զրկանքներու աղօտ հետքերը կը կրէ այժմու ողորկ ու թեթեւ տարազին վրայ, ու մարդոց անխուսափելի տկարութիւնները ու մահուան սրբազան, հարթիչ թաթը կը ձգտի հաշտեցնել կործանած փառքին ու խփուած, տարաժամ շիջած աճիւնին վրայ --գերեզմանը ուրիշ բան չէ--, փսփսացին [72] անոր դագաղը հողք իջեցնելէ ետքը, պայմանադրական ու խորախորհուրդ պատգամը.

 

-- Թուղթերդ մաքո՜ւր, Սարեկենց հարս…

 

Կինը հարս է միշտ, Սարեկին պէս վաւերական պառաւ մը մեռնելու ատենն անգամ: Գուցէ` որովհետեւ մեռելը դուրս է ուժին ու վտանգին պարունակէն, երբ կ՚երկարի իր ճաղին, դառնալու համար սխրալի բանաձեւին --  հարսնութեան առքին:

 

Պատգամը, տարօրէն դիպող, չխռովեց ոչ ոք, ու թաղուեցաւ հողքին մէջ: Անոր հետ կը ճամբորդէր դէպի մեծ ատեանը անոր թերեւս մէկ հատիկ մեղքը: Ու կնքեցին գերեզմանը մինչեւ ցգալուստն Քրիստոսի:

 

-- Ազատեցա՜ւ:

 

Պառաւ ու ծե՜ր, երբ կ՚իջնէին գերեզմանի զառիվարէն, խորհելով իրենց ժամին ու ըսելով գողտր, ցաւոտ բառը մտքով ու շրթներով.

 

-- Տէր օղորմի մեզի:

 

Աւելի քիչ տարիովնե՛րը, որոնց համար կեանքը կ՚ըլլար հետզհետէ աւելի նեղ ու սեւ, [73] խուճապ, վախէն անդին անստոյգ անձո՛ւկը: Ոստիկանները: Հաճի Աննային ու Սերոբին ճե՛նճը: Հարիւրապետը: Յեղափոխականներուն մղձաւանջը: Օրուան հա՜ցը: Նալպանտենց նուաղած հարսը ու անոր կապուած առեղծուածը:

 

Աղբօրը շալկով, մօրը գերեզման հասնելէն առաջ, Աղուորը կը պառկէր հայրենի տունը: Անկողին չձգեցին անոր. շուարա՞ծ ըլլալնուն, թէ աւելի խուլ պատճառէ մը վարուած: Նոյնն էր բազմոցը, ուր ամիս առաջ, էրկանը տունէն փախուստին իրիկունը, անիկա ունեցեր էր Սողոմենց տղուն հետ սրտի առաջին հեղումը: Առնելով վար իր շալակէն, [74] Օհանը շտկեց անոր պլուզին ճմռտուքը [75], տեղաւորեց մազերը ու ձգելէ յետոյ վրան մօրը վալան, վազեց ժամ: Երիտասարդ կիներ շրջապատեցին անոր նուաղումը:

 

Միւս սենեակին մէջ, թաղին պառաւները սարքեցին սուգի հանդիսանքը: Պարզ ու կամա՛ց: Բոլորին վրայ կը ճնշէր մահէն ալ վեր ծանրութիւն մը: Գերեզմանը --գոցուողը--  չէր առաջացուցած աստիճանաբար թեթեւ, սփոփիչ համակերպումը, որով կը դիմաւորենք ճակատագրին հարուածները ու տուն կու տանք իմաստուն պատրանքներու: Րոպէէ րոպէ տեսարան գալու կը պատրաստուէին, դրացիներուն կարծիքով, նոր խռովքներ, կրելով մահերուն ու կրակին թաթը, կնիքը: Ի՞նչ չունէր պատմելիք Նալպանտենց հարսը, հեղ մը արթնցած: Որո՞նց անունները: Քանի՜ հոգի իյնալու էին վտանգի բերնին:

 

Ու տխուր, սիրտցաւ` դրացիները ուշադիր հերթով մը կը կատարէին իրենց պարտքը: Մահէն  --թաղումէն--  վերջը մխիթարանքի սպասարկութիւնը սրտառուչ կազմակերպութիւն մըն է, ուր մուտք ունին մեր քանի մը հզօրագոյն առաքինութիւնները: Մահուան սենեակին մէջ --ուրկէ ելած է հոգին: Հոս` փոխարինում [76] --  ցածուկ, անոնք կ՚ընէին լացը, օրինաւոր, ջերմ ու զովացուցիչ` ինչպէս ախորժէին պիտի աչքերը մայրերուն, երբ իրենց անյատակ վիշտին մէջ կ՚ընկերուէին ուրիշ աչքերէ: Յետոյ չորցնելով քիչ մը կարմրուկ իրենց թարթիչները, կու գային նստելու Աղուորին սենեակը: Մօրենական թաղին մէջ Նալպանտենց հարսը եղեր էր միշտ պարզ, պուպրիկի պէս, մարդամօտ, ու դժբախտ հարսնուկի իր թախիծովը սրտառուչ: Ու կը սիրէին զինքը մեծէն պզտիկը, զայն ընդունելով թաղին բարիքն ու փառքը: Հիմա, տժգոյն, մեռել` կ՚երկննար անիկա խսիր, խոտկուռ բազմոցին: Կեանքը կը վարանէր զայն ձգելու կամ անոր դառնալու: Վալային ներքեւ պատսպարուած անոր զգեստը կը միջամտէր, տալու անոր դիակին պարագայական հոծութիւնը: Ամէնուն մտքին մէջ անիկա եղաւ քալող հարսնուկը, ա՛ն` որ մեղրագոյն բեհեզի մը մէջ պատմուճանուած, ըղձաւոր իր խորհուրդը կը դողացնէր դռնառաջներուն, պառաւներուն վերադարձնելով ա՛լ աղօտած տեսիլքը իրենց պարմանութեան: Կեանքը անորակելի բան է անոնց համար, որոնք աւերակները եղան անոր տաճարին: Երիտասարդութիւնը, ուժը, աղուորութիւնը պարզ բառեր չեն: Խմորոտ իր զգեստին մէջ` Նալպանտենց հարսը անհասկնալի բան էր այցուորներուն: Անոնք ուրկէ՞ գիտնային, թէ թշուառ այդ հագուստը հաց-եփ Մարթայինն էր, աճապարանքով նետուած վրան, արիշին տակ: Մե՞րկ: Չէր անշուշտ, երբ զինքը տեսաւ բարի կնկուկը: Բայց արդարի սովորութիւն է բան մը աւելցնել քունին` ինչպէս հիւանդին վրայ: Հարուստն ու աղքատը վար կը մնան այս օրէնքէն: Այլապէս ուրկէ՜ ուր, հաւանաբար տարին հեղ մը ջուր մտնող, տան կտաւէ հաստ պարեգօտ մը, հաց-եփ Մարթային գուցէ ըլլար կռնակէն [77], պիտի համարձակէր ծածկել փութալու սնդուսին [78] ու խաս մուշտակին արժանաւոր պուպրիկը, Նալպանտենց հարսը: …Անոնք գիտէին նոյն ատեն արդարութիւնը այդ օրէնքին: Սարեկենց աղջիկը կը դառնար իր ծնունդին տունը, առատութեան ու ոսկիի հինգ տարիներէն ետքը, այդպէս խմորոտ ու աղքատ: Կը լսէի՞ն արդէն վերնական հրամանը, որ եղին ու մեղրին ընծայաւոր սա հարսը, գուցէ, վաղ առտուէն կը կանչէր այրիներուն ընթացիկ զբաղումին, օտարին հացը եփելու փրըշակ գործին: Ատով էր ապրելու աղբրտանցը տունէն` առէն հեռացած Նալպանտենց հարսը, քանի մը ամիս վերջը: Ու աղէտին մէջ, կեանքը արագ ամբոխումներով կը քալէ: Մարդիկ մեծ համառօտումի մը մէջ կ՚ապրին փառքը: Հոգեւարքը տպաւորիչ է իբր մեծագոյն սպառիչը մեր սնամտութեանց` ինչպէս կարելի գեղեցկութեանց: Նուաղումը մօտիկ է մահուան: Այցուորները պահէ պահ իրենց աչքը կը հանգչեցնէին Աղուորին որովայնին, ուր հեքիաթն ու մեղքը վրան էին զարկած: Բայց անիկա կը մնար խաղաղ ու անարտայայտ: Սո՞ւտ` պատգամը հաճի Աննային: Ստոյգը ա՛ն էր, որ Աղուորը ոչինչ էր խօսած իր տարեկիցներուն: Ու թարմ էր մեծադղորդ սուտը շինծու յղութեան մը, որ ամուլ հարս մը օրուան հերոսը կ՚ընէր, այսպէս պատարագով ու հանդէսով, յանգելու համար յիմար սմքումի: Անոնք կը մեղքնային պառկող կնոջ: Ու կը խորհէին անորդի հարսնուկին, որուն շնորհուածը զոյգ մը կօշիկ էր էրկանը բոլոր վարէթէն…

 

Գովքի ատեն սովորութիւն է ժամը հեղ մը դադար տալ լացին: Մեռնողին հոգին, երկինք ղրկուելէ առաջ, վերջին անգամ մըն ալ կը դառնայ իր տունը: Սարեկենց Բաբէ՜թը: Հարկաւ կը տեսնէր իր աղջիկը, հաց-եփ Մարթային պարեգոտին մէջ: Խորունկ ու տխուր յուզում մը այս մտածումին ընդմէջէն, բոլորին ալ երեսին: Անոնք դեռ չունէին ուրիշ մարզէ փորձանքներուն համար բաժին զատած իրենց հոգերէն: Թո՜ւրքը: Մեռելին` ինչպէս ողջին վրայ:

 

Չուշացաւ անիկա:

 

Արդարութեան պառականին [79]:

 

Գլուխը` հարիւրապետը:

 

Որ, քանի մը ամսէ ասդին, խանգարուած` իր անձնդիւր կենցաղին մէջ, գազայ էն յաճախակի իր հեռացումներուն ցաւը սրտին, երդում էր ըրած խոշոր կրակ բանալ անհաւատ ատ գեղին գլխուն:

 

Ոչինչ այնքան տխուր է ու վեր մեզի ծանօթ բարբարոսութենէն, որքան փոքր գեղերուն մենծ աղաներուն սա զայրոյթը: Պարզ թուրք հոգենիւթը չի բացատրեր այս տգեղութիւնը թաթարին, որ կ՚ելլ է իր հոմանիին ծոցէն ու կը շտկուի հայ գեղերը, եէր իլէ իքսան [80] ընելու երդումով ու կ՚անասնանայ:

 

Անիկա այս հրդեհին մէջ հոտն էր առած յեղափոխական վրէժխնդրութեան մը, ինչպէս կը տրուէր հանդիպիլ այս կարգէ սպանութիւններու, կայսրութեան զանազան մարզերէն, ի մասնաւորի [81] ` մեծ քաղաքներուն մէջ: Հարուստներ ու թուրքին բարեկամ «պատուական» էֆէնտիներ կ՚իյնային անոնց դանակովը: Անշուշտ հարիւր մատնիչ հայու արիւնը նուազ կ՚արժէ, քան թուրքի մը արիւնը: Բայց առիթը օգտագործելն է պատահարին համով կողմը: Անիկա ջոկատ մը զինուոր զետեղեց գեղին բացադիր անցքերուն, սպասող իր հրամաններուն, սուրալու պահանջուած ուղղութեամբ, ձերբակալ ընելու աւազակները - անպատճառ քոմիթաճի ներ -, որոնք արիւնն էին մտեր պետութեան հաւատարիմ ու խելացի էֆէնտիին:

 

Գազա ներու այս աստուածները, գեղերուն մէջ ամենազօր, ողորմելի արարածներ են ձիու քամակին, երբ կը մխուին աւազակներով յաճախուած առանձնութեանց խորերը: Թո՛ւրք, հա՛յ, ասպատակը միշտ տասն անգամ աւելի կ՚արժէ իր մարզին վրայ, քան ամէնէն սրտոտ հազարապետը, որ միշտ իր ետին պիտի նայի, այսինքն` քաղքի իր կապերուն: Այս անզօրութիւնը, զեղումի գետնին վրայ, զանոնք կ՚ընէ տխուր, դաժան ու վախէն սնած յաւակնոտներ, որոնք պարզ մարդոց գլխուն պիտի թափեն ներքին իրենց վրէժը: Համազգեստով բռնաւորները հարիւր անգամ աւելի ատելի են, քան ասպատակները, որոնք կը զարնեն, բայց կը յարգեն ալ քաջութիւնն ու աղքատութիւնը, [ու] [82] քիչ անգամ չկանչուած` կը մտնեն հարսի մը անկողինը:

 

Յստակ, վճռական իր համոզումին մէջ, իր քէներով սպառազէն ու իր ատելութեան մէջ զրահուած` անիկա հասեր էր սահմանը հայ գեղին, ուրկէ ամիս առաջ դասական թափօրով գեղին տղաները բանտ էր թափեր քոմիթաճի ներու հարցով: Հիմա՞: Պէտք չունեցաւ նոյնիսկ երեւակայութեան նպաստին: Իբր բացարձակ իրողութիւն անիկա հնարեց, յարդարեց, տարազեց ամբողջական դաւադրութիւն մը, ղեկավարուած մութ ու «խռովարար» ուժերէ, մեծ մասը օտարական` նման բռնուած զոյգին, ու գլուխ հանուած տեղացիներով, որոնց մէջ բաժին ունէ ր Սողոմենց տղան: Հոգիին խորէն անիկա կը ծիծաղէր այս հնարքին ճարտարութեանը վրայ, վասնզի դեռ ոստիկանութիւնը կը շարունակէր պահել իր մտայնութիւնը անփոփոխ` հանդէպ Հայկական Հարցին, - կողոպուտի, կաշառքի, հեշտանքի բաց դուռ ամէն վայելախոյզ սրիկայի: Կոտրելու, թափելու, արիւն ու սիրտ բզկտելու մարզա՛նք, ատիկա բոլորին մատչելի:

 

Գեղ մտնելէ առաջ, անոր ուղեղը պատրաստուած էր այս հանդէսին ու պաշարումի իր հրամանները ատիկա, ու աւելին ալ կ՚ապացուցանէին: Անիկա քիչ մը դժուար ետ մղեց իր փորձառութիւնը, յելուզակային բախումներէ, սա շրջանին մէջ, ուր լեռները բնական ապաստաններ են դարերէ ի վեր ամէն ոճրագործի: Մանոլը, ասպատակ մը, ճիշդ կէս դար է ապրած անոնց մէջ, առանց նեղուելու ասպատակ հետապնդող հազարապետներէն, երբեմն աւելի մեծաստիճան զինուորականներէ: Հայ թէ թուրք, արիւն թափողը, քաղաքի իր արհեստակիցներուն նման, փոխանակ ծակամուտ կծկտելու, կ՚ամրանայ անտառները, ուր պատեհութիւն ունի առնուազն աչքին ու մատներուն պաղարիւնովը, նշան առնելու. [83] հեռու պիտի պահէ թշնամին գնդակին հասողութեամբ, կամ դանակով գրոհի մը մէջ պիտի գիտնայ պատռտել լեղապատառ ոստիկան-զինուորներու [84] շղթան: Հարիւրապետը կ՚անգիտանա՞ր: Բայց ժանտարման ալ մարդ է, կը սիրէ լսել ասպատակը գովող երգ մը: Ու մարդ` քիչ մը աւելի անշուշտ, հարիւրապե՜տը, երբ հոմանի ու կռնակ ունի: Ուրե՞մն: … Կը մոռնանք թուրքը: Իր դարաւոր տիրապետութիւնը իր կնիքը զարկած է անոր վարչութեան ու գործելու կերպերուն: Հարիւր տարի առաջ, հաւանաբար մեծափաթթոց գազան մըն էր, Պոլսէն վտարական, որ կը մտնէր սա գեղերէն ներս ու կը բռնանար: Այս պատմութեան օրերուն անոր արիւնէն ուրիշ մը, որ, փաթթոցը փոխանակած ֆէսով, կը շարունակէր իր պապերուն անասնութիւնը, զգեստաւոր արդիական տարազով: Հարիւրապետը գիտէր, թէ սպաննողը, կրակ ձգողը անցած են լեռը: Բայց թուրքին ձիերը պէտք է քալէին հայերուն սալարկէն:

 

Հասկնալի է անոր հոգեկան «խնծիղը», անգամ մը գեղէն ներս: Տեղին վրայ քննութիւն մը անոր պիտի թելադրէր անդրագոյն ուղեգիծ: Առայժմ` անիկա ուրախ էր, քանի որ կնիկի պատկեր մը կը խառնուէր յեղափոխութեան, սպանութեան, հրդեհի եռակի մեղքերու եռոտանիին վերեւ, կանգուն ու ծանօթ: Անոր պատմուած էր պատահարը իր մեծ գիծերուն մէջ: Հրդեհէն ազատուած` Նալպանտենց հարսը բանալին էր ոճիրին: Ինչպէս, պարզ անոր դէմքին նկարը, իր միտքին լաթերովը, չքացուց գրեթէ արիւնին մշուշը անոր ներսէն ու ըրաւ անոր սիրտը շնորհի ու քաղցրութեան խորան մը: Ու ինչպէս` նոյն արագութեամբ, գծուեցաւ ուրիշ պատկեր մը, տարի առաջուան, Պրուսա ջերմուկներու հեշտ մէկ տեսարանին մէջ, երբ Սերոբէ էֆէնտիին հրաւէրովը անիկա բուսեր էր պարտէզին մէջը հիւրանոցին, քաղաքային տարազով: Կեսո՜ւրը, անոր ճարտար խաղարկութիւնը, որով գեղանի կինը, յանկարծահաս խոցտուկով մը անկողին էր մտեր, չերեւալու համար գինարբուքի սեղանին: Քաղաքակիրթ ազգերու մէջ կինը երբեմն վեր կը դիտուի իր սեռէն, նոյնիսկ սեռային հոսանուտի ամէնէն յորդ պարունակին մէջ: Կիսակիրթ ազգերու մէջ դժուար թէ ուրիշ բան ըլլայ անիկա: Ու կինը այն խմորն է, որուն արտածորումը մարդերը մէկ կ՚ընէ: Թագակիր ոչնչութենէն մինչեւ մերկ մուրացիկը: Հարիւրապետը, մխուելէ առաջ գեղին փողոցներուն մէջ, ապրեցաւ այդ անցեալը, իր վրիպած կիրքին դառն վայրկեանները, ծառերու շուքին հարուստ խնճոյքը, սազ ու գանոն, արեւելեան երաժշտութիւն, ու նուաստ իր կորանքը` թռած կաքաւէն: Դիզուած` իր նայուածքին դէմ, նեղ իրականութեամբ ու հոծ խորհուրդով հայ այդ տուները ելան իմաստի: Ու ելան` առհաւական ուղիէ: Անոր մտքին այցելեց դարը, երբ իր պապերը աղաւնետուն մտնողի հանդարտութեամբ կ՚անցնէին այդ դուռներուն առջեւէն: Յետոյ, այդ ժամանակ, մեր Յեղափոխութիւնը հալածող ոստիկանութիւնը դեռ չէր գտած 915ի նրբութեան մէջ գերազանցօրէն հաստ վայրենութիւնը, թրքութիւնը յետին օրերու պաշտօնեաներուն: Զսպումի գործը, բնաջնջում ըլլալէ աւելի` մաս կը կազմէր ցեղային արդուզարդին (հոգեկանէն ու չափով մըն ալ ֆիզիքականէն, վասնզի ջարդելու համար կը ձգէին իրենց արդի տարազները ու կրկէս կ՚ելլէին իրենց արքայիկ զգեստներով): Ու ինչ որ ալ ըսեն, նոյնիսկ անոնց ամէնէն նրբազգաց [85] բանաստեղծներուն բերնովը, մեզ չեն կրնար խաբել: Թուրքերը քրիստոնեաներուն մէջ չեն հրաժարած տեսնելէ ինչ որ դարերով տեսեր են իրենց պապերը: Անոնք, դարերով, վայելք, հեշտութիւն, կին ու անուշեղէն են մշակած այն հողերուն վրայ, որոնք վաստկեցան իրենց արիւնովը: Ասիկա պարզ նուաճում մը չէ, ոչ ալ մեր պատմութեան մէջ քլիշէ բարբարոսութեան կոթողը: Հիմա, երբ արդարացման ձախորդ ճիգով մը կ՚ուրանան այս ճշմարտութիւնը ու կրկէս կը կանչեն արեւմտեան առաքինութիւնները, ճառելով գութէ, ազնուութենէ, չարափոխած կ՚ըլլան, ստորին դիտումով մը, իրենց անցեալին պայծառ այս ձայնահոսանքը: Ո՞վ չի գիտեր, թէ անոնք, անտէրունչ հողերուն վրայ մակաղելու ձգուած նախիրը քրիստոնեաներուն` նկատած են սոսկական նախիր: Ռայան ուրիշ բան չէ: Սրածուողն է անիկա, ուրիշ խօսքով` ուզուած րոպէին մորթուելիքը: Անոնք տէրն էին անոր անձին ու ինչքին, հին տարիներուն անառարկելի բնականութեամբ մը, մեր դարուն` պատահական ելոյթներու թոյլտուութեամբը: Անոնք էին, որ արգիլեցին քրիստոնեաները իսլամանալէ, վայելքի աղբիւրները հոսուն պահելու սատիք հեշտախուզութեամբ մը: Հիմա կ՚ուրանան ասիկա ու մեր հարստութիւնը կը զարնեն մեր երեսին, մոռնալով տասնիններորդ դարը, որ ջնջեց գերութիւնը Ասիայէն ու Ափրիկէէն, բայց ձեւը գտաւ թուրքերուն ձեռքերը ազատ ձգելու, որպէսզի ասոնք շարունակեն սրածել մեզ: Երանելի քաղաքագէտներ, պոլսական լրագրողները, երբ իրենց վաստկած հողերուն վրայ ուրիշ ազգերու գոյութիւնը կը կապեն ցեղային առաքինութեանց հանգանակներուն ու իրենց զիջումը [86] կ՚աւաղեն փարիսեցի հաստութեամբ մը: Ո՞վ չի գիտեր, թէ այսօրուան Թուրքիան կարելի էր հարիւր տարի առաջ ալ: Բայց պատմութիւնը ի՞նչ պահած է հարիւր տարի ետքը, սա միապաղաղ երկիրներուն, իբր ճակատագիր ու զարգացում: Երկու դարը բաւ եղաւ այդ երկիրները վերածելու իրենց տասանորդին: Գալի՛քը: Աւելորդ է մարգարէութիւնը: Ամէն թուրք տակաւին այսօր չէ հրաժարած առհաւական ապահովութենէ, այսինքն` կեավուր ին ամէն ինչին տէր ծնած ըլլալու ստուգութենէն, որ, նոր ժամանակներու հարկադրանքովը քիչ մը ձեւափոխուած, չըսելու համար` հերքուած, թուրքը կ՚ընէ բարբարոսէն աւելի տխուր բան մը: Արո՛ւն, որմէ էգը խլուի: Այնպէս որ, նոր շրջաններու մէջ ալ, ինչպէս էր հինին, քաղաքական ծրագրին չափ, գուցէ անկէ աւելի չափով մը սեռական զգայարանքը, փափկաճաշակ քիմքը, ու Արեւելքի ընչաքաղց զարդասիրութիւնն են, որ վարած են թուրքը իր ջարդերու պողոտաներէն: Գո՞ւթը: Բայց ո՞վ ըսաւ, թէ նուազ անգութ է Եւրոպան: Աւելի անգութ, բայց ուրիշ ախորժակով ցեղեր, այսինքն` ուրիշ կրթութեամբ, չեն կրցած ջարդել թուրքին նման, գուցէ սարսափած կիներու հեռանկարէն, վասնզի այդ ցեղերուն մօտ կինը արուին զգայութեանը [87] վրայ տիրակալող հանգոյց մը չէ, այլ` չորրորդական զբաղանք մը: Թուրքերը իրենց սերմովը վտանգեցին ինչ որ իրենց քաղաքներուն մէջ վերածուէր պիտի յիշատակարանի, արուեստի, գեղեցկութեան ու ձեւի: Հիմա, ձգուած իրենց կիներուն, անոնք գուցէ յոգնին շուտով, ձանձրոյթէն ու անգործութենէն: …Քաղցր ու յուզեալ մտորումով մը հարիւրապետը յանձնեց ինքզինքը Նալպանտենց հարսին պատկերին, որ ամէնէն թեթեւ պարագային, գործ էր ունենալու արդարութեան հետ, պարզ իր ողջ մնալով: Ինչո՞ւ չէր ծանրանար Սողոմենց տղուն, որ անկայուն ստուերի մը պէս կ՚այցելէր անոր, բայց կը թռէր շուտ: Քալեց սակայն ու զգաց, որ դէպքին մէջ տիրական եղելութիւնը ազատուիլն էր Սերոբին կնոջը: Յանցաւո՞րը: Ատոր պիտի չմտածէ ամէն արու, նոյնիսկ արդարութեան պաշտօնատար: Մնաց որ, թուրքը զինուոր է ու նման բոլոր զինուորականներուն կ՚ընդհանրացնէ կիներու վրայ յաղթանակը: Յաւակնութի՞ւն: Իրականը ան էր, որ անիկա պիտի չհաշտուէր Սողոմին բազուկը տեսնելու կատարուածին մէջ, նոյնիսկ անառարկելի վկայութիւններէ ետքը: Տղուն աննշան, տիրացու, դեռ ոչ մէկ արարքով աչքի չինկած իսկութի՞ւնն էր պատճառ այս արհամարհանքին, թէ սեփական իր պարտութիւնը, քանի որ սա տարուան ընթացքին անիկա հինգ-վեց անգամ հացի էր եղեր Սերոբին ու չէր արժանացեր անոր տեսքին: Հերքելով հանդերձ Սողոմին վրայ արժէք ու կշիռ, հարկ դատեց ունենալ զայն ձեռքի տակ: Յետոյ խորհեցաւ յաճախակի պատահմունքին, որով տան ծառաները կապ կ՚ըլլան դուրսի ասպատակին հետ, բանալով դուռները անոնց բախումին: Տէրերու դէմ փորձուած բռնութիւնները միշտ ալ կռթնած են ծառաներու վիշտերուն: Յանկարծ յիշեց ախոռը ու Սողոմին ծեծը: Գիւղապետին փոխանորդը գտեր էր զինքը: Խօսեցան: Աղուորը Սարեկենց տունն էր: Սերոբէ էֆէնտին ու մայրը կը պակսէին: Լեռնէն` ոչ մէկ նշան, սուրհանդակ:

 

Սարեկենց տունը երթալէ առաջ, անիկա անցուց հրդեհին գետինը շատ ուշադիր զննութենէ մը: Թուղթ չունէր: Կը հետեւէին երեք-չորս տաճիկ, անշուշտ պաշտօնեայ: Մտրակին ոսկի կոթը կը զարնէր ակռաներուն ու կը մտմտար ծանր, երեսէն քացախ, հոգիէն ուրախ: Հրդեհին տեսարանը ով գիտէ առհաւական ի՜նչ պատկեր կը յուզէր անոր մէջ:

 

Մէկիկ-մէկիկ, առանձին, հարցաքննեց դրացիները: Աճապարանք չունէր ու կը զարմանար [88] կարճ չկապելու, հակառակ անոր, որ Աղուորին նկարը ուժգին բան մըն էր, բռնացող անոր մտքին:

 

Խօսեցաւ հաց-եփ Մարթան, սովորական իր իմաստութեամբը, աւելի յիմար, որքան չէր եղած Ծերերու ժողովին: Տեսածը պատմելը դժուար է, երբ մեր աչքերը «բաց աչօք» կը հային, առանց տեսնելու կամ կը տեսնեն իրենց ներսը միայն: Երեք-չորս հարցումի պատասխանած ատեն անիկա արդէն կրակած էր Նալպանտենց տունը:

 

-- Փախո՞ւկ է, - հարցուց փոխանորդ գիւղապետին:

 

-- Աղքա՜տ է:

 

Նախադասութիւնը վերագրելի կրնար ըլլալ ուղեղին ալ: Մէկ աչքէն կոյր քարտուղար մը, երեսին վրայ ափ մը ցորեն նետես` հատ մը իսկ գետին չինկող տեսակէն [89], պաղած նայիլ կը փորձէր ու չէր կրնար, աղքատիկ կնոջ: Հեռացուցին: Կանչուեցան միւսները, անուշ եփողներ, տալու իրենց աշխ ատութեան մասին ժամանակի փաստ: Ժամացոյցը տէրտէրին փորը կը վայլէ: Այս կնիկները ի՜նչ հասկնան անոր լեզուէն: Աքաղաղները խօսեցուցին անոնք ու կը պարզուէր կրակին սկիզբը գիշերին կէսէն վերջ, երկրորդ աքաղաղէն ալ ետքը: Ասիկա հասարակաց վկայութիւն էր:

 

Ցոյց տուին անոր ցեխին մէջ կէս մը թաղուած ոսկորները: Մոյկին քիթովը դպաւ զիստին ու անցաւ, յանձնարարելով բժիշկին ներկայացնել, որ կը հասնէր քիչ վերջը: Միականի քարտուղարը իր շալվարին ազ ը [90] զգուշութեամբ հաւաքած ափին, կոտրեց ծունկը, դպելու չափ ոսկորին: Հարիւրապետը անցեր էր պարտէզ: Ծռեր գետին: Համազգեստը կը նեղէր ազատութիւնը անոր շարժումներուն: Ձեռքին խոշորացոյց` անիկա կը զննէր բան մը հողին վրայ, ով գիտէ ո՛ր վէպին մէջ սորված բան մը ծախելով ապշահար գեղացիներուն: Ուշադիր` ինչպէս դժուար քակուող ընթերցումի մը առջեւ:

 

Ցոյց տուին իրեն սանդուխը: Քննեց ձողիկէ անոր ոտքերը, սիւները` խոշորացոյցը մաշեցնելու չափ շարժելով, ինչպէս նկատեց գեղացի մը, որ կը հաւատար ապակիին մաշելուն, քանի որ մարդոց աչքերն իսկ կը մաշէին` ինչպէս իրենները, հազիւ առարկաներուն սանկ «շոշորդ»ը առնելու կարող հիմա: Հարցուց անունը սանդուխը հոն դնողին: Ոչ ո՛ք:

 

-- Ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ ատ:

 

Կը մտածէր բարձրաձայն ու չէր անդրադառնար ըսածին յիմարութեանը: Ո՞վ, բացի գողէն, կրակողէն: Իր հրամանովը ոստիկան մը զայն իջեցուց գետին: Այրած էին քանի մը ոտքերը: Համրեց ձողիկները: Տասնո՛ւթ: 22նոց: Ուրե՞մն: Գնաց քիչ անդին քակուած սանդուխներուն: Շղթա՛ն, կոտրուած` բայց փականքէն: Բանալի՞: Չէր երեւար: Ուրե՞մն: Դէմքը կ՚ընէր հարցումի, որ բառի չէր վերածուեր: Քա՛ր մը: Քննեց: Անոր մարմինէն շղթային եկած տեղերը պղտոր ճերմակ մը կ՚աղէին, կարծես թէ աղի կոշտ մը ծեծած ըլլային: Երկաթը մաշած էր կակուղ քարը: Ինչու՞ կը տնտնար այս աննշան բաներուն վրայ:

 

-- Ո՞վ քակեց այս կապը:

 

Ոչ ոք ներկայացաւ: Ամբոխը մտովի ծիծաղեցաւ անխելք իմաստունին վրայ: Հարիւրապետը մեծ իր իմացականութիւնը լարեր էր գտնելու սանդուխին գաղտնիքը: Կրակէն առա՞ջ, թէ յետոյ: Ո՞ վ պիտի պատասխանէր այդ հարցումին: Ձգեց զայն:

 

Բացուեցան: Միականի քարտուղարը կ՚ընկերանար անոր: Ածուներ: Կոխկռտուած բանջարեղէն: Հազարաւոր հետքեր: Մենացած [91] թուփեր: Ամբողջ ու մանրամասն անցուց աչքէ ինչ որ գտաւ ինկած գետին, փայտի կտոր, կաշիի կարկտան, թուղթի կտոր, լաթ ու կայծքար, որոնք խնամքով զետեղեց քարտուղարը իր պայուսակին մէջ, ամէն առարկայի համար գլուխը նշանացի օրելով, - հիացման ցուցո՜ւմ: Աղաները արգիլուած էին այս հետազօտութեան մասնակցելէ: Արդարութիւնը կը խորշի բազմութենէն, թուրք դատարանները մտնելէ առաջ: Պարտէզը կտրեցին դէպի արեւելք: Հողը կը յանգէր ձորակի զառիթափին: Ծառերը` անխնամ: Հարիւրապետը չէր գիտեր վախը հաճի Աննային, որ իր հարսը կ՚արգիլէր ատ տեղուանքը երկարելէ: Տարիներ առաջ, փորը դեռ չուռեցած` հաճի Աննան ինք կը յօտէր ու կը ջրէր ատ մարզին տունկերը…: Զառիթափը բաւական սուր էջքով մը, քսան-երեսուն քայլ հեռաւորութիւնով մը կ՚երթար յանգելու խստադէմ ու անթափանց պատուարի մը, զոր ջրային բոյսերը, մորմը, դժնիկը [92] ու փշուտ սալորները կը հիւսէին: Զառիթափէն քանի մը քայլ վար հետքերը նուազեցան: Կը ճշդուէին մէկ-երկուքը, համանման, իրարմէ չորսական քայլ բացօք: Խոշորացոյցը անցաւ կրկին իր պաշտօնին: Հետքերուն բացուածքը կը մատնէր որոշակի քայլերը, որոնք հողին դրոշմած էին զիրենք վարող կշռոյթը: Ա՛ն` որ վեր, դէպի պարտէզը կ՚երթար նեղ ու մանր կը բանար քայլին կարկինը: Ա՛ն` որ վար, դէպի ցանկապատը կը դիմէր, խելայեղ, խոշոր, հաստատ ու խոր բան մըն էր, փախուստին որոշ կնիքովը: Հարիւրապետը կը տեսնէ՞ր, թէ թերթօններուն մէջ իր կարդացածները կ՚երեւակայէր գետինին վրայ: Շաղը, շատ աննշան, չէր յաջողած խոնաւցնել ու փշրել նոր տրորուած փոքր գուղձերը քայլերու փոսիկներուն մէջ: Առին հետքերուն ուղղութիւնը: Ցանկապատ: Ամբողջութեամբ փուշ: Որ կ՚եզերէր պարտէզին ամբողջ արեւելքը ու ապահով էր աւելի քան խորասանէ պատը: Անոր միւս կողմը, երկու մեթր ցած, դասական առուակը, գեղին կոյաջուրը: Չէր կարելի տեսնել զայն: Բայց անդիմադրելի հոտ մը թուք բերաւ հարիւրապետին լեզուին: Քայլե՞րը: Կը հատնէին փուշերուն մէջ: Հանեց մէջքէն դաշոյնը: Ու մտրակ ու դանակ անոր ծառայեցին` քննելու համար ցանկապատին մարմինը: Հաստատելի էին հետքեր: Կոտրած` ճիւղեր, չոր ալ, կանանչ ալ, որոնք հրուածքին ուղղութիւնը կը փաստէին: Վերէն եկած քայլերուն դէմօք անոնք դէպի դուրս, առուակը հակող: Միւսին` հակառակը: Ճմլուած տերեւներ, առանց փրթելու: Մարդու մը իրանին տալու չափ ընդարձակ շրջագիծով մը բացուածք: Տարօրինակ էր, որ ցանկին ուղղակի մարմինին մէջէն կ՚անցնէր այդ ծուռումուռ կլորութիւնը: Վերէն իջնող քայլերը հոդկէ ցատկած էին ձորակ: Նայեցաւ իր մոյկերուն: Կաշեպատ ոտք մը, երկաթ յատակով, հազիւ կարող ըլլար պիտի նման թափանցումի մը: Վեր ու վար: Կեցաւ միւս քայլին հետքին: Շատ աւելի պարզ, յստակ, մուտքի բացուածքը: Կոտրեր էր վայրի թթենիի մը իրանը ու բացեր փուշին աստառը: Մտնողը զգուշութեամբ պատռած էր այդ վարագոյրը, երկաթի նման գործիքով մը դիզած խռիւները աջին ու ձախին, անվնաս դարձնելու համար անոնց ասեղները: Մտնող ու ելլող մարմինին կնիքը այնքան թարմ էր զոյգ ծակերուն վրայ, որ անիկա շնորհաւորեց ինքզինքը: Տեսնել կարծեց նոյնիսկ կարգ մը փուշերու սայրին սեւցած արիւն: Բայց չկրցաւ երեւակայել մարդը, որ մերկ ոտքերով պիտի յանդգնէր անցնիլ այդ փուշերէն: Պայծառ` ամէն բան: Կրակողը մտեր էր ատկէ ու ելեր միւսէն: Ինչո՞ւ ոչ նոյն ծակէն: Խորհեցաւ` բայց չհասաւ զսպանակին: Հարկաւ պիտի գիտնար պատճառը, երբ ձեռք ձգուէր ասպատակը: Կրակը տրուած էր դուրսէն: Բայց մինա՞կ: Ո՞ւր` ասոնց ընկերները: Ո՞ւր` յեղափոխական խումբը: Չարչարեց միտքը: Քիչ յետոյ ծիծաղեցաւ իր վրայ: Այնքան յիմա՞ր այդ սատանայ մարդիկը, որ բզկտէին իրենց մարմինը սա փուշերու ժանիքէն: Յիշեց քուէն, ֆետայիին առասպելը: Որո՛ւ որ իյնար թուղթը, այդ մէկը կ՚ընէր հրամանը քոմիթէ ին, իր անձին գնովը: Ու տեսաւ միտքէն երկու յեղափոխականները, որոնք գազայ ին բանտին մէջ աքցանի էր առեր ժամերով, գաղտնիք կորզելու բարբարոս ճիգին մէջ ու վրիպա՜ծ: Այս խենթերը հայերուն մէջ միայն կարելի էին: Անիկա շատ աշխատեցաւ, սա զառիթափին, հաստատել ուրիշ ալ հետքեր: Հաստ ու կիրքերով ապրող մարդ` անիկա ենթարկուած էր իր փափաքին, որ կը պղտորէր աչքին տուածները ու իր իսկ քայլերը կը շփոթէր կրակողին հետքին հետ: Ձորակին վրայ բաղդատաբար դիւրին անցք փնտռեց անիկա, աչքով տեսնելու համար ինչ որ իր միտքը կ՚ըսէր իրեն: Կարելի չեղաւ ատիկա: Ատ փուշերը ձողիկ-ձողիկ կը բերէին տասը համազգեստ: Տեսակ մը հիացախառն հայհոյութիւն փրթաւ անոր բերանէն անծանօթ հերոսին հասցէին: Իշխող ցեղի իր ուղեղը դժուար կը մօտենար զոհողութեան սա չափին: Թուրքերը կը սիրեն, խենթի պէս, իրենց հայրենիքը: Կը զոհեն իրենց անձը` առանց աչք թարթելու: Բայց կը պահանջեն ատոր համար հրապարակ, ու արձակ պայմաններ: Գուցէ դեռ չեն ճաշակած գերութեան հակահարուածը ու ատով կարելի անհուն հերոսութիւնները նուաճուած ժողովուրդներու ծոցը: Օտար վայրերու մէջ թուրքը անկշիռ ու ժանեթափ ծեր գայլին կը նմանի:

 

Հարիւրապետը ունեցաւ, այդ ուղղութեամբ, կարծիքի փոխանակութիւն: Ի՞նչ քոմիթէ էր ասիկա, որ կրնար մարդերը մղել այս անկարելիութիւնները գործադրելու: Ողջ մնացա՞ծ, ա՛ն` որ երկու հեղ իր միսերը անցուցած էր սա սանտրէն: Քարտուղարը, եղէգը անցուցած փաթթոցին, մէկ աչքով կը հետեւէր հարիւրապետին փաստերուն, կը կշռէր զանոնք, իբր թէ աչքը ըլլար տեւողութեան նժարին [93] ծանրադիր պնակ մը, եւ իրաւունք կու տար պէյ էֆէնտիին, իր զարմանքն ալ աւելցնելով աստիճանաւորին հիացումին:

 

-- Անոնք ասանկ են, պէյ էֆէնտի:

 

Քարտուղարը կեավուր բառն ալ շատ կը տեսնէր հայերուն, այնքան դառնութիւն կը զգար իր մէջը հանդէպ այդ ցեղին:

 

Դարձաւ ետ, հաճ, գրեթէ զուարթ: Հարիւրապետը իր պեխերը կ՚ոլորէր դէմքին կէսը ծածկելու համար աղաներուն զննող հայեացքէն: Շատախօսին մէկը խօսք բացաւ սանդուխին տակ գտնուած կոշիկի զոյգէ մը:

 

-- Ո՞ւր է:

 

Ըսած էր վախով ու յանկարծահաս:

 

-- Մէկը հագաւ:

 

Մեծ լրջութեամբ, չըսելու համար` բացառիկ կարեւորութեամբ հանուեցան անոնք աղքատիկ տղուն ոտքէն, որ ուրախութեամբ կը չափէր պարտէզը, հրդեհէն գոհ հոգիով: Կը հետեւէր ծանր, քրտնցնող, ըստ երեւոյթին անիմաստ հարցաքննութիւն մը, որ գեղացիները ձգեց ափ ի բերան, իր վախճանովը` քանի որ հագնողը բանտ առաջնորդեց:

 

-- Գլխընուս գալիք կայ, - մտածեց տէրտէրը ու շոյեց մօրուքը:

 

-- Փա՜ռք քեզ, Տէր…

 

Գրաբար մաղթանքը անցա՞ւ անուշադիր: Կօշիկներուն գիւտը ըրած էր աւելի խիստ արդարութեան պաշտօնատարը: Մարդիկ, մա՛նաւանդ թարմ երիտասարդները, որոնց տեսքը միայն կը զայրագնէր թուրքերը, սանկ ծածկեցին իրենց երեսները: Է՜, ինչ կ՚ըլլայ, ինչ չ՚ըլլար: Թուրքերուն երկիրը այդ օրերուն տարբեր չէր Ափրիկէէն:

 

Հարիւրապետը հայհոյեց գզիրին: Ու հաստ անոր լեզուին մէջ ցեղը կը կնքէր իր ստեղծումին կնիքը: Յանցա՞նքը: - Պարապ կը դառնար, Սողոմենց տղան կանչելու գացած ըլլալով: Նալպանտենց ծառան առտուն կանուխ դաշտ էր իջեր աշխատանքի, ինչպէս կը հաւաստէր մայրը: Գզիրը կը կրէր սաստը, վասնզի խելք չէր ունեցած բակը մտնելու եւ ստուգելու մօրը պատմումը: «Փայտ» էր անոր «գլուխ»ը, ինչպէս յարդ` պարունակութիւնը: Աղաները լուռ կը հետեւէին ծերացած գզիրին, որ երեսուն տարիէ ի վեր ծառայած էր գեղին, ելած պէյի, փաշայի մինչեւ, ու հսկայ իր պեխերը մկրատած էր քիչ մը, Ջարդերէն ասդին: Ամէն պաշտօնեայ, նոյնիսկ բորոտ ժանտարմա մը, կը սպառնար անպատճառ այդ հզօր պեխերուն: Չորս-հինգ տարի առաջ թուրքերը մարդավարի կը մտնէին այդ գեղը: Հիմա, սա նախատինքները: Անշո՛ւշտ որ օրերը փոխուեր էին: Հայհոյեց ու հայհոյեց:

 

Երկու ոստիկան, չորս պահակ պաշտօն ստացան, այդ րոպէին իսկ «վազելու» Սողոմենց տունը, խուզարկելու զայն ախոռէն մինչեւ ձեղնայարկը: Ոստիկանութիւնը մարդերը միշտ պիտի ենթադրէ իրենց յիմարութեան ամենապարզ ու տարրական աստիճանին. ու վստահ ըլլալով, որ սպաննող մը չի կրնար իր տունը հանգիստ քունի գացած ըլլալ, պիտի խուզարկէ` միշտ խորհելով այդ յիմարութեան: Պաշտօն առնողներէն մէկը, տասնապետ, կանչուեցաւ քովնտի ու կիսախուփ շեշտով մը ընդունեց խուզարկութեան ընդհանուր հրահանգները: -Կասկածելի ամէն առարկայ, դանակէն սկսեալ մինչեւ լուցկիին տուփը, ամէնէն շատ թուղթ, ճերմակ կամ սեւ, կազմելու էին առաջին հունձքը: Բայց բնական էր, որ ամէնէն առաջ պարպուէր տունը բնակիչներէն: Պահակները պիտի բռնէին դուռը, տան ետեւը, դէմի տունին մօտեցող պատուհանները, մա՛նաւանդ` տանիքը: Չմոռնալ ուշադիր հողը կոխոտելը, մա՛նաւանդ` անոր փորուած ըլլալուն ընծայել մեծ կարեւորութիւն: Պոմպաները բակերուն ու ախոռներուն մէջ կը թաղուին: Չմոռնալ յարդանոցը մեծ շիշերով ծակծկել: Հայաստանի կողմերը քանինե՜ր ողջ-ողջ շամփուրուած էին աչալուրջ խուզարկուներու խելքով, այդպէս մարագներուն մէջը: Չմոռնալ ելլել սանդուխով կատոզներուն վրան, բանալ անոնց խսիր ծածկոյթները, լոյսով փնտռել գլուխը, որ երբեմն ջուրի երեսին ձգուած դդումի կը նմանի ու կը խաբէ անփորձները: Թուրքերը տարիներով պատմեցին ջարդի ատեն իրենց հոգին փրկելու համար հայերուն գործադրած հնարքները, իրենց տուներու ծակուծուկերուն: Այս մանրամասնութիւնը կու գար գինիի տակառ մը ապաստանած ճաղատ մարդուկի մը դրուագէն: Հանած էին զայն ու տարած դրանը սեմին, վիզին փոսիկը տեղաւորելով փայտին ու դնելով հարիւր օխանոց քար մը պարապ[ը] մնացած գլուխին վրայ…: Չմոռնալ պատիհոններուն, պահարաններուն հնչականութիւնը ստուգել ու դատել մաուզէրներու բունովը: Այս ու տակաւին նման հրահանգները, ընթացիկ ու ծանօթ, տրուեցան արագ, դասատուի շեշտով մը: Շաբաթը հեղ մը անիկա առիթ կ՚ունենար այս դասը կարդալու իր ստորադասներուն: Անոնց հեռացումէն ետքը, անիկա բարձրաձայն ազդարարեց ոստիկաններու ուրիշ խումբի մը, չորս գեղացիի հետ, իջնել աշխատանքի վայրը, ու գեղ բերել Սողոմենց տղան: Անիկա կու տար «գրկաչափ» ազատութիւն ոստիկաններուն, ընդդիմութեան մը առջեւ, գործածելու յարմար խստութիւններ ու «նեղուելու ատեն», շղթայի զարնել ստամբակին այդ ձագուկը, որուն աղիքները դեռ չէին պարպուած «թագաւորին հացէն», բանտային օր-հացէն: Անիկա կ՚ըսէր այս ամէնը տպաւորիչ ստուգութեամբ մը: Շրջապատին մէջ ստեղծուեցաւ անձկալից հոգեբանութիւն: Անշուշտ Սողոմենց տղան դեռ անծանօթ էր իբր ընդդիմադիր: Բայց անոր նշանածին կողմէն` երկու կրակի պէս երիտասարդներ, հակառակ բռնապետութեան խիստ պատիժներուն, թուրք գեղին հետ կռուի էին շարունակ ու փայտի կ՚երթային հայերէն գրաւուած անտառին մէջ, իրենց ջորիներէն կախած իրենց մարթինները: Անոնք փախցուցած էին թուրքերը` ինչպէս ալպանացի անտառապահները: Հարիւրապետը գիտէր այդ դրուագները: Հիմա՞:

 

-- Ուշագի դաշտն են, - փսփսաց աղա մը, մտածելով անոնց բացակայութեանը: Ուշագի դաշտին մէջ այդ տղաքը ունէին իրենց գեղերը, ուր կը տանէին արգիլուած բերքը ծխախոտին, հազարումէկ փորձանքներով ու կը պաշտպանուէին թուրք գեղացիներէն: Նոյն ատեն բոլորին մէջ մարմին եղաւ Սողոմենց տղան: Ո՜ւր էր: Ինչո՞ւ չէին խորհած անոր: Հարիւրապետին այս յստակ հրամանները ապահովիչ էին աղաներուն ու ժողովուրդին համար: Գոնէ որոշ հասցէ կար մէջտեղը: Ու քոմիթէ ի փորձանքը կը մնար լերան ետին: Կը խաբուէին:

 

Արագ այս կարգադրութիւններէն ետքը, անիկա ուղղեց իր ջոկատին ստուար մասը դէպի Սարեկենց թաղը: Պիտի ճեղքէին գեղին մեծ փողոցը, ճիշդ մէջտեղէն: Ի՜նչ ծանրութիւն, խուլ ծեքծեքում` ձիերու այս հոսումին մէջ, հայ գեղերու սալարկներէն: Կէս դար առաջ այս արշաւները պետութեան ահն ու ուժը կը պատմէին, ոչ սա թուրք, ամբարտաւան ու անօրէն արհամարհանքը, զոր թուրքերը գտան անկէ ասդին: Կէս դար առաջ այդ ձիաւորները մեծ մասով հայ, կ՚ելլէին լեռ, յուղկահարները որսալու ու թելին չէին դպեր իսլամին ու չիսլամին: Հիմա՞: 96ի ջարդերէն ետքը, այդ հանդէսները ամէնէն դաժան հարուածը կու տային մեր կործանած յոյսերուն: Ու, ամբոխը վարժուած սա ելոյթներուն, կը քաշուէր ներս, իր դուռներուն ետին, խորտակուած ու եղկելի, աւաղելով օրերը, բաւական մօտ, որոնց մէջ արգիլուած էր թուրքերուն անցնիլ այդ փողոցներէն, հեծեալ, առանց հայ առաջնորդի:

 

Զինուորները հաստատուեցան տունին մօտերը. հեռուն ալ, պատուհաններուն դէմօք, աչքի տակ առնելու համար մուտն ու ելքը: Ասպատակային պաշարումը յիշեցնող այս պայմաննե՜րը, արդիւնք` տեւական [94] մարզանքի, Ջարդերէն ետք նկարագիր դարձան ամէն ցոյցի: Տեղի ու անտեղի` անոնք կը կատարւէին թաքուն սարսափ մը վառ ձգելու համար կեավուր ին ներսը: Մնաց որ, քոմիթաճի ները հեքիաթ չէին: Այրիին տունէն, երբ հարկահանը պղինձ դոյլ մը հանել ուզէր տուրքի համար վաճառելու, կ՚ընէր այդ ցոյցը: Ջարդին յաջորդ տարին թուրքերը դատական զեկուցագիրներն անգամ դասակ մը զօրքով կ՚ուղարկէին հայ գեղերը:

 

Իր սպայակոյտով, ելաւ անիկա վեր:

 

Առաջին գործը պիտի ըլլար սաստել ու վռնտել Աղուորին սենեակէն դրացիները, որոնք անէծքով ու մրմռալէն դժուար լքեցին մանկամարդ հարսը, յորդորուած քահանայէն: Սարեկենց հարսները, չոր ու կաշի, գունդոտ իրենց այտերուն վրայ ամօթին կարմիրը, մնացին անշարժ: Զանոնք կը շրջապատէին տղաքը, չորս, հինգ, վեց, ամէն մէկը մէյ-մէկ կէտէ ամրօրէն բռնած իրենց մամաները, որոնք վախցած ու շուար, անպատասխան թողուցին հարիւրապետին պռստուն հարցումները, հաւանաբար պետական լեզուին անծանօթ ըլլալնուն: Աւագերէց Օհանը, զոր հարիւրապետը յարգալից շեշտով մը միշտ պաշ փափազ էֆէնտի կ՚որակէր, համով անոր պատմումէն նուաճուած, ինչպէս նաեւ հոգեւորականներու հանդէպ համիտեան արդուզարդին իր պարտքին համար, միջամտեց ու բացատրեց հարսներուն կապը նուաղ հիւանդին հետ.

 

-- Շատ աղէկ, պաշ փափազ էֆէնտի, շատ աղէկ:

 

Հանած էր ոսկեդրուագ իր ծխատուփը:

 

Աղաները, ամէնը մէկ, իրենց ձեռքերը վազցուցին իրենց գօտիներուն.

 

-- Չ՚ըլլա՛ր, պէյ էֆէնտի, ամօթ է մեզի:

 

Կը կրկնէին իրարու հետ ու կ՚երկարէին անոր իրենց մեծկակ ամանները, որոնց մէջ ոսկեգոյն խոտը, մաքսանենգուած, կը ժպտէր «մարդոց երեսին», այնքան բաց ու տաք էր գոյնը անօրէն խոտին, ու հո՜տը` զգլխիչ: Չորուկ ու աւազուտ հողամասի մը վրայ միայն աճող ու հարուստներուն վայլող այդ խոտին համբաւը զինաթափ կ՚ընէր նոյնիսկ ռէժիին տնօրէնները:

 

Աղաները, խրատուած բանտին նոր փորձառութենէն (դեռ կը պակսէր գիւղապետը, որ իջեր էր Պրուսա, անկէց գուցէ Պոլիս, ձուկերուն կեր ըլլալու հեռանկար սարսափ մը կտակելով գեղին) ընդ առաջ էին փութացած հարիւրապետին, որ տաճկի խորամանկութեամբ մը, հրաւէրի ձեւին տակ, կը պահէր զանոնք իր ուժերուն մօտ: Առաւ ծխատուփերը, պարպեց անոնց պարունակութիւնը հետեւորդ քարտուղարի պայուսակին, պատիւ ըրած ըլլալու յայտ հաճութեամբ մը ու սպասեց, պատուհանէն վար ծռելով: Ուշացո՞ղը: - Բժիշկն էր:

 

Ամէն դէպքի (ու դէպքը լրագիրներուն անցած, խորհրդաւոր բառ մըն էր այդ օրերուն, զանգուածային սպանութիւններ թելադրող) անխուսափելի էր այդ ցաւագար բժիշկը, ծուռումուռ, եօթանասունէն շատոնց անց, որ, հակառակ օրէնքին` կը վարէր իր թաղապետական բժիշկի անպաշտօն պաշտօնը, բացառաբար շրջանային քննութեանց համար: Անշուշտ, անդին, գազայ ին մէջ, անիկա ունենալու էր քսանամենի վարդի պէս կնիկ, որուն դարպասը պիտի ընէր յիսնապետը, հարիւրապետին բացակայութեան ու պիտի ընէր թաթարի ձեւով, այսինքն` կոշտ ու ձախաւեր: Տասնհինգ-քսան տարի, հայ գեղերու մէջ սպանութիւնները ամէնօրեայ էին, կէս մը ներսէն, գինիի սեղաններէն, կէս մը դուրսէն, գաղտ միջոցներով: Յեղափոխութեան հետ աճող այս կտրուկ ու սպաննող բնազդը թերեւս խուլ անդրադարձն էր դարաւոր թմբիրին: Թուրքերը գոհ էին անկէ: Ուղղակի` երիտասարդներուն պակսելովը: Անուղղակի` կրծօնի գործին անոնց ընծայած նոր ու ընդարձակ զարկովը: Յօդացաւոտ, պէս-պէս ախտերով ջարդուած թիրիթ այդ բժիշկը, ծուխէն դեղնած իր պեխերը կը տրորէր մատներովը` կաշիացած իր ականջին վերնակամարները ամրօրէն տեղաւորած լայն ֆէսին տակ, հոտած իր բերանը անարժան կը կարծէր աղօթքի [95], առանց անհաւատէն կրծօնի մը, որդնոտ իր լինտերը մեղրոտելու: Անխախտ սկզբունք էր ասիկա: Օրը հարամ էր անոր, եթէ փետուր մը գոնէ չըլլար կեավուր ին հաւէն: Գլուխն էր անիկա իր գործին, մէկ գեղէն միւսը, երբեմն, «հունձքի առատութեան պատճառով», շաբաթ իսկ հեռու մնալով կնիկէն, որ կը դիմաւորէր զինքը պուպրիկի պէս զարդարուն ու կը պատմէր կարօ՜տը իր պէյճիկ ին: Անիկա կը տոկար զրկանքին, ծառայելու համար հայրենիքին: Մասնագիտութիւն ունէր վէրքերը չափելու, մահը պատճառող գնդակին տրամագիծէն զէնքին տեսակը ստուգելու, կապարը ընելով միշտ կլոր, գեղացիներուն որսի հրացանները պատասխանատու բռնելով անյայտ հարուածներու ու չտեսնելով մաուզէրներուն մանր մուտքերը միսին մէջ, անոնց ելքին ափի չափ լայն վէրքերը: Իսկ գեղին մէջ պատահած մահերու համար, գիշերով, սուինէ կամ կեռ, պարսկական դաշոյններէ, որով զինուած էին ոչ-պաշտօնապէս ոստիկանները, անիկա հեղինակ [96] կու տար հացի գուլ դանակները, փայտի տապարները, կամ պրաունինկ ատրճանակները, երբ ամէն մարդ ծանօթ էր պետական զէնքերուն, որոնցմով կը գործուէր ոճիրը: Բայց այդ մասնագիտութենէն վեր, անիկա ծանօթ էր մա՛նաւանդ իր մէկ օրէնքովը, որ բանտի ու տուգանքով կը սպառնար գեղացիին, երբ յանկարծահաս, առանց չորս վկայի ներկայութեան պատահած մահը ծածկէին կառավարութենէն: Շաբաթէ շաբաթ աւագերէցը պարտաւոր էր, մահերու ցուցակները, գեղին բժիշկէն վաւերացուած տեղեկագրով մը կեդրոն ուղարկելու: Ու վա՜յ ծերունիին, որ ժամուն բակը չթխլէր, ութ-տասը աչքերու առջեւ ու հոգին փչելու համար գիշերը ընտրէր, առանց հիւանդ պառկելու գոնէ շաբաթ մը: Քաշելիք ունէր անոր գանկը, յիշատակը իր թոռներէն կամ տղոցմէն: Անոր թաղումը ուշանար պիտի, երբեմն քանի մը օրով, ամրան տաքերուն տունը լեցնելով իր գարշահոտութեամբը, մինչեւ որ հերթը գար իրեն, բժիշկին կողմէ, միշտ յօդացաւոտ, որ զբաղած կ՚ըլլար ուրիշ շրջաններ: Ինչե՜ր հնարած էր նենգ աւազակը: Թոյն, ապակիի փոշի, ածուխի հոտ, խղդել, փորին նստիլ, ո՛րը որ կ՚ուզէք: Քանի՜-քանի՜ մեռելներ անիկա հանել է տուած ու հաստատած այս կամ այն պատճառը: Հարկա՛ւ: Մարդիկ, տուժելով-տուժելով, վարժուած էին ու ատանկ յանկարծակի մահերու ատեն, մեռելը թաղելու հոգէն վեր ուրիշ մտատանջութեամբ մը մաղաղկուն, [97] անոնք իյնային պիտի ասդին ու անդին, ճարէին, ճարճրկէին, կով ու ձի ծախէին, նոյնիսկ ձիթաստան կամ հարիւրին հարիւր տոկոս վճարելու երեւան բերէին անհրաժեշտ գումարը: Բժիշկը պիտի մնար ետ միւս պաշտօնեաներէն սակարկելու համար հաստատ երեսով, կաշառքին քանակը, գեղին մէջ իր արարածներուն խողովակէն: Անիկա ամրան շողին իսկ ձեռքը չէր զատեր փալթոյին գրպանէն, զայն ծոցուորելով շրջուած ու մէջէն բաց բռունցքովը: Անիկա միշտ պիտի առնէր մէճիտ ու մատովի շօշափումով ստուգելէ յետոյ թիւը դրամներուն, պիտի իջեցնէր յօնքերուն խստութիւնը: Այս ամէնը` դեռ մեռելի քով չհասած: Այս ամէնը հրապարակային, փողոցին մէջ քալած պահուն, ոտքերը դժուար շարժելէն ու կէս կորացած կռնակը թօթուելէն: Բժիշկը պիտի ուզէր նաեւ, ատկէ զատ, ճաշագին, ձիագին, օրավարձ: Ասոնք անառարկելի էին ու աւելի հզօր, քան պետական տուրքը, որ գոնէ սպասել գիտէր մինչեւ բերք:

 

Բժիշկէն առաջ, միշտ, բայց հարիւրապետէն ետք, ուրիշ պաշտօնեայ մը, աս ալ անպաշտօն: Անիկա, գազա ներու մէջ ստուերը կը պտտցնէ ան միւսին, որ մեծ քաղաքներու մէջ տաղանդաւոր աւազակ մըն է ինկած-ելած, մեծ ձեռնարկներու սիրահար, ուտող, վայլող ու խորապէս ապականած ո՛չ անշուշտ չունեցած իր բարոյականէն, այլ մա՛նաւանդ իր ծեծուած, ախտագար ու անդարման ջիղերէն: Չեմ իջներ անոր ծնունդին, որ միշտ որբութիւն է, անկէ կնիկութիւն` պետական պաշտօնեաներու, անկէ` սրիկայութիւն ու քարտուղարութիւն. դիւաններու ու շրջուն վաճառումներու: Ու գողութիւն: Ու փախուստ: Ու բոզանոցներու մէջ պատսպարում, մինչեւ որ իր ախտերը զինքը հոտեցնեն ու նետեն դուրս: Պիտի փոխէ քաղաքը, պիտի ապաստանի գազա ները, ուր անիկա անկարող շատախօս մըն է, խորապէս հագած իր լրբութիւնը ու հպարտ ալ անով: Խայտառակ ու գարշ, զուրկ մարդ արարածին տարրական խիպէն` անիկա եկող ու գացող պաշտօնեաներուն հասցէներ պիտի բերէ աղուոր կիներէ, պիտի հայթայթէ մանչ ու պոռնիկ, խմիչք ու կաշառք ու պիտի հանէ իր մուրացիկ ապրուստը, արհամարհուած ու թքնուած: Երբ յոգնին իրմէ, կը հանեն շրջան: Այսինքն` կ՚ընկերացնեն քէշֆ երուն [98]: Հետազօտիչ, հարցաքննող` ան պիտի հսկէ արձանագրութեանց ու պիտի արձանագրէ մեծերուն հարցումները, միշտ տաղանդով, առանց նեղելու պատասխանատու պաշտօնեային նանրամիտ հպարտանքը ու պիտի վճարուի մեռելին սնտուկէն: Անիկա, բռնապետութեան սաստկացումովը, հետզհետէ անձնաւորութեան մը պիտի վերածուի, մինչեւ պէյութիւն ու, ո՜վ գիտէ` անկէ ալ անդին, եթէ ձեռքէն փորձանք մը ելլէ, այսինքն` կռիւի մը մէջ փախչելու ատեն մէկը զարնէ ետին դառնալով ու սուրալով միշտ դէպի առաջ:

 

Սպայակոյտին ամէնէն շահեկան անձը, ան միւսը, մէկ աչքէն նահատակ մոլլան, ահաւոր, սառած իր մորթովը, նոր դարձած պատերազմէ, առնուազն Արաբիստանէն, ու դեղնաւուն, նկարակերտ իր փաթթոցը կրելով անլուր լրջութեամբ: Որ քուրդի [99] իր վրիպած դէմքին վրայ իր աչքը տրամադրեր էր հայրենիքին, անվճար ծառայող ու նուիրուած առաքեալ: Հաճի, կազի, հաւատքին հզօր հուրքէն հալած, կաշի միայն մնացած` անիկա պատուակալ քարտուղարն էր քննիչ այս մարմինին, միայն հայերու գեղը: Իր զպունը զայն կը թաթխէր յաւիտենական ուսանող սոֆթա ներուն [100] անմոռանալի տիպարին մէջ, որոնք ծերացած կը ձգեն ուսման խսիրները ու մեռնելու կ՚ելլեն մուրալ սկսելով: Անոր մեծագոյն զբաղումն էր խմբագրել փառաւոր տեղեկագիրներ, դիւանական ոճին բոլոր զէնուզարդովը ու փքուն բառակոյտովը: Ու անոր չորցած հոգին կը զովանար կեավուր ներուն դիակին առջեւ, ինկած այդպէս եղբայրադաւ դանակէն կամ քմահաճ գնդակէն ալպանին ու թուրքին: Կը կենար երկար, աչքը գիծ ըրած արիւնը, որ սեւ մուրի նման կ՚աղտոտէր մարմինը զոհին ու կը թուէր աղօթել, քանի որ Տէր ողորմեա ն կը թափէր հատիկները կախարդ կապին մէջէն: Այնքան խոր էր անոր ատելութիւնը հանդէպ քրիստոնեային, որ անոր ողջին երեսը չէր կրնար նայիլ:

 

Ոստիկաններ, ժանտարմա, պահակներ: Բոլորը առատ` [101]  քոմիթաճի ներուն պատահարին ատենէն:

 

Խուլ, պարզ ու թեթեւ, ուրախութիւնը սա մարդոց, երբ անցան գործի: Կրօնական ըսուելու չափ պիրկ ու երկիւղած էին դէմքերը: Անսալով իրենց նախորդ փորձառութիւններուն, առանց հրամանի սպասելու` ոստիկանները հանեցին իրենց անկիւններէն հարսներուն սնտուկները, ասոնց վրայէն շրջելով անկողիններուն շարքերը դէպի գետին, լիրբ խնդուքով մը լուսաւորելով իրենց քիթերուն յոյզը, ու տարին հիւանդին սենեակը: Ատոնք հոս ալ, ինչպէս ուրիշ տեղ, ծառայելու էին իբր սեղան թուղթերուն, կաղամարին, սիկարի պնակներուն, քանի որ քարտուղարը հաւատարիմ իր մէտրէսէ ին աւանդութիւններուն, գետինը, մէկ [102] ծունկին վրայ կը տեղաւորէր ափը, մէջը թուղթը ու կը խմբագրէր իր տէհշէթ [103] տեղեկագիրները:

 

Ըլլա՛յ դուրսը` լերան մէջ կամ բլուրի ոտքին, ըլլա՛յ ներսը` գեղի մեծ սօսեւոր սրճարանին մէջ, խմբակը պիտի խորանարդէր իր շուրջպարը, ատանկ սեղաններու շուրջը, յարգելով տեսարանումին, դերասանումին բոլոր օրէնքները: Ատիկա փառաւոր ցոյց մըն էր, թուրք տիրապետութիւնը մարմնացնող խոնարհագոյն խաւերու խղճմտանքին, իրենց ահը մշտաւորելու անվնաս ու ձրի եղանակ: Եթէ քաղաքներու մէջ թթուած դէմքը, կէս կանգուն տրամագիծ ներկայող փաթթոցը, գռուզ մօրուքը ու մոնկոլեան այտոսկրները կը կազմեն անջինջ պատկեր մը թուրք բարբարոսութենէն, գեղերու մէջ ոստիկանական զինանշանէ պաշտպանուած ասանկ խմբակ մը, նոյնիսկ ամէնէն մարդավարի հարիւրապետին մտրակին տակ, կը տարածէ իրմէ դուրս բան մը, հոսում մը, որ անուն չունի, այնքա՛ն մարդ ատոնք տեսանելով կը հրուի իր գերութեան հզօր գերեզմանին:

 

Բազմոցին երկարած կինը, պարպուած իր բոլոր արիւնէն, դիտողները կը տպաւորէր մեռելի մը պէս: Ու այդ տժգունութեան մէջ տգեղ էր անիկա: Յղութեան արդիւնք սովորական լխկո՞ւմը, թէ վախը այդ միսերը կ՚ընէին անհամ ու վանող: Անպաշտօն պաշտօնեան, դէմքի անդիմադրելի ծռմռուքով մը թուրքերուն ճաշակները հաղորդեց իրարու [104]: Ու աչքը բաւեց անոնց, որպէսզի դատապարտէին կեավուր ին ստամո՜քսը: Կինը անոնց մեծ մասին համար փորի հարց է: Վայելքի գործի՜ք: Մշտական պատերազմը այնպէս մը դասաւորած է թուրքերուն ընտանեկան կեանքը, որ պետութեան ծառայող խոնարհագոյն արարածը հաւնի ու չհաւնի [105], ընտրէ ու քիթին չդնէ վարդի պէս գողտր ու թարմ աղջիկները: Թրքուհին ամէնէն առատ ապրանքն է երկրին: Արու տարրին հնձումը աճեցուցած է բանակը էգերուն: Ես տեսայ բեռնակիրներ, կաղեր ու սապատողներ, որոնք իշխանուհիի նրբութեամբ աղջիկները կը կրէին իրենց խշտիները ու երկու տարին հեղ մը կը նորոգէին: Ո՜ւր մնաց պաշտօնեան: Ասոնք իրենց ախոռներուն իսկ անարժան կը նկատեն գեղացի կինը: Հասկնալի է, որ տարիքը անկշիռ տարր ըլլայ կիներու պազարին մէջ: Ու եղ կապած վաստակաւոր պաշտօնեաներ զանազան անուններով զոյգ-զոյգ կապեն աղջիկները իրենց անկողիններուն:

 

Քովի սենեակին մէջ հարիւրապետը գրեթէ բանտարկած էր, առանց զգալի ընելու, գեղին աղաները: Սիրուն ու յամառօրէն այցելող գաղափարը` զանոնք կրկին շղթայակապ գազա [106] քշելու: Հիմա` որ Նալպանտենց հարսին պատկերը գարշանք ազդելու չափ խանգարեր էր իր տրամադրութիւնը, անիկա կը ծանրանար Սողոմին, լեռներու մէջ հաւանօրէն գոյ քոմիթաճի ներուն: Սերմ կամ արի՛ւն, թուրքը այս երկու բեւեռներուն անդարման կալանաւորն է եղած:

 

Բժիշկը հրահանգ ստացաւ գործադրելու գիտութեան միջոցները` ամէն գնով ուշքի բերելու նուաղած հարսը: Գրպանէն հանեց փոքր շիշ մը, որուն խցանը բանալ տուաւ քարտուղարին: Իր քիթը, շատ զգայուն, չէր հանդուրժեր ատոր: Սենեակին մէջ ծաւալեցաւ եթերի շատ ուժգին հոտ, որ հարիւրապետին անզգած ռունգերն անգամ բաբախումի հանեց: Բժիշկը զայն մօտեցուց Աղուորին քիթին, նոյն ատեն շատախօս քննիչին թելադրելով քանի մը ցնցումներ, հարսին ոտքի ու ձեռքի մատներէն: Թէ՛ հոտը, թէ՛ շարժումները անցան անօգուտ:

 

-- Ալլա՜հ-Ալլա՜հ…

 

Բժիշկն էր, զարմացած գիտութեան սա վրիպանքէն:

 

Հիմա՞: Ջղայնացած ու աճապարոտ: Պառկած այդ կնիկէն իր գարշագին փախուստը նետեր էր հարիւրապետը իր հոմանիին վարդաբոյր երկարումին, ադլաս իր վերմակին պորտին վրայ բանալով թանկ իր մերկութիւնը, դողդոջ ու առոյգ, մանր` բայց տարօրէն պիրկ:

 

Փողոցի դռնակին եղաւ մեծ աղմուկ, հարիւրապետը ետ բերելու չափ հեշտագին տեսիլքէն: Հանեց իր գլուխը դուրս պատուհանէն: Երկու պառաւներ էին` ձեռքերնին թեւի մեծութեամբ բանալի մը: Գործիքին արտակարգ մեծութիւնը, պառաւներուն իրարանցումը, քովի սենեակէն աղաներուն հարցուփորձը իրարու խառնուեցան:

 

-- Ժամուն բալլիքն է:

 

Տէր Օհանը միջամտեր էր:

 

-- Ինչո՞ւ

 

-- Սովորու թի ւն կայ…

 

Ու քանի մը բառով հասկցուց գործիքին զօրութիւնը: Հարիւրապետին մտրակը արտօնեց պառաւներուն ելքը:

 

Դողալով, քիթերնէն ջուր կաթելէն  --անոնք հեւասպառ ըրած էին այդ վազքը ժամէն դէպի Սարեկենց տունը--, պառաւները մօտեցան նուաղուն հարսին: Անոնց դէմքէն ու բերնէն անծանօթ մկաններ շարժումի էին ելած: Կ՚աղօթէի՞ն, թէ կախարդական հին բանաձեւ մը լռելեայն կը յուշէին իրենց խղճմտանքին: Արդարութեան ասպետները, զարմանահար, կը հետեւէին սա տեսարանին: Նոյնիսկ մէկ իր աչքը, հսկայ շնորհով մը, մոլլան կը դնէր այդ շարժումներու գիծին:

 

Ա՛ն` որ բանալին ունէր ձեռքը, ծնրադրեց, խաչակնքեց ու խորունկ հաւատքով բացագանչեց.

 

-- Յանուն Հօր եւ Որդւոյ…

 

Նոյն ատեն իր ձեռքը բզկտած էր բանալիին սուր բերնովը շրթներուն գիծը Նալպանտենց հարսին, տարտղնած ատամներուն պարիսպը, մխուած ներս, լեզուին փիտէն հանած իր տեղէն: Միւս պառաւը զոյգ ձեռքերուն զոյգ ցուցամատերը կէս ըրած կը քաշէր Աղուորին շրթնակապերը: Ցա՞ւը, արի՞ւնը, իսկապէս հրա՞շքը, թէ ուրիշ բան, սառած այդ բերանէն ստեղծեցին կենդանի աւաչ.

 

-- Ա՜ա՜ա՜…

 

-- Սիւպեան Ալլա՜հ, սիւպհան Ալլա՜հ…

 

Մոլլան էր` ընդոստ ու սարսափած:

 

Թողուցին, որ վազէ արիւնը: Ու քիչիկ-քիչիկ, ձա՜յնը, սկիզբները փերթ-փերթ, ճճի-ճճի, հետզհետէ թանձրացաւ: Դեռ բառ չէր կազմեր անիկա: Բոլորին ալ հետաքրքրութիւնը հասեր էր ծայրագոյն աստիճանի:

 

-- Ի՞նչ բանալի է ասիկա:

 

-- Ժամուն:

 

-- Ո՞ր դուռին:

 

-- Յայտնի չէ:

 

Տէրտէրը պատմեց աւանդութիւնը, դրուագները: Յանկարծահաս պապանձումներ տեղի կու տային այդ հրաշազօր գործիքին առջեւ, որուն համբաւը ծանօթ էր շուրջի բոլոր գեղերուն: Քանի՜-քանի՜ թուրքեր, գիշերանց զարնուած քընց-մեզ-աղէկ ներէ, բերուած էին պատգարակով ժամ ու իրենց լեզուն` ինչպէս ոտքերը վերստին գտած, դարձեր իրենց տեղը…

 

-- Ալլա՜հ-Ալլա՜հ…

 

-- Մարիկ, մամայի՜կ…

 

Սուր, սարսափախառն, մարմինը փուշ-փուշ ընող ճիչ մըն էր ասիկա Նալպանտենց հարսէն, [107] անդիմադրելի, մնայուն, որ զայն նետեց իր հիւանդութեան անդրագոյն ձեւին, երբ ձեռքերն ու ոտքերը իբր կամուրջի մը չորս սիւները զարկած գետինին, կը տնկէր փորը, կիսակամար, մէջքին տակէն գետ մը անցնելու չափ բարձրացած, ախտին սլաքներէն:

 

-- Մարի՜կ, մամայի՜կ…

 

… Բայց բզկտո՛ղ:

 

Հարիւրապետը ելաւ դուրս: Անոր կը հետեւէին ընկերները: Տէրտէրը, պառաւներուն թախանձանքովը, անցաւ հիւանդին գլուխը ու կիսաձայն կարդաց բժշկութեան Աւետարան մը, որուն մէջ Յիսուս կը սաստէր դեւերուն լեգէոնը:

 

Կէս ժամ ետքը լուրը բերանն էր գեղին: -Սողոմենց տղան կրակած էր Նալպանտենց տունը, մորթելէ յետոյ հաճի Աննան: Անծանօթ կը մնար Սերոբին մահը, քանի որ նուաղած հարսը ոչինչ գիտէր անկէ:

 

*  *  *

 

Եղէք սա ցերեկը կանխող գիշերին մէջ, անոր կէսէն ետքը:

 

Սեպտեմբերի վերջերուն, գեղը քանի մը շաբաթ կ՚ընկղմի տենդոտ աշխատանքի մէջ: Կթուած այգիներէն քաղցր զուարթութիւն մը կը փոխադրուի դէպի տուները: Ամէն ընտանիք քիչ ու շատ ունի Նոյի տունկէն: Շիրա՜: Ամէն թաղ իր օճախները, թիւով քանի մը հատ` այնպէս մը կը հաստատէ դռնառաջներուն, որ տուները հերթով ու դիւրաւ կարենան յաղթել բազմապահանջ աշխատանքները խաղողէն սերած:

 

Այդ օճախները փողոցին վրայ կը շինուին ու յատուկ են այդ երկու շաբաթուան համար, որմէ յետոյ անոնք ձգուին պիտի մանուկներու կրունկին կամ ուրագին: Մինչեւ լուս (հասկնալի է, որ քանի մը տան պէտքերը գոհացնելու համար ցերեկ ու գիշերը վայրկեան մը չհանգչի օճախը) ոտքեր չեն պակսիր սալայատակէն: Բեռ-բեռ` խաղողը, խոնաւ ու անուշ բան մը քսելով օդին, պատերուն, կիներու երեսին ու մանուկներուն: Գործի` մեծն ու պզտիկը: Դպրոցները փակ: Կ՚ամայանան, տառապէս, թաղերը, շրջապատ պարտէզները, մրգաստաններ գրեթէ, որոնք գեղին բոլոր երկայնքովը անընդմէջ, հոծ կանանչ մը կը հանգուցեն տանիքներու կարմիրին կամ պատերուն գորշութեան: Նուռի եւ խնձորի, ընկոյզի եւ շագանակի գողութեանց իսկ աչք գոցելով, ատոնց պահակ ծերերը, բացօթեայ պառկելէն ախորժ զգացող տղաքը, թէկուզ անդամալոյծ պառաւները ու կէս մասով հողին հասած կոյրերը ինքնակոչ պահակներ են, մեծկակ հնոցի կուշտին: Ամէն տարիք իր ձեւովը կը դիմաւորէ աշնան քաղցրագոյն պահը: Տղաքը կը խորվեն շագանակ, աղի ձուկ ու դդում: Ծերերը կը դարձնեն բաղարջ, երկանքի քարին չափ խոշոր (ձեռքով շարժող տեսակէն): Պառաւները իրենց չտաքցող կռնակը հեռուէն կը լարեն հնոցի լայն երախին ու կ՚օրհնեն հարսները` ինչպէս այգիները: Ու բոլորը տոլ-տոլ [108] կը պարպեն իրենց փորին՝ [109] ջուրը Նոյի տունկին, երգելով հին օրերու դրուագներ, սիրային կամ ասպատակային, երբեմն օճախէ օճախ կը մղեն կռիւ, անշուշտ բառի, սրամտութեամբ, զուարթ կատակով եւ փառք կու տան Երկնաւորին, որ հեղ մըն ալ իրենց ոսկորները արժանի ըրաւ թաթխուելու, ոռոգուելու նոյեան հեղուկէն: Ու եղն ու մեղրը, թուզն ու ընկոյզը, խնձորն ու նուռը: Ու ամէնուն վրայ` բո՜յրը խաղողին, որ այդ բոլորը կը խառնէ իրարու եւ մինակը կը բաւէ յաճախ, փոխադրելու համար մարդոց հոգիներուն անորակելի հա՜մը, անծանօթ ոգին, իսկութիւնը: Ա՛ն` որ կը յառնէ հողէն հազար երանգով ու հազար ձեւով կը թափանցէ, մարդոց միսերուն մէջ վառելով ինչ որ թերեւս առեղծուածն է մեր տիեզերքին: Որ սիրտերը կը կամարէ սիրտերուն, ու ճամբայ կը գծէ արեան հեղեղէն ու բոցին բաշէն…

 

Սողոմենց Սողոմը մօտեցաւ Նալպանտենց պարտէզին:

 

Մեր գեղերը, ով գիտէ ի՜նչ ահոտ փորձառութեանց գնով կը վախնան արձակութենէն: Անոնք իրենց տուները կը քշեն իրարու քիթին, իրարմէ ապաստան մուրողի խուլ բնազդով մը: Գեղերը կ՚աճին, իբր կառոյց, երբեք` իբր կանանչ: Թաղամիջեայ պարտէզները, ատենին գեղէն դուրս, կը ջնջուին շատ արագ, հետզհետէ վերածուելով մեծ կառոյցներու: Աղբրտանցը շատութիւնը պատճառ է այս մեծղի շէնքերուն: Նալպանտենց աւանդութիւնը չէ ազդուած այս պահանջներէն: Անիկա անխախտ պահած է ընդարձակութիւնը հողին, որուն սահմանները, կրակէն ետքը, առաջին անգամ հաստատեց հաճի Արթինին տղան, ամրախարիսխ ու պատով: Անէծք մը կը սպառնար աշխարհին չարիքը այն ձեռքերուն, որոնք, սրբապղծութիւնը ընէին պիտի այդ պատերէն բան պակսեցնելու կամ անոնցմով շրջափակ գետնէն ուրիշ անունի հող վաճառելու:

 

Առանձին թաղ մը, ատ պարտէզը, բացառիկ` գեղացիին ախորժակին համար, որ կանանչը կը ձգտի փոխարինել կարմիրով: Անոր արեւելան սահմանը կը յանգէր ձորակը, խեղճ կոյաջուրով միայն ապրող: Գեղին մեծ թաղամասերը նման փոսերով կը բաժնուին իրարմէ: Ձմեռը հեղեղ մը կ՚ոլորակի այդ նեղկուկ անցքերն ի վար: Ամառը` մժեղն ու որդերը կը խժան հոն: Ձորէն անդին պարտէզներ, թթաստան` մէջընդմէջ ձիթենիներով կամ տանձենիներով մռայլացած:

 

Պարտէզը, հիւսիս ու հարաւէն, հաճի Սերոբին պատերովը: Արեւելքէն` անթափանցելի փուշեր, մորմենի, փշատ, սեւ դժնիկ: Սպառազէն այս բոյսերը, կոյաջուրէն ուռճացած, կը յօրինէին բնական պատուար մը: Ջուրին խոր ու գարշ կոյտերը այդ կողմէն թափանցումը արդէն անհնար պիտի ընէին տարիքը առած ամէն աւազակի: Պարտէզի գողութիւնները գործն են փոքրերու: Անոնց մերկ սրունքներուն ու խարխուլ զգեստներուն համար կը բաւեն ու կ՚աւելնան հողէն բարձրացած բնական այդ ցանկերը: Արեւմուտքէն` տունը:

 

Երկար վարանումէ յետոյ` Սողոմը ընդունեց ձորակէն անցքը: Քաղցուի աշխատանքները պարտէզին միւս պատերուն մինչեւ կ՚արձակէին բոցի աղօտ պայծառութիւններ, բաւող` ստուերները գունաւորելու: Անցաւ անիկա ձորը: Եզրին` պատուարը: Ծանօթ` անոր հիւսուածքին, քանի որ անձրեւոտ օդերուն հաճի Աննային հետ ինքն էր յօտողը թաւուտներու այդ գիծին, անիկա դիւրութեամբ գտաւ փոքր թթենին, որ չես գիտեր ինչպէ՜ս մխուեր էր այդ բոյսերուն ասեղներէն ներս, հրեր քովնտի կճան ճիւղերը կամ հաշտութեան ձեւ մը ճարեր ու ամրացեր` պարարտ, խոնաւ գետինին: Այդ գիծով անմրցելի է առատութիւնը եւ խռուացումը սա փուշերուն: Թող չհսկէ մշակը ու անոնց ոստերը կը գրաւեն պարտէզները մէկ-երկու տարիէն: Չարքաշ ու որկրամոլ` անոնք ի զուր չէ, որ ընտրած են այդ գարշալից կիրճերը, ուր խոնաւութիւն ու ջերմութիւն լայնօրէն կը տրամադրուին իրենց մազէ ակռաներուն:

 

Ծռեց թթենիին բունը: Բացուածքը` բաւակա՛ն, անոր անցք մը շնորհելու: Մէկ-երկու ակռայ թեւին ու ճակտին, աներես ճիւղերէ: Խնայած էր զգեստներուն:

 

Կակո՛ւղ, իր ոտքերուն տակ բուն պարտէզը, որ բացաւ անոր մէջ տարօրէն քաղցր, տրտում զգայութիւն մը, ըսես հա՜մը կնոջ մը միսին: Գետինը, այդ կէտին, կը պահէր խոնաւ բուսականութիւն ու մանրաճճի խոտերու անուշիկ թաւիշ մը: Ինչո՞ւ այդ կակուղութիւնը անիկա չնմանցուց բամպակի կամ բուրդի, որոնք աւելի յաճախադէպ ըլլալու էին իր զգայութեանցը սարուածին վրայ: Կնիկի հա՜մ: Հարկա՛ւ: Մեր զգայարանքները անհաւատարիմ կ՚ըլլան մեզի, երբ մեր ներսը գերակշիռ կիրք մը կը գահակալէ ու կը ծառայեն անոր աստղին տակ: Սողոմին այնպէս եկաւ, որ հողէն զատ ծառերուն ալ մէջը կը պտտէր շունչը Նալպանտենց Աղուորին:

 

Պզտիկ թափով մը հողը կը գտնէր ինքզինքը ու կը վերածուէր դիւր տարածութեան մը, որուն ամէն մէկ թիզը շահագործուած էր աչալուրջ հաճի Աննայէն, մշտապէս խոտերուն ու տունկերուն հետ, երբ չըլլար փողոց: Ծառեր, խնամուած ջոկումներով:

 

Տղուն աջին պա՛տը, ցածուկ, քանի որ պարտէզի, անբաւական աչքէ առնելու [110] երկարող փողոցիկը, որուն խորքէն օճախները ատեն-ատեն մութը կը լզէին փոփոխ բոցով մը, երբեմն ջինջ, ոսկեգոյն ու ախեխի պէս թափանցիկ ընելով հասուն թուզերը, երբեմն ճայրոտ` լալկան, մռայլ բանի մը մէջ թաթխելով ճիւղերն ու տերեւները: Այս լուսարձակումները, պատահական, փայլակի պէս տպաւորեցին զիրենք հաշուի չառած երիտասարդը: Թաղուեցաւ բանջարեղէններուն խիտ գիծին ետին: Պարտաւոր էր կծկտած անցնելու այդ մասը, ուր ծառերը ցանցառ կը կենային: Այդ դիրքով` անիկա աչքի տակ կը պահէր փողոցիկը, ուր ծուխէն սեւաւոր լապտերներ հազիւ կը յաջողէին, երբ մութը տիրէր, քիչ մը դեղնութիւն դողացնել ու, մշուշէ բռնուած փարոսի աչքերուն նման` կը հեւային մուրոտ իրենց բանտերէն: Ու այդ խատուտիկ փայլին ներքեւ, ձեւերը մարդոց, այլափոխ, անկարելի, ցնորատիպ, մերթ շառացած` ինչպէս դէմքերը Դատաստանի պատկերէն, որոնք զուգահիւս սատաններու բերնէն կրակի ժայթք մը ստիպուած են հանդուրժելու, մերթ բզիկ-բզիկ քայքայուած, երբ հովի մը գաւազանէն քմայոտ այդ լոյսերը - օճախները - ծփային աջ ու ձախ: Ինչո՞ւ Սողոմը այսքան յստակ կը տեսնէր բաներ, որոնց մէջն էր մեծցեր, առանց տեսնելու:

 

Քալեց: Հասկցէք` սողաց: Գեղամէջը` ինչպէս տունի մը պատին հատնող պարտէզները մութէն կ՚ազդուին տարբեր խտութեամբ, բայց ոչ համեմատելի ձեւով այն սեւին, որ գերեզմանը կը փաթթէ: Լոյսը, որքան ալ պզտիկ, շեղ կամ հեռու, այդ մարզերուն` բան մը կը փոխէ խաւարին նեարդներէն: Մնաց որ հողը ընտանի պառկուածք մը ունէր անոր ոտքերուն, որպէսզի իր ծրագրին մէջ կարծրացած տղան, ճեղքուէր կամքէն: Երկու տարուան աշխատանքը վարժեցուցած էր զայն օգտուելու շուքի ու սեւի բոլոր ցայտքերէն, մինչեւ պատին տակը հասնելու համար: Անիկա վախը չունեցաւ մէկէ մը նշմարուելու, վասնզի Սերոբին ազդեցութիւնը պարտէզը եզերող տուներէն փակած էր լուսամուտները: Չէր վախնար Նալպանտենց մարդերէն, որոնք անուշները կ՚եփեն ամէնէն առաջ, կը ծափեն [111] ու կը գոցեն առջի գիշերուընէ տան բոլոր ծակեղէնները, եռանիգ ապահովութեամբ:

 

Հոգածու ու ամենահաս պառաւը իր զաւկըներուն, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել` իր աղջիկներուն պէս կը խնամէր իր ծառերը: Ձեզի պատմած եմ խռովքն ու գեղեցկութիւնը այդ պարտէզին նուռերուն: Ձեզի կ՚աւելցնեմ քաղցրութիւնը անոր թուզերուն, համով ու դեղնութեամբը անցած առակի, փոխաբերելով համն ու մեղրածոր հեշտութիւնը Նալպանտենց հարսներուն: Փրցուց անօթի տղան կակուղ այդ պարկը: Մատներուն մէջ անիկա զգաց ստինքները Նալպանտենց Աղուորին: Ու անոր լինտերուն վրայ փշրուեցաւ անուշահոտ իգութիւնը պտուղին, աղջիկի մը միսին նման:

 

Հակառակ առաջացած տարիքին, պառաւը իր ձեռքովը կը ջրէր հեռանկեալ տունկերը, իր ձեռքով ալ յանձնուած հողին երբ ընձիւղ էին դեռ, չվստահելով անոնց ոռոգումը օտարին աղջկան, այսինքն` հարսին, որ տարիներով հաւատարիմ կը մնայ մէրանցը տունին ու խուլ անոր աւանդութիւններուն, ըլլալով քիչ հոգածու էրկանը տունին, մինչեւ որ տարիները բարդուին, զաւակները բազմանան ու էրկանը տունին հոգին լուծէ, խառնէ իր մէջ, դուրսէն կրուած հարսնական ոգին: Ամէն կեսուր ուրիշ կեցուածք չունի այս հարցին դէմ: Լման պարտէզին մէջ ոտք մը հող պարապ չէին գտներ, ոչ ալ քանի մը ձող երկինք, առանց կանանչի:

 

Կար ատեն մը, որ տան ետեւի այս պարտէզները, շատ դիւրաւ աղբուած, յորդ իրենց բուսականութեամբը հպարտութիւնը կը կազմէին գերդաստաններուն, պատմելով կորովը, աշխատանքի մէջ ջլապինդ ուժը տունին հարսներուն: Հետզհետէ, ժամանակներու փոխուելովը, երեւան եկան ծանրագոյն անպատեհութիւններ: Իմ օրերուս, վտանգ կար, հոծ ծառերու այդ անընդմէջ գիծին ետեւը: Ճարտար գողեր, անոնց տերեւուտքէն պաշտպանուած, կը հասնէին աննշմար մինչեւ լուսամուտները եւ, թափանցելով աներկաթ այդ ծակերէն` կը կողոպտէին մեծաւորը, որ մահուան գնով պարտաւոր էր լռելու, թէ՛ գողերուն ներկայութեան, թէ՛ անոնց անհետացումէն ետքն ալ: Նալպանտենց տունը զերծ էր լուսամուտին վտանգէն: Ու ծառերը ձգուած էին իրենց ախորժակներուն: Աննշմար` անցաւ Սողոմը դասական արիշէն: Փայտեայ նստարանը զինքը հրաւիրեց, բայց անիկա հասած էր տան ետեւի դուռը, որ պարտէզը յարաբերութեան կը դնէր ծառաներու բաժինին, ու անով` մայր բակին հետ:

 

Դուռը, հանուած վեց մատ հաստութեամբ տախտակէ, մեծգլուխ գամերով, ըսես զրահուած, պատէ մը աւելի ապահովութիւն կ՚արտայայտէր: Գողերը խելք ունին նման ամրութիւններ չափելու ատեն: Աւելի՛ն. Սողոմը ծանօթ ալ էր դրան ետեւի կղպանք-գերանին, որ անոր կռնակը կը կենար ներսէն: Եօթը գոմէշ պիտի չկրնային խորտակել այդ նախնական կղպանքը: Այս բոլորը, երկրորդ անգամ ըլլալով կը մտածէր անիկա, երբ գերեզմանէն բաժնուելէ յետոյ, գեղեզրի մէկ պարտէզին մէջ, կծկտած` բայց շատ արի, մտովի կառուցած էր նախնական ճարտարապետութիւն մը ոճիրէն: Յիմարութիւն էր անկէ շահ ակնկալել:

 

-Բերդի դու՜ռ, - ինչպէս կ՚որակուէր անիկա, սրամիտ հեգնութեամբ: Ու բառերը մարդոց ներքին ակնարկը կը տանէին Նալպանտենց գանձին, մշտապէս կանգուն ժողովուրդի երեւակայութեան վրայ, փտած ոսկիներով ու տոպրակ-տոպրակ, դարերէն [112] սեւցած արծաթներով: Ինչպէս նաեւ սակաւ-մարմին [113] այրերուն դէմ հարուստ ու միսէ լողուն հարսներուն: Կռնակը տուաւ դուռին ու կեցաւ: Այն ատեն տեսաւ, որ իր ծրագիրը մեծ էր իր միջոցներէն ու այս փոքրութեան ճանաչումը աւելի սեղմեց անոր վրիժաբորբ սիրտը: Ուղիղ յիմարութիւն էր, դրան քովիկէն, կանգուն մը հաստ քարհիւս այդ պատը ծակել փորձել, ինչպէս կ՚ընէին յաճախ ասպատակները, բայց նիհար պատերու վրայ:

 

Այս առաջին լուծումը ճամբու դրուեցաւ մեծ պաղարիւնով: Քիչ-քիչ անիկա կը լքուէր իր զայրոյթէն, վասնզի չէր բաւեր մտքէն դանակ խաղցնել, պորտէն կռնակը հանել դաշոյնին քիթը: Քիչ էր մինչեւ պարտէզ զինքը քշող վճռականութեան ալ դերը ասկէ վերջին վրայ: Ինչո՞ւ չէր խորհած ներս թափանցումի կերպին: Ինչի՞ էր խորհած արդէն լրջօրէն: Ամչցաւ մտքին ուրուացող յոյսի մօտ բանէն, որով անիկա ճամբայ էր ինկեր: Բայց հո՞ս գալէն ետքն էր յիշելու պառաւին միւս վարժութիւնները: Ժամուն դուռը օր մը պատահաբար կրնար ձգուիլ բաց, բայց Նալպանտենց դուռը` երբեք: Հաճի Աննան դեռ հարսնութենէն կազմակերպեր էր դուռներն ու պատուհանները, գեղ մը մարդոց ծանօթ կերպերով: Բոլորն ալ իրենց ներսէն ունէին ապահովութեան նիգ, երկու կողմով ալ: Նալպանտենց հաճի Արթինին գանձը կ՚արժէր այս զգուշութիւնները: Բոլորը պառկելէ առաջ, հանճի Աննան, աղօթքին ու խաչին մէջտեղը, ձեռքէ ու աչքէ անցընէր պիտի ու պիտի կղպէր փականքները: Ու ասիկա այսպէս, անվթար, անոր այրիութեան օրերուն: Ու անվթար` մինչեւ սա թլխած մսակոյտը, որուն մասին պատրանք չունին պառաւները, բայց նուազ հոգածու չեն ըլլար:

 

Պարտէզին հայող պատը կոյր կողմը կ՚ըլլայ տուներուն, որոնց փողոցադիր երեսը կը գրաւեն բնակութեան սենեակները: Լուացարան, գեղացին կ՚ըսէ լուացուած [114], պէտքարան, օճախին ծխնելոյզը կը յարդարուին կոյր այդ պատին մէջ կամ վրան, մշտական վտանգ մը կազմելով, իրենց խոցելի կէտերէն, պարտէզի երեսին: Իրա՛ւ է, թէ ոչ մէկ պատուհան, այդ կողմին, մասով` վտանգին դէմ իբր կանխահոգութիւն, մասով` խնայողութիւն: Տո՛ւնը, այսինքն` զայն կառուցանելը գեղին մէջ պսակն է կեանքին, ու վկայ մը` տէրերուն ընդունակութեանց: Չկայ հարուստ մը, որ աւարտէ զայն մէկ շունչով, ո՛չ թէ չունենալուն, այլ` հպատակելով թաքուն ձայներու, որոնք անոր խելքը` ինչպէս քսակը կը վարեն իրենց օրէնքներով, այս անգամ` խոր, ու մութ ալքերէն իրենց սլաքը առնող: Միւս կողմէ` գեղացին տնտեսութիւնն է, զրկանքն է, նոյնիսկ ոսկիով իր կաշին փաթթելու չափ եղոտելէ ետքը: Իր մարմինը անխնայ հարստահարող մարդը հասկնալի է, որ զրկէ նաեւ այդ մարմինին միւս սպաս(աւոր)ները: Այս պատմութենէն բաւական առաջ, երբ կրակի գին էր ապակին, պատուհանը հարստութեան զինանշան մը կը մնար: Իմ օրերուս դեռ կը տեւէին նմոյշները այդ ճարտարապետութեան: Տանիքին վրայ ծակ մը, մաղի մեծութեամբ, միակ ճամբան էր լոյսին:

 

Միակտուր այդ պատին դէմ Սողոմենց տղան մնաց երազուն: Գողութեան նպատակով շէնք-շնորհք պաշտպանուած տունէ մը ներս մտնելու միջոցները սահմանափակ են ու նման իրարու, - ամէնէն արագն ու պարզը` ոտքի հարուածով, մեղմ, քանի մը աղիւս խախտել, երկաթ ձողով փրցնել պատէն ու գոյացած բացուածքէն խոյանալ ներս, իյնալ պուկին տանուտէրին ու պահանջել սնտուկին բանալին: Ուրիշ չէ կերպը նաեւ կնիկի գողութիւններուն, որ կը գործադրուի ոզորահիւս խրճիթ-բնակարաններու վրայ, որոնցմէ ներս աղուորիկ հարսնուկ մը կը ներկայանայ ցանկութեան առարկայ: Բայց հարուստները իրենց պատերը կը հիւսեն իրենց փորին ու քսակին չափովը: Առաջին, այսինքն` գետնայարկի պատերը, քարուկիր, առնուազն կանգունով հաստ, չեն ազդուիր գողերուն աքացիէն ու երկաթ քիւլիւնկներէն: Վերնայարկերու արտաքին կմախքը հաստատուն է դարձեալ, տեղի չտալու չափ միջակ ճիգերու: Մնաց որ, փլչելու ատեն իրենց առաջացուցած աղմուկը --տախտակամածին վրայ աղիւսը մեծաղաղակ կը պոռայ--  քունէն ընդոստ կը հանէ դիակի պէս պառկողներն անգամ: Ասկէ զատ, նոր փորձառութիւններ աղիւսներուն երեսը կը հիւսեն տախտակ ձողիկներու զրահով մը, որ կը կոտրի, բայց չի բացուիր, ու փուշ ցանկի մը պէս կը մխուի գողին միսերուն: Երկար ատեն թիթեղագործի մը կտրիչը, ծայրին ադամանդ, ապահով բանալի մըն էր ապակիները կտրելու դուրսէն ու փակոցները քակելու, մինչեւ որ դրամը խելացի ըրաւ ինքզինքը ու բոլոր պատուհաններու քառանկիւնները հիւսեց հաստ-հաստ երկաթով, անկարելի ըսուելու չափ դժուարացնելով այդ ճամբան ալ: Պատուհաններու այս կերպով ամրացումը գողերը նետեց տանիքներու օդամուտներուն շահագործումին, բայց վտանգը, այդ ճամբէն, շատ աւելի անմիջական էր: Հոն մագլցելու ատեն, եղած են տղաք, որ իրենց ծանրութեան տակ կոտրող սանդուխներէն ինկած են գետին ու տեղն ու տեղը թոռմած: Ծայրայեղ պարագային միայն մարդ պիտի վստահէր իր հոգին խարդախ այդ փայտերուն: Բարձրահասակ ծառեր էին մեր ձիթենիները ու պտուղին քաղը մեծաքանակ սանդուխներ կը հարկադրէր ամէն տունի: Շինուած են ասոնք թեթեւ, առաձիգ սիւներէ: Տասնհինգ տարեկան տղան, առանց մեծ ճիգի, պարզ վարժութեան մը գնով, քսան կանգուննոց այդ սանդուխները զարկած ուսին, ուղղահայեաց դիրքով մը կը փոխադրէ մէկ ծառէն միւսը: Ամէն գեղացի, երկրորդ յարկի փողոցադիր իր քիւին տակ ութ-տասը հատ կ՚երկարէ անոնցմէ, մոյթերով յօրինուած եռանկիւններն ի վար, բերքին քաղէն յետոյ: Հարուստները, որոնց բակերը չեն գրաւուած կատոզներով, ընդհանրապէս իրենց լայնանիստ շտեմարաններուն մէջ կը զետեղեն զանոնք` ձիթապտուղի մեծ տակառներուն վերեւէն: Նալպանտենց բակը, որ շտեմարան ալ է նոյն ատեն, սանդուխները նետած է դուրս, մեծ պարտէզը: Ասոնք կողպաւոր [115] շղթաներու մէջ պառկին պիտի, եղանակէ եղանակ արձակուելու համար իրենց կապանքէն: Փորձանաւոր այդ շղթան անշուշտ գիւտն է հաճի Աննային ու կ՚ընկրկէ անվարժները: Ոճիրը իր սկիզբին մէջ կակղամորթ է բոլորովին ու կը հպատակի ներսէն աւելի դուրսին: Ատկէ զատ [116] բաւական պաղարիւն է հարկաւոր տանիքին հասնողները գտնելու ատեն: Միայն տունին քաջավարժ մէկը կամ Սողոմին պէս վարձուոր մը պիտի կրնային դիմադրել այդ փոքր, բայց վճռական դժուարութիւններուն:

 

Սողոմը ըրաւ հանդարտութեամբ, ինչ որ ըրեր էր երկու տարի վրայէ վրայ: Այսինքն` քարով մը զարնել ժանգոտած կղպանքին, բանալ շղթան ու զատել ամէնէ երկար սանդուխը: Աղմո՛ւկ, չզգաց անիկա: Երկու օր առաջուան հսկայ անձրեւը թրջեր էր փայտերը ու խուլցուցած անոնց հնչականութիւնը հարուածի դէմ: Կը մտաբերէր այս մանրամասնութիւնը, բայց չանդրադարձաւ իր սառնութեան: Անգամ մը մտնելէ առաջ այս շրջափակին մէջ, այսինքն` Նալպանտենց հարսին հզօր ձգողութեանը մէջ` անիկա անիմանալի ճամբով մը գտաւ իր ծրագիրը, կարծես գծուած ասպարէզով ասպատակէ մը: Անոր մէջ կորան վերջին փշրանքները աղկաղկ իր կամեցողութեանը [117], որոշումի ուրուագիծներուն: Շատ բնական ու միակ կարելին գտաւ անիկա տանիքին ճամբան, որուն կը յօժարի մարդ մահուան վտանգով: Ըսի ձեզի փայտերուն խարդախութիւնը: Բայց չէք գիտեր, թէ հսկայ գործիքին ժանգոտ հեծքը [118] բաւական է ներսէն արթնցնելու շուները եթէ կան, սագերն ու հաւերը, որոնք պատին քսուող ամէնէն փոքր շարժումէն կը խրտչին ու կ՚աղմկեն, մեծաթեւ թափահարելով, կէս սիւնէն վար ցատկելու ստիպելով երբեմն աւազակը: Այն պահուն, երբ Սողոմին մատները քակեցին երկաթ կապը, պարզ էր անիկա, դաշտ, քաղի իջնալիք բանուորի մը հոգիով: Ի ծնէ ոճրագործը կը տարբերի գռեհիկ ու երկչոտ աղուէսներէն, որեւէ բարդ կացութեան դէմ հանուելիք սա առարկայականութեամբ: Անիկա կ՚ապրի իր ծրագրին ամէն մէկ մասը, յարգելով անոր կարգը, ու առանձին-առանձին: Կատարուելիք արարքին ամբողջ ծալքերն ու դերբուկները կամաւ վերցուցած է իր հասողութենէն: Կ՚ընէ իր սկսած մասը ու միայն ատ: Հեռանկարը, համապատկերը, այսինքն` ծրագրին լիութիւնը, հաւանական բարդութիւնները, վտանգներուն հանգոյցը անգոյ են անոր այդ պահով միայն սահմանաւոր մարզէն: Գուցէ ինքնապաշտպանութեան խուլ բնազդն է, որ կը վարէ, տիրապետող ու աններող, անոր գիտակցութիւնը այդ պահուն: Խուլ` բայց մշտարթուն այդ բնազդին ցուցմունքովն է, որ անիկա գիտէ, թէ պարտաւոր է լիակատար շահագործելու նուազագոյն իր ուժերն անգամ: Վախը, կասկածը կամքին զանգուածէն փրցուած մասեր են ու կը կոտոր[ակ]են անոր լիութիւնը: Մարդ մորթելը, տուն հրդեհելը, նոյնիսկ առանց դիմադրող բարդութեան, իրենք իրենց մեծավտանգ արարողութիւններ են (կապուածները անվտանգ մորթելը հականիշն է այս նշմարանքին ու կը նոյնանայ պսակաւոր վատութեան: Թուրքերու գործածած ասպատակները կաքաւի ձագերու նման կը տարտղնուէին երկու զինեալ մարդոց դէմէն: Կարծես սողոսկող արիւնին տեսքը այդ մարդերը ու այդ ազգերը կ՚ընէ այդ գիծով վատ ու բզկտող): Սկսնակը, ոճիրին մէջ, հոմանիշ է վատին, որ կը սպաննէ կա՛մ վարժութեամբ, կա՛մ վախէն: Միւս կողմէ` անվախութիւնը շփոթելի չէ մարզուած անզգածութեան հետ, որ հաշիւի, մեծ նուաստացումներու, շահախնդրութեանց հետ նոյն հէնքը ունի: Յանդուգն ու հերոս են մարդիկ, երբ մէկ կտորով, միանուագ, իրենց ընդերքէն ցայտումը կ՚ընեն այն յատկանշական շարժուձեւին, որ մարդերը կը զատէ վազողներու, կեցողներու, փախչողներու պիտակաւոր փարախներէն: Երբ Սողոմենց Սողոմը դրաւ քսան կանգուննոց սանդուխը քիւին, վեր էր ոճիրին ճահիճէն: Ծառերուն խտութիւնը, պատին թանձր հողագոյնը  --երեք երեսէն ճերմակ, չորրորդով սեւ կամ ցեխ տուները բարքերու մաս կը կազմեն ու պարտադիր են հարուստին` ինչպէս աղքատին: Իր պարտէզին իսկ վրայ պահպանողական` գեղացին կը դատապարտէ ամէն շեղում բնակարանի սովորոյթներէն: Ու տուները` ինչպէս զգեստները, կը բարեշրջուին նոյնքան դանդաղ, որքան հոգիները եւ մեղքերը--  եւ շարժումին զգուշաւոր նրբութիւնը կ՚աւելնային իրարու: Կան այս ձեռքերը, որոնք ամէն բանի կը դպին թեթեւ ու կ՚ընեն խճող բաներն իսկ առանց աղմուկի: Սողոմենց տղուն մարմինը քիչ մը շատ բացուած ձայնական հոսումներու, հոգեկան առաձգութիւն էր ստացած: Ծղրիդը միայն մտիկ ըրաւ, իր խոռոչէն, սիւներուն ծորած խուլ հեծքը եւ կակաչեց [119]:

 

Բարակ ու թեթեւ անոր մարմինը քիչ ճօճումով բարձրացաւ տանիք: Ծրագիրն էր օգտագործել տանիքի անձրեւամուտը, ատենին դասակա՛ն` բոլոր տուներուն, հեռաւոր նախապաշարումի մը կնիքով, որուն համեմատ չարքերն ու հոգէառը այդ մուտքը կը գործածէին, պարտաւոր էին գործածել, մարդոց հետ հաւանական շփումը խնայելու համար: Այսօր մոռցուած է աւանդութիւնը ու ծերերը կը դիմեն անոր` լռեցնելու համար աղմկարար պզտիկները, երբ ներսը, մահուան մահիճին վրայ մէկը կ՚ոգեվարի ու տանիքէն մռայլ քայլեր, կատուներէ, մութով աներեւոյթ, պատրանքը կուտան շրջող ոգիներու: Շարժական տախտակ մը կը ծածկէ այդ մուտքը: Տակի, այսինքն` առաստաղին կողմէն ուժով նիգ մը, ընդհանրապէս երկաթ  --փայտովներն ալ տեսած եմ շատ--, զայն կը պաշտպանէ հովին երախէն, որ կղմինտրները խածնել ու ալիւրի պէս փողոց թափել կ՚ախորժի երբեմն գիշերահաւասարներուն: Տասնեակ մը տարիներէ ի վեր գողերու կողմէ յանդուգն շահագործումներ պատճառ էին եղած, որ վերցուին այդ վտանգի դուռ բացուածքները տանիքներուն մեծ մասէն: Սերովբէ էֆէնտին, աւելի ճիշդ` մայրը, կասկածոտ ու աւանդամոլ հաշտութեան եզր մը գտած էր հարկին ու վախին մէջտեղը, պահած էր կափարիչը, կղմինտրով զայն տանիքէն անյայտ ցոյց տալէ ետքը: Դիմացէն զննող մը ոչինչ ունէր տեսնելիք զինկապատ մուտքէն:

 

Նալպանտենց տանիքը պարտէզ հայող իր թափէն ապահով էր փողոցէն: Կտուրին գիծը, երկու մարդու հասակով վեր, կը պաշտպանէր տղան բանուկ փողոցին հասողութենէն: Անիկա վախ չունէր տակէն, վասնզի կղմինտրը թեթեւ մը խոնաւ, խուլցած էր գիշերուան ալ զովէն: Ասկէ զատ, հետեւելով գաղթականներու սովորութեան, կղմինտրին ու տախտակին մէջտեղը հող պառկեցնելու նորութիւնը ծաւալ էր գտած ունեւորներուն մօտ: Տանիքին տակ շատ մը առարկաներ, հինցած լաթեր, որոնք կը կոտրէին հեծքին գիծերը: Քանի՜-քանի՜ հեղ, անիկա տանիք սրջող [120] մարդոց քայլերը չէր լսած ներքեւ սենեակէն, հակառակ ուշադիր ճիգին:

 

Կոկոզած, կատուի քալերով յառաջացաւ դէպի մուտքը: Այնքան զգոյշ կը կոխէր, որ խոնաւ կղմինտրները տասնէն մէկ հազիւ կը ճաթէին, խուլ հազի մը պէս, որ չի կրնար բացուիլ ու կը թաղուի: «Թեթեւ ոտքը» պարապ բացատրութիւն մը չէ: Անիկա պէտք չէր զգար աջին ու ձախին նայելու: Տարօրինակ վստահութիւն մը կ՚ողողէր զինքը ու անոր կը խնայէր աւելորդ, աղէտաւոր վարանումներ ու շարժումներ: Կարծես թէ օրը ըլլար ցերեկ, ու ինք` սրջողներուն օգնելու գացող պատանի: Ոճիր, արիւն, սեռ` բոլորն ալ հեռո՛ւ, թաղուած, լերան ետին քաշուած մեծ հրդեհի մը պէս, որմէ ոչինչ կը պտտի գագաթներուն վրայ: Աչքերը` ինչպէս լուսի մէջ, կը տեսնէին շատ յստակ, բայց հարկ է ճշդել, իրենց ուզածը միայն: Անշուշտ անոր աջին տանի՛քը, քիչ մը ցած, [121] Խման Մննէին, իր բուխերիկին կիսափուլ սիւնովը, որուն մէջ կատուները առագաստ էին ընտրած, տակի, այսինքն` տունին նոր հարսին հետեւած ըլլալով: Ձախին` գեղին կտրտուած պատմուճանը, խորտուբորտ ու կոյր: Այս պատկերները կ՚ուրուանային, բայց չէին թափանցեր անոր գիտակցութեան: Մէկն է աս պարագան մութին շնորհներէն: Ո՞վ տարաւ զինքը ճիշդ մուտքին վրան: Հանեց զոյգ մը կղմինտր: Հո՛ղ: Մէկդի: Շօշափեց: Զինկին պաղը չէր խաբեր: Մաքրեց կափարիչը, իր ամբողջ տարածութեան վրայ: Նեղուեցաւ քիչ մը, մինչեւ որ դանակին բերնովը պարպեց ճեղքերը, որոնք լեցուած էին մաղմաղ հողով, շատ տեղ քարացած: Թեթեւ էր մութը գլխուն վերեւ ու միջոցին մէջ քաղցր զովութիւն մը, անուշին հոտովը միաւոր, կու գար չորցնելու քրտինքը ճակտէն: Չզարմացաւ այս օդով այնքան տաքնալուն: Փոշին կը շոգիացնէր այդ քրտինքը անոր ափերէն: Տեսաւ մտքէն վարպետ Օհանը նստած իր տեղը, մուտքի առջին, կոշտ մատներովը ճմռելով բջիջները վայրի մեղուներուն, որոնք զայրացկոտ յարձակում կը գործէին, բայց կ՚իյնային լայն թաշկինակին հարուածներովը: Այս տարի էր ատիկա, շերամի եղանակէն առաջ: Անոր միտքը դիւրութեամբ ցատկեց այդ անջրպետը: Տեւողութիւնը մեծագոյն տանջանքն ըլլալով հանդերձ, մխիթարանք է երբեմն: Որքան խոր ու նոր բաներ կը լեցնէին պարապը երկու ժամանակներուն: Վարպետ Օհանը ի՜նչ աղաչանք էր թափեր Նալպանտենց ծառային, «Առաւօտ լուսոյ»ի մը համար: Մէջքէն հանեց երկաթ, սրածայր գործիք մը, դարբիններուն դուրը: Մէկէն ջերմացաւ անոր ուղեղը: Հոն եկած էր փռուելու մռայլ տեսարանը տունէն իր մեկնումին: Ու եղաւ անոր ջիղերուն վրայ տարադէմ ու դժպհի այն հոգեբանութիւնը, որ իր հօրը սենեակին մէջ պլլեր էր անոր պատանութիւնը, հիւանդոտ, մսող, անյոյս ու մահահոտ բարեխառնութիւն, որով կը ժխտուի [122] մեր մէջ մեր սեռային զկծումը: Ինչպէս սաստած էր մայրը, կոշտութեամբ ու անգութ, սպառնալով դանկըտել բոլորը, եթէ չերթար տեղը պառկելու: Ո՛չ առաջինը, եւ ոչ վերջինը մայր ծեծողներուն: Հիմա մութին մէջ, կափարիչին աղօտ փայլովը վիրաւոր` անիկա կը նմանէր մէկու մը, որ կը բանայ դուռը իր հողքին: Ու կը ցաւէր այդ վայրագութեան համար: Տեսաւ զինքը աւելի ետքը, ախոռին մէջ, առած ատենը տունին չուանը, երբ իր մատին էր դպեր պաղը երկաթին: Դուրն էր, որով հայրը սանդուխցու սիւնին միսին մէջ կը փորէր աչքերը: Ինչու՞ խզկած էր ան ալ մէջքին: Շնագայլեր, գերեզմանին վերերէն. [123] թող պոռային սատկելիք գազանները: Եկաւ ու գնաց, արագ, ուրուատիպ, գնչուհին: Եղաւ ինքնավստահ, ոճիրը շատ վերէն, շատ հանդարտ սկսողի մը հոգեբանութեամբ:

 

Սահեցուց գործիքը, քիչ մը դժուար, քառանկիւն մանրանկար խրիմին [124] մէջ ու մեղմ` պրկեց զայն, լծակի ուղղութեամբ, աջ ու ձախ: Ժանգոտ ճղռտուք մը, քիչ ու խուլ, խոնաւութեամբ վիրաւոր, բայց սիրտ ճմլող: Անոր զօրաւորագոյն զգայութիւններէն մէկը պիտի մնար այս հեծկլտուքը [125] մետաղապատ առարկային, որ գծուեցաւ ու մնաց: Երերուն ձայնը երբեմն կ՚առնէ այս շեշտը ու մենք զուր չէ, որ կ՚ախորժինք բանաստեղծութենէն ու կը հաստատենք մեր տագնապը մեր շրջապատին ալ վրայ: Քիչ ետքը, աւելի ամուր շարժում, որուն հետեւող հեկեկանքը, հակառակ իր ուժին, մնաց անարձագանգ: Կափարիչը կը դիմադրէր: Խարխո՞ւլ: Չէր անշուշտ: Բայց այն նիգերը որոնք պատրաստ կը ծախուին, սրամիտին մէկը նմանցուցած է կնիկներու ոսկորին, որուն ամրութեան վստահողը տեսնելիք ունի: Չկայ անոնց մէջ տեղի չտուողը: Այդ էր պատճառը, որ բակի մեծ դուռներուն հնօրեայ ու հսկայ կողպէքները, ատեն մը եւրոպական այդ բարակ ու փայլուն փականքներուն առջեւ նահանջելէ ետքը, վերադարձան իրենց վարկին: Պզտիկ ճնշումը բաւ էր օտար կրակէ այդ երկաթները խորտակելու: Գործ ունեցողները ծանօթ են նաեւ սա պարագային, որուն համեմատ երկաթը կը քայքայուի ներքին իր ուժէն` հողին ու փոշիին անդուլ խոնաւութեամբը: Երեք-չորս տարի հեղ մը սրջուող տանիքը ժանգով կը խղդէ ամէն նոր երկաթ, որ ներկուած չէ: Վեց ամիս չկար, որ Սողոմը, տանիքին սրջուելուն առիթով, ըրած էր այդ ելքը, շօշափած նիգը: Ծանօթ էր դարձեալ նիգերուն այդ տկարութեան իրենց ալ տունէն: Ծռեց դուրը, աւելի ամուր: Փա՛թ: - Փայտ ըլլար փրթողը, այնքան հեռու էր ճիչը մետաղին արու հունչէն: Նիգը կոտրած էր: Կարծր` բայց բութ աղաղակը թռած էր վար, ծառերէն անդադար հոսող շրշիւնին մէջ մարելու: Հովը բարեկամ է, կ՚ըսեն, սեւ բաներուն: Բացաւ կափարիչը: Տաքը զարկաւ երեսին ու կճեց քիթը: Փոշի, բորբոս: Մտիկ ըրաւ եւ իսկոյն սուզուեցաւ բացուածքէն ներս:

 

Վտանգի գնով ճարուած ամէն փորձառութիւն շատ աւելի խոր է ու դիմացկուն մեր անգիտակցութեան մէջ, քան սովորական աղբիւրներով հոսածը: Պտտած էր անիկա այդ տեղերուն վրայ, բայց ներսէն, ձեղնատակէն, տանիքը աշխատողներուն փոքր պիտոյքները գոհացնելու համար: Ու չէր գիտեր, թէ այդ սկզբնական ծանօթացումն էր, որ վարած էր, անոր տագնապի ամբողջ ընթացքին, ոճիրին յատակագիծը այսքան հանդարտ լրջութեամբ:

 

Գլուխը հատած էր տանիքէն: Պահ մը ոտքերը ըրին սողոսկուն փնտռտուք մը, գերաննե՜րը: Յիշեց օրը, արեւին համը, տունին բոլոր սենեակներուն մէջ փոշիին անձրեւը, պատը` ճառագայթներուն լարին, ու հո՜տը, մարմնեղէն ու սեռ, Նալպանտենց հարսին, որ ջուրին սափորը կը մատուցանէր իրեն, սանդուխին վերի աչքերը դէպի, վերցուցած թեւերը, շարժումի հանելով կլորութիւնը իր ծոցին, ուրկէ զգլխող բան մը զարկած էր իր աչքերը [126], կրակէ ջուրի մը պէս քալելով խորագոյն ալքերը անոր հոգիին: Անոնց նայուածքները իրարու խօսա՞ծ էին փախստեայ այդ պահուն: Իրողութիւն էր, որ Սողոմը շաբաթներով ապրեցուցեր էր կարմրած հարսին այդ տեսիլքը իր մէջ: Տարած էր անիկա սափորը, ձեղնատակին մութէն, սայթաքու՜ն, ճիշդ ինչպէս հիմա կ՚ըլլային իր ոտքերը, քալել սկսելէ առաջ: Վառեց լուցկին --տունին ամբողջ պահեստը պարպած էր մէջքին, ի՛նք` որ չունէր պէտք, ծխող չըլլալուն--, ափովը շինեց բոցին պահպանակ լուսարգել, կոտրելու համար վեր ցոլացումը լոյսին: Կանանչի զարնող դեղնորակ բան մը եղաւ եռանկիւն պարապը: Առաստաղին գերանները, հսկայ ոսկորներու նման, միակերպ ու միաշար ծեր, իրենց սովորական ծաւալին` չես գիտեր ինչպէս` աւելի հաստըցան: Ոճիրի՞, թէ վերյիշումի կ՚երթար Սողոմենց տղան, երբ կը բաղդատէր սիւներու այդ պառկուածքը ուրիշներու, նրբամարմին ու թեթեւ, տանիքներու տակ, այն շատ մը տուներէն, որոնց կառուցումը կը բրգանար հիմա իր առջին, երբ անհոգ տղայ, լարախաղացի նման կը վազէր սիւնէ սիւն, մօրը աղաչանքին անհլու, երգելով գեղացիներուն նուէրները [127] ու զովացնելով աշխատանքներուն ամէնէն դաժանը, հիւսնինը: Մամո՜ւկ, մամուկ, ըսես ըլլար ծով մը ոստայն, որուն մէջ սեւ, աչքի պտուղներու [128], ձուկերու գլխին նման, սարդե՜րը, լոյսէն թարթելով ու փախչելով «լեղապատառ»: Ու գորշ կտա՛ւը անոնց մետաքսին, որ կ՚երփնուէր տարտամ ոսկեջուրով մը: Անոր ափէն լոյսը -մոմիկ մը- կաթիլ մը ոսկի կ՚ըլլար բարակ ու ճերմակափոր մամուկներու մէջ, որոնք կը դառնային խատուտիկ ու թափանցիկ: Ինչո՞ւ կը հետաքրքրուէր այս միջատներով [129], անոնց ոստայնով: Հանգրուանէ հանգրուան մեր միտքը կ՚ախորժի չզգալ հիմնական բեռը ու կ՚ընդունի չէզոք բաներ: Իջաւ ծունկերուն վրայ: «Չորս ոտքով», ինչպէս կ՚որակուէր նստուկ այդ քալուածքը [130], սկսաւ անիկա իր ճամբան սա գառագեղէն: Բարակ մոմը` որուն մարմինը հիւսած էր մատին --տիրացու տղու վարժութիւն, երբ դասին կիսախաւարին մէջ, տէրտէրին կէս աչքերուն լոյս տալու համար` անիկա կը փաթթէր մոմին բարակ մարմինը իր մատին ու կը բռնէր այդպէս ստացուած աշտանակը շարականին վրայ, ընկերելու համար յոգնած ձայնը քահանային--, քիչ իր լոյսովը կը պատռէր քնացող, սեւցող մութը ու կը բանար սիւնադիր ճամբան: Սամիկ Սամո՞ւնը: Անշուշտ, անոր առիթով սուրբե՜րը, որոնք կանգուն սիւներու վրայ ապրեր էին տարիներով: Սո՞ւտ [131], անկարելի՛: Չեղաւ անոր միտքը այդքան սրբապիղծ: Բայց բոլոր այդ մեծ ապաշխարողներուն նախանցեալը հեշտ ու ցանկալի իրականութիւնն էր անոնց հեքիաթին: Չէ՞ որ անցեր էին մեղքին «տոռուն»ներէն: Ու տեսաւ կրկին Շմաւոնը, որ աղբարը յարդին մէջ խղդելէ ետքը, խածեր էր անոր կոկորդէն, արիւնը ծծող գայլի մը նման: Զգուշաւոր ու հանդարտ, մէկ ձեռքովը ափը շարժելով ետին, կարծես պատկերներու կարաւանը ղրկելու համար խաւարին` ան առաջացաւ դէպի կէտը, ուր կ՚ենթադրէր երկրորդ կափարիչը, ան ալ շարժական, բայց առանց նիգի: Յիշեց, թէ անոր շրթունքին, բայց քիչ մը քովնտի, նետուած էր օրանը, հինաւուրց, բայց Աղուորին հարսնիքին հարկաւ արդիացած, ներկով ու զարդով, հինգ տարիներէ ի վեր սպասումի մէջ` լոյսին իջնելու: Չկա՜ր: Իր աղիքները անցան ջերմ բանէ մը: Անիկա ծանօթ էր աւանդութեան, որ կը յանձնարարէ յղութեան հետ [132] յարդարանքը սկսիլ մանուկին կեանքին: Ու օրանը, առաջին հանգրուանն էր անբաւ այն բանին, որ մեր կեանքն է, ծրար մը՝ [133] կաշիի մէջ այդպէս թխմուած իր արշալոյսին: Սողոմենց տղան սառեցաւ քիչ մը: Եկած էր իր շրթներուն Աղուորին բերանը, այսինքն` այն պահը, ուր անհնարին սարսուռով մը առեր էր անոր լեզուն մէջը իր բերնին ու ծծեր զայն, նուաղելու չափ թուլցած ու պղտորած անորակելի երանութեամբը, որ կը զգացուի ու չ՚արտայայտուիր: Մտածեց պատճառին, որ այսպէս արտասովոր պահի մը իր միսերուն վերադարձուցած էր զգլխանքը անկողինին: Օրա՛նը: Տաքցաւ երկրորդ անգամ ու անոր ջիղերը թօթուեցին զինքը ներքին հպարտութեամբ մը: Անոր այցելողն էր անդրանիկ գիտակցութիւնը հայրական զգայութեան: Մանկունակ էր անոր հրճուանքը, բայց խոր նոյն չափով, իջնելու չափ մինչեւ անհաս ալքերը ստեղծումին արբեցման: Օրա՜ն, այսքան կանուխ: Տեղը գրաւած էր պզտիկ աթոռը, մանուկի, նստատեղէն ծակ: Մէկդի ըրաւ անխելք առարկան: Հարուստներուն աւելորդ մէկ զարդն էր ան, նորամուտ, ու անիծուած ատով: Բայց տպաւորուեցաւ անոր հեծկլտուքէն, ան ալ խուլ, մանկական, ճիշդ լացի նման, որով առարկաները կը պրկեն մեզ, մեր ջիղերէն ու մեր հոգետունէն: Ե՞րբ հասաւ անկիւնը: Գլխին` տանիքին հաստ գերաննե՛րը, ճնշող ու լիրբ: Պարտաւոր էր սողալու, ազատելու համար անոնց հարուածէն: Ահա քառակուսի տախտակը --տեսաւ զայն տակէն, ներկուած ճիշդ ու ճիշդ շփոթուելու համար առաստաղին ընդհանուր գոյնին մէջ, որպէսզի անհնար ընծայուին գիծն ու բացուածքը, նկատառումը, օտար աչքերուն--, որ մնաց անշարժ իր մատներուն դէմ: Խոշոր սարդ մը ըսես թաւշեր էր ամբողջ երեսը, մաս-մաքուր ու չկար ինքը: Աւելի մօտեցուց մոմը: Մատը աւրեց ոստայնը: Մէջտեղ ելան քառանկիւնին գիծերը: Չարչարուեցաւ, մարմինը քովնտի քշելու եւ երկու ձեռքերն ալ գործածել կարենալու համար: Կ՚այրէին ռունգերը կծու համէ մը, որ քրտինքին ու փոշիին խառնուրդը կը յիշեցնէր: Կ՚այրէին աչքին անկիւնակապերը ճակտէն հոսած աղով ու իր իսկ ստեղծած փոշիով: Ըրաւ ուժգին ճիգ: Չէր վախնար, վասնզի մառան էր տակինը, քառակուղպ ու հեռու Նալպանտենց Աննային սենեակէն: Կափարիչը տեղի տուաւ: Ջերմ ու գլուխ առնող բան մը մէկէն ողողեց անոր դէմքը: Մառանները ունին այս կարգի արձակումներ: Ըսես անուշի ծափերուն գոլն ու արոմը կը դպէին իրեն, այնքան մօտ էր անոնց ներքին ոգիին: Զգուշացաւ ձեռքը երկարելէ ծակէն վար, վասնզի վախ ունէր զոյգ պատուհաններէն, որոնք երես կը բանային անկէ դէպի ծառաներու բաժինը, ասոր վրայէն դէպի փողոցը, ուր կ՚եռար գիշերային աշխատանքը, ազատ` ցերեկուան ընդմիջող աղմուկէն խուլ ու պռատ լոյսին մէջը ընդհատ փայլակող բոցին, ջահերուն հանգումէն յետոյ: Դիւրաւ, առանց արագութեան, չմարելու հոգով մոմը` անիկա քակեց մէջքէն չուանը, ոլորուած գօտիին փաթին: Յանկարծ կրկնուեցաւ, շատ թարմ ու կենդանի, զգայութիւնը, զոր ունեցեր էր անիկա, չուանը մէջքին փաթթած ատեն, կուպրի պէս թանձր ու ծանրահոտ խաւարին մէջը իրենց ախոռին: Անիկա ինքզինքը տեսաւ, այս անգամ, պատրուելու չափ իրական գունաւորման մը մէջէն, մօտիկ գեղի մը թուրք մէկ պալատին մէջ: Գնչուներուն ձայնը երբ դադրեր էր անոր ականջէն, քանի մը ժամ առաջ, գերեզմանէն էջքին, զգացեր էր այդ մտապատկերին կազմաւորումը իր մէջ: Ինչո՞ւ: Մեզի ներկայացող պատկերները դպրոցական աշակերտներ չեն, վկայականը ծոցերնին, որպէսզի ստուգումը կատարենք: Իրականը ան էր, որ եղեր է անիկա ատ գեղը, տարի մը առաջ, պալատին բացէն, հիացիկ ու ամէն տղու նման երազելով վանդակուած պատուհաններէն ներս ճերմակ ու կատղած կիներու: Այս կարգի ապարանքներ հազուադէպ չեն շրջանին շատ մը գեղերուն մէջ, կը պատկանին ականաւոր տեղացիներու, որոնք մանուկ հասակէն որբ, առնուած` պետական վարժարանները, ստանալէ յետոյ պաշար, ինկած են զինուորական կամ վարչական ասպարէզները, անցնելով զանազան պաշտօններէ, արժանանալով կարեւոր դիրքերու, թափանցում ունենալով մինչեւ արքենի սպասորեարը: [134] Կը սոթտեն պետութիւնը, նայելով իրենց կզակներուն լայնքին ու, ծերութեան դուռներուն, աչքէ խուսելու բռնադիր դիտումով --Պոլիսը դասական քաղաքն է պետական հարուածներու եւ ասոնց ընկերացող վերիվարումներուն--, խելքը կ՚ունենան կամացուկ դառնալու ծննդավայր իրենց գեղը: Հոն, հեռու աւագներուն ժանիքէն, կրօնեռանդ պաճուճումով զրահած իրենց խոցելի հարստութիւնը, կը տնկեն իրենց փառքը արժեւորող հսկայական ապրանքները: Գեղին ամէնէն գեղեցիկ դիրքին վրայ կը դիզուի փարթամ կառոյցը, իւղոտ ու առատ, երբեմն արդիւնք` բռնավաստակ բազուկներու, երբեմն ալ արդար, հալալ աշխատանքի, խելքի, դրամի, որ կը հոսէր խոնարհ աւանին մէջ ու քանի մը տարուան համար աղքատին ու կարօտին օրհնէնքը կը շահէր ողջերուն փառքին ու մեռելներուն հոգուն: Ասոնց շուրջը ստեղծուած հետաքրքրութիւնը այնքան ընդարձակ է ու հոն թաւալող կեանքը այնքան տարօրէն յորդ, ու նոր` գեղին համար, որ թուրքերը կը պատմեն անոր իրադարձութիւնները առաջ իրարու, յետոյ` իրենց բանուոր հայ տղոց ու, ասոնց ճամբով, հեքիաթը կ՚աճի ու կը տարածուի հայ գեղերուն խուլ անկիւնները մինչեւ: Անոնց շինութեան սկիզբը կամ կործանումը պատմական դրուագ է, թուական տալու չափ գեղին տգէտ դասակարգին: Փաշան կամ պէյը, քանի մը տարին հեղ մը կու գար հոն, բանակ մը կնիկ կամ ծառայ ձգած ետին, կ՚ապրէր մէկ-երկու ամիս, գեղը դնելով ափ ի բերան զարմանքի մէջ` իր աղջիկներուն ու ձիերուն արտակարգ նրբութեամբը, ու արդէն մեծաստիճան իր տղոց ոսկեճամուկ համազգեստովը, որոնց երկշարք կոճակները թրթռման ու շողիւնի մէջ կը կրկնապատկէին անոնց դէմքերուն նուաղ, բայց գրաւիչ գեղեցկութիւնը: Ու անոնց պերճանքը նիւթ կու տար գեղէ հեռու երգիչներու, որոնք, նախնական իրենց գործիքները շալկած` օրերով կ՚երգէին պալատին առջեւ իրենց եղանակները, խոր, մելամաղձոտ, երբեմն ալ զուարթ, համաձայն պաշտօնատարին ախորժանքին, կոտրտելով ասոր փառքը, պատմութիւնը, հանելով վրայէն հեռու քաղաքներուն դիզած ապրշումն ու սեթեւեթը, դարձնելով անոր սիրտը իր պատանութեան մերկ բաժակին, [135] այսպէսով անոր մէջ զրահուած գազանը վերածելով գառնուկ ու քաղցր գեղջուկի: Եղած են հանդէսներ, որոնց ընթացքին ամէն տունի կէս գառնուկ նուէր է ինկած: Ու եղած են թափօրներ, անհաշիւ մսխումի, ու բարեհաճ գինովութեան անմոռանալի թափօրներ, երբ ականաւոր փաշան, հագուած իր գեղին տարազովը գնչու, քէօչէկ, պոռնիկ, ու բանակներ պլլած առջին՝ կը խաղար փառաւոր գգալապարը [136], ա՛ն` որ շատ մը անուններով ծանօթ է Անատոլուի բոլոր ժողովուրդներուն եւ որուն սաղմը ծուարած կը մնայ խորը ամէն թուրք հոգիին: Այս վերադա՜րձը` որպէսզի հանգչին աճիւնները գերեզմանէն իսկ ջնջուած գեղջուկին, որուն արիւնը ահա կը խենթենար ու կը պատուէր խոնարհ հողը իր պապերուն: Ու թլփատութեան փառահեղ հարսնիքներու ու զուգադէպ պայրամներու ատեն, առասպելական շքեղանք ու զեխութիւն: Թուրքերը, իրենց ձրի հարուստներուն ու կողոպուտէ յղփացած աւագանիին գիծով, իրենց նմանը չունին ուրիշ ժողովուրդներու ազնուականութեան մէջ, երբ ուրիշներէ վաստակուած դրամը կը վատնեն: Հիւսիսայգի նման ապշեցուցիչ այս հանդիսանքները կը ջնջուէին կառուցման արագութեամբը: Մեծղի ուրիշ թափօր մը պալատանին [137] կ՚առաջնորդէր գեղէն դուրս, օրհնութեամբ ու արցունքով, Արեւելքի հին բարքերուն ընդարձակ համանկարը ցուցադրելով այնքան ուրիշ քաղաքակրթութիւններ տեսած այդ մարդերուն: - Մարդեր` որոնք կը չոքէին պաշտօնակալին ոտքին, որպէսզի դնէր անիկա ոտքը կռնակնուն ու հասնէր ասպանդակին: Կիներ` որոնք հանըմներու պարեգօտը կը քսէին իրենց գոց ճակատին ու զինուոր իրենց տղոց վրայ փաշային կիներուն քաղցր աչքն ու պաշտպանութիւնը կը հայցէին…: Ու պարզ կեանքը կը դառնար ետ, խեղճ այդ գեղերուն, հետը բերելով սրբազան, փաթթոցաւոր ձանձրոյթը, որ պարզագոյն իրականութիւնն է այդ բարեկեցիկ, փոքր գեղերուն, միակ մզկիթով, միակ հրապարակով, ուր տուները կը շինուին թթենիի պարտէզներուն թելադրանքով, այսինքն` քաղքիններէն երկու հեղ խոշոր, եւ որոնց մէջ ազազուն տղեկ մը ու նրբենի, բայց դիւթքի պէս զգլխիչ աղջնակ մը կը սպասեն կնիկի ու էրիկի: Ուր, սրճարանը կը համախմբէ բոլոր աշխատող բազուկները, ընդհանրապէս մօտի հայ գեղերէն, ու կը պատկառի ծերերէն, գարգմանակուած` հսկայ իրենց փաթթոցներէն, կզակնուն կախ երկու թիզ մօրուք, եւ ձեռքերնուն` Մէքքէի համրիչները, յօրանջող ու աղօթող, լիրբ ու կատաղի, հանդուրժելով անհաւատը, երբ կ՚աշխատի հացին գնովը, հալածելով անոր հոտն իսկ, երբ անոր մէջ կասկածի մարդը այսինքն` արարա՜ծը, որ նայելու, քալելու, ուզելու, չտալու [138] տարրական պահանջները կը փորձէ բանաձեւել: Բայց չէին փակուեր դուռները մեծակառոյց ապարանքին, ուր կոտրտած, դահացած քանի մը հանըմ, իրենց հաստախարիսխ մարմինները պարտկելու անկարող կամ կապկաձեւ իրենց դէմքերը ամրօրէն լաչակած, քիթ ու բերան ալ մէջը ըլլալով, քանի մը սեւամորթ գերիներու տարերկրեայ փառքով ստիպուած իրենք զիրենք խաբելու, սկիզբը կ՚ընէին անդարման, անվերադարձ լքումին, կեանքին այն կտորին, ուր մաշած իրենց մարմինին, ու ա՛լ անգործածելի իրենց հրապոյրներուն արժեւորման համար հազար յոգնութեամբ, նուաստացումով, կորակոր կործանումով գիւտը կ՚ընէին նոր ժմնուկ, աղքատիկ պատանիներու, ցանելու խաղաղ գեղին մէջ ամօթը իրենց ծիրանաւոր տարփանքին, բաշխելով տուներուն խռովք ու արցունք, բաժինք ու արիւն, հալեցնելով պալատին շարժական բոլոր կահերը, ու հալեցնելու ստիպուելով մա՛նաւանդ ոսկեղէնը, որ անոնց բազուկները կը հիւսէր պարմանութեան օրերէն ու պարպուելով գոհարեղէնէն, որ անոնց մատները կը պսակէր արքենի, առնուազն իշխանական գինովութեամբ ու պատկերովը ա՛լ մեռած անկողիններուն ու ա՛լ մեռած ծոցերուն, հալելով մա՛նաւանդ իրենք իրենց շնորհէն, հետզհետէ վերածուելու համար տկռած կուռքի կամ կմախացած չորութեան: Ո՜վ տրտմութիւնը հինցած հանըմներուն, որոնց այտերը կերուած են ներկէն, ու թարթիչները թափած` ծարիրէն: Որոնց կաշին կիրքին աղին մէջ կռնծած, տրեխի [139] կը փոխուի գարշ մազերուն աղբին ներքեւ: Ու տրտմութիւնը մա՛նաւանդ հինցած պալատներուն, որոնց կը խախտի ծեփը է՛ն առաջ, ճերմակին վրայ դեղին պալարովը ներքին փտումին: Կը պատահէր, որ մահը կամ լքումէն ու ձանձրոյթէն առաջացած անիմանալի ախտեր քանի մը տարիէ փակէին դուռները ընդմիշտ: Սեւամորթ ծառաները թափուէին փողոց, բորոտ շուներու նման, ու պարպէին ապականութեան տակառը գեղին զայրոյթին: Ու հաստատուէին արագիլները, երջանիկ ու անխանգար, ա՛լ շիջած ծխնելոյզներուն: Կամ, կառուցողին բախտին հեռուն ալ շիջումովը պալատը իյնար ակռաներուն տակը ցեցին ու մուկին, ու սղոցին տակը ձիւնին ու բուքին: Օր մը տանիքէն, օր մը ծեփերէն, օր մը վանդակաւոր պատուհաններէն քիչ-քիչ թեւ բանային հատուկոտորներ: Ու հիննալու իսկ չհասած, ինչպէս կը դիտուի երբեմն առոյգ մոյնքով միջին տարիքի մարդերուն մօտը, գեղանի [140] ` բայց ներսէն փտած պալատը, կտցահար ժամանակին անտես ու անողոք կտուցովը, աշնանամուտին` խիստ հովի մը ճիրաններուն տակ, կամ հսկայ ձիւնի մը հանդարտ, խարդախ գգուանքէն, նստէր ինքնիրեն, տանիքէն հրուած, յարկերը առած գետին իջնալով: Ո՜վ կործանումը մեր պալատներուն: Երբ բազկատարա՛ծ գերանները կը պատմեն մեր փառքը փոշի, ու կու լայ կարծես անոնց վերեւ սաւառ[ն]ուն [141] շամանդաղը, ա՜ն` ուր շիթը կայ գուցէ մեր արցունքին եւ կամ հաճոյքին…: Ու բլուրը, աղբերադիրքը, գեղանի պարտէզը, բոլոր մեր սոնքումէն ու սէրէն, անհունաբաղձ մեր սրտին տագնապներէն ու մեր հպարտութեան այդպէս ցցուած կոթողներէն պահէին չոր անուն մը միայն, որ վաւերական ապրանքը կը դառնայ գեղին, ջնջելով իր հեղինակը, բայց դիմանալով բերնէ բերան, տիտղոսելով թաղը, աղբիւրը, այգեստաններերը ու անցնելով հեքիաթին: Ամէն գեղ այդ կողմերը, մօտիկ շրջապատի մը վրայ ունի այդպէս, պէյով, փաշայով, ու թրքական ուրիշ պատուանուններով շքադրուած դիրքեր, փողոցներ, թէքքէ ներ [142] ու սուրբեր, որոնք գողտր հաշտութիւն են ճարած [143] ժամանակէն ու անոր փոշիէն, ու չեն նեղեր հո՛ն` ուր կը շարուի հիմա փոքր ու համեստ կարաւանը աղքատիկ տուներուն: Երբեմն մարդն ալ կարող է սրբագրել մեր ամբարտաւանութիւնը ու լրացնել բնութեան թերին: Ըսած են, ու իրաւունքով` թէ կործանումը խորհրդանիշն է կեանքին…: Կեա՜նքն է ասիկա, դրուած հասողութեանը մեր բազուկներուն: Ինչո՞ւ այս ամէնը, Սողոմենց տղուն ուղեղէն, որ դուրսէն գիտէր պալատներուն փառքը: Բայց շաբաթ մը առաջ, բանտին մէջ, անիկա հանդիպումը ըրած էր տարեկից տղու մը, որ բերուած էր շղթայակապ, արիւնլուայ, պալատ մը կրակած ըլլալուն, երկու կնիկ մորթելու եւ ոստիկան մը սպաննած ըլլալու ամբաստանութեամբ եւ որ կը մերժէր այս վերջին վերագրումը ձայնին բոլոր զօրութեամբը, բայց կը պատմէր հաճոյքով, թէ ինչպէս մտած էր պալատին տանիքէն անձրեւմուտի ճամբով, ըրած Սողոմին նման, ձեղնատակի սողոսկումը ու բացած սա կափարիչը, տախտա՜կը, որուն առջեւն էր Սողոմը հիմա: Տանիքին վրայ բո՞ւ մը, թէ քալող ուրիշ բան մը --ձայն կ՚առնէր տարօրինակ դիւրութեամբ, զարմանալու չափ, քանի որ ականջներուն քովէն հեղեղ կ՚անցնէր--  դարձուց զինքը իրականութեան: Թօթուեց գլուխը: Որքան էր տեւած պալատներուն համանկարը, որ տեսիլքի մը կենդանութեամբը դողաց մութին վրայ ու չքացաւ գլխու այդ շարժումով: Միտքը ունի այս արտակարգ նկատուող համապատկերներէն: Երբեմն տասը երկվայրկեանը հազիւ անցնող տեւողութեան մը վրայ մեզի կը մատուցուի ամբողջական վերաքաղը մեր կեանքին, մանրամասնութեանց այնպիսի՛ յստակ հանդէսով, տեւումի այնքա՛ն երկար, շղթայուն զգայնութեամբ մը, որ մենք կը շփոթենք տեսիլքը իրականութեան հետ: Գոցեր էինք մեր աչքը, գիրքի մը էջին: Ապրա՜ծ առնուազն կէս դար, լիալիր ու յորդ ապրումով մը, որ երազին ու քմայքին բոլոր բարիքները կը համադրէ, արագութեամբ, ալիքի մը վրայ: Կը բանանք մեր աչքը: Հոն է գիրքը, նոյն էջին: Մեր մոխրամանին` մեր սիկարը կը վառի գրեթէ նոյն հասակովը, մոխիրի հազիւ միլլիմ մը աճած նոյն գարգմանակը կտուցին ու մեր կատուն, մեզի հետ, որ, մեր ազատ թեւին մէջ իր գլուխը դրած` ժամանակը կ՚աղայ իր ռունգերուն ընդմէջէն: Կը նայինք ժամացոյցին: Սլաքները կը պահեն իրենց անկիւնները գրեթէ անաղարտ: Սողոմենց տղան պիտի ունենար այս ապրումները, իր իսկ մորթին վրայ, աւելի ուշ, երբ անոր կեանքին, ու ասոր վրայով, իր ժողովուրդին կեանքին դարերը փռուէին առջին, անկարելի ըսուելու չափ հոծ ու արագ ու ինք ապրէր իր ժողովուրդին դարերը, րոպէական հրթիռներով…: Անցուց անիկա չուանը տանիքը բռնող կեդրոնական սիւնին: Քանի մը շարժումներով հաւասարցուց երկու ծայրերը ու կը պատրաստուէր կախելու զանոնք ցած, երբ ընկրկեցաւ: Գրեթէ շօշափելի ուրուացումով մը բերուած էր իր մօտիկը բանտի երիտասարդը, որ իրեն նման չուանը առած երկու ձեռքերուն մէջ, մարմինը յանձներ էր պարապին: Տեսիլքը ամբողջացուցած էր մարդկեղէն նկարագիրը, ու զերծ էր հատուածական, անյարիր իր ձեւերէն, որոնցմով հալածած էր Սողոմին երեւակայութիւնը կէսօրէն ասդին, գալով թերի ու փախչելով փոքրագոյն շարժումէն: Անշուշտ չունէր անիկա առարկայական հէնքը, որ խենթերուն կամ մահամերձներուն մօտ սովորական է ուղեղին: Բայց ծանրութիւն, շունչ ու ծփանք մօտ են պատկերելու վիճակը, որոնք Սողոմինը եղան, երբ չուանը անցուց ուսերուն տակէն: Փարատած էր անոր վարանքը: Մինչեւ որ անոր ոտքերը դպան տախտակին, վարը, մառանէն, ան ունէր քովիկը բանտի տղան, իրեն պէս կախուած, նոյն չուանին: Ու մարմինը հոսումէն կասեցնելու ու պուտ-պուտ չուանին վստահելու ամէն մէկ ճիգին, բոցաձեւ հրախաղութիւն մը, աչքերուն գունդէն արձակուած, ուրուականը կը մօտեցնէր դէմքի մը շրջանակին: Չուանն ի վար, զոյգ, իրա՛ւ: Կեցաւ: Տախտակամա՞ծը: Մութը կը հոսէր, կը դպէր անոր քունքերուն ու կ՚ընկրկէր: Ցաւած մատներէն իրեն թուեցաւ, որ կայլակ-կայլակ միսերը կը ցատկէին, ու արիւնի շփոթութիւն մը քրտինքի հետ անոր միակ սխալանքը եղաւ այս գերայոյզ ու գերաճիգ րոպէներուն, որոնք ոճիրէն աւելի ծանր կը կշռեն: Մինակ էր սակայն, ու ատիկա լայնցուց իր սիրտը: Ուրուականները գեղի տղոց հզօրագոյն սարսափն են: Հեքիաթը եւ կեանքը, մեռելները եւ ողջերը կը շինեն անոնցմէ հազարներով եւ հասունութիւնը անկարող կը մնայ պատանութեան մէջ այդ թրծուած, կրացած պատկերները խոցելու: Բայց զգաց, որ կը մսէր: Ինչո՞ւ վախ չունէր մա՛նաւանդ գալիքէն: Ու կը զարմանար քրտինքին, որ կը հոսէր «աղբիւրի պէս»: Շնչահեղձող տաք մը, ուժգին հոտերով «ակաղձուն», գործածելու համար գիրքի պատկեր մը, մառանին կու տար մռայլ ու չարագուշակ լայնութիւն մը, գմբէթում մը, որով կը տեւեն մեր մէջ բաղնիքներու բարեխառնութիւնները: Ու այդ հոտերուն վրայէն հարուստ տուներուն ներսը ամբարուած բարիքին դէմ աղքատներուն մէջ մթերուած կարօտն ու նախանձը: Անիկա զմայլանքով կը պատմէր այդ մառանին գանձերը իր ընկերներուն: Կռնակը դարձուցած պատուհաններուն, զետեղեց մոմիկը երկու մատներուն մէջտեղ, բռնկցուց լուցկին ու ձախ ափը գոգաձեւ տաղաւարած աջին, կազմեց գողի լուսամփոփ մը, արգիլելու համար լոյսին տարածումը դէպի ապակիները: Չէր խորհեր, թէ իր պատկերը, լուցկիին զարկովը, ուրուացած էր այդ ապակիներուն եւ որուն մասին վկայութիւն պիտի տար հաց-եփ Մարթան: Բայց կ՚ընէր այս զգուշութիւնները, հետեւելու համար բանտի պատմումներուն: Դողդոջ եւ ուրուային դեղնութեանը մէջ լոյսին, ցցուեցաւ հաճի Աննային հսկայ գուբը, ոտքի, փորով, գլխուն սաղաւարտ, Հեղի քահանայապետին նման, ու քալող, վրան կործելու: Ու անոր շուքին` աւելի փոքրերը, որոնք շարժումի ելան, խոշորցան, գլուխնին թօթուեցին ու անցան: Սողոմը կը սարսռար: Անոնց կանանչ կիտուածներէն լոյսի թափուք մը, լուացուքի ջուր մը կարծես, որ աներեւոյթ աւելէ մը հրուէր ցած, բայց չիջնար: Եղաւ հեքիաթի մը դրուագը, ուր քարէ այդ ձեւ գուբեր մոգական աղօթքով մը կը յորդէին: Եղը կը լեցնէր մառանը, կը հոսէր դուրս, կ՚ողողէր տունը ու կը խղդէր բնակիչները: Եղաւ ուրիշ դրուագը ուրիշ հեքիաթի մը, որուն մէջ նման գուբերէ կը բուսնէին հոն բանտարկուած աղջիկներ, լուսնէն ալ աղուոր, կը մօտենային երիտասարդին, կը պագնէին անոր բերանը ու կը մտնէին կրկին իրենց քարէ դագաղներուն մէջ: Վա՜յը անոր, որ առնէր համը անոնց միսերուն: Անոր տունը կը քանդուէր հիմէն ու վերջնական: Քալեց Սողոմը: Ապուրցուներու [144] պարկերը երկարեցան, հեռացան ու դարձան իրենց տեղը նման ալիքներու, որոնք լայնքին քալելու տեղ բարձրութեան դիմէին: Պատին ամրօրէն կռթնած եւ ուրիշ գետներեսք երկարած բաներուն այս յուզումը, շարժականութիւնը չվրիպեցաւ անոր ուշադրութենէն: Անիկա ընկղմած էր տեսակ մը թմբիրի մէջ, որ երազները կը սկսի կամ կ՚աւարտէ: Չվերցուց աչքերը վեր, ուր խնձորները, թափելու պատրաստ, բայց առկախ, մեծ-մեծ արեան կաթիլներու նման կը դողդողային ու իրենց շրջանակէն կը պատրաստուէին կլոր պարի մը, ետ ու առաջ ճօճումով: Չէր գիտեր, որ բացուած ծակէն պաղ օդը խուժած ուժգին, պատճառ էր կախ պտուղներու այդ իրարանցումին: Դուռին կուշտով օրա՜նը, ուր ճերմակ բամպակը իր կարմիր փաթաթը պատռած գռուզ իր փրփուրը կը դնէր կամարին մուգ փայլին: Ու անուշ բուրում[ը] ռեհանին, որ դեռ չփակուած ծոփերէն, պուլաման կը տարածէր…: Դո՜ւռ: Տեսաւ ու փչեց լոյսը: Ինչո՞ւ: Չէր գիտեր, բայց կար մէկը, որ կը փչէր իր հաշւոյն: Նոյն րոպէին, աչքին առջեւ լոյսին կարմիր լարերը, որդնոտ ջուրին մէջ զեռուն ճճիներուն նման, դիմացան, ոստում ըրին ու մեռան: Շօշափեց կղպանքը: Եւրոպական: Չէր մտածեր ընելիքներուն, որոնք ինքնաբեր էին ու որոշ, նախաւոր կարգադրութեամբ մը կարծես: Դուրը ըրաւ իր խուլ փորձերը, չափումները, անկիւններուն մէջ ճիգերը: Ոչ մէկ աճապարանք: Այդպէս էր անիկա, յարգելու համար բանտին տուիքները, որոնք ամէն գնով կը հարուածեն արագութիւնը, նոյնիսկ գնդակէն փախուստին ատենը: Ոչ իսկ, հեռաւոր նշմարանք մը կար վրան, վախէն, արթնցողի մը հաւանական աղաղակէն: Այս վստահութիւնը ճակատագրին վրայ մեծ մարդոց առաքինութիւններէն մէկն է կ՚ըսեն, ու իրաւացի անիկա` պզտիկներու, ինչպէս ոճրագործներուն ալ մօտը: Սողոմենց տղան կը զգար, թէ օգնող կար իրեն: Ան իր քով գտաւ կրկին բանտի տղան, որ ըրած էր դուռները բաց, առանց շշուկի` դուրին լեզուովը փետտելով փականքներուն լեզուները: Այնքան մօտն էր շանզաւակ տղան, որ կեցուց աշխատանքը, նեղուած գրեթէ անոր շունչէն, որ սուլոցի նման բանով մը կը դպէր ականջներուն: Ինչո՞ւ ճիշդ չէր դատեր, քանի որ քունքի երակին զայրագին զարկն էր պատճառը այդ զգայութիւններուն: Ստիպուեցաւ սակայն սրբելու աչքերը, որոնք կ՚այրէին աղջուր առած վէրքի մը կսկիծովը: Քրտի՜նքը, ո՜ւր էր ակը ատ շանջուրին: Մէկ շարժումով թրջեր էր թաշկինակը: Ու աղի այդ հոտը, որ մէջքէն դուրս բերաւ գունաւոր կտաւը, անոր մտքին մէջ արթնցուց յիշատակը շարոցի գողութեան մը, կատարուած շատ կանուխ, սանկ եօթը-ութ տարի առաջ, որ յանգած էր հօրը հեկեկագին լացին: Յուզուած էր արդար մարդը տղան տեսնելով արդէն հպատակ սադայէլին արքայութեան: Ու իր ալ լա՜ցը: Ու Սաղմոս ու Նարեկ: Շաբաթ մը անիկա չէր կրցած ուղիղ նայիլ հօրը աչքերուն: Հին մաքրութեան յանկարծակի այս այցը, ոճիրին իսկ աղիքին մէջը, կոտրեց պահ մը անոր թափը: Անոր ինկաւ նկուն վիճակը թանկագին ու անկանգնելի բան մը կոտրողին ու մնաց սուզուած, մինչ ափին մէջ գուբին կոթը կը կոտտար: Երկաթներն ալ սիրտ կ՚ունենան երբեմն: Մո՞ւկ էր ճուաց, թէ դուրսէն, գիշերային թռչուն մը դպաւ ապակիին: Օտարին մուտքը ստրջանքի այս պահէն ներս ունեցաւ անհրաժեշտ անդրադարձը: Անիկա վճռապէս գիտէր, որ պարտաւոր էր բանալ դուռը, ազատելու համար առնուազն մուկի սա թակարդէն: Երկաթը խոշտանգեց փականքին կամուրջները, ճեղքեց փայտին եւ պողպատին միացման գիծը: Պրկում մը` ու կղպանքը տեղի տուաւ: Նալպանտենց Սերոբը չէր կասկածեր, որ հնօրեայ կոպղէքը փոխանակած [145] ատեն եւրոպական ապրանքով, վիրաւորած էր տախտակին մարմինը: Չդիմացողը ան էր: Փականքը փլաւ անոր ափին մէջ: Ու ասոր անկումը դուռը բերաւ ետ, ինքնաբերաբար: Մուկէն վախցող հաճի Աննան դուռներուն ծխնիները կ՚եղէր, ազատելու համար ականջները անոնց ճռինչէն: Առանց փոքր իսկ ճիչի` դուռը գնաց կռնակին: Հազիւ թէ ոտքը դուրս, մեծ սրահին մէջ, զգաց, որ ձայն կար: Ու այս զգայութիւնը ոգեւորեց զինքը: Իր մէջէն պոռացող ձայնին ուժգնութիւնը զինքը ըրած էր ճշմարիտ «կաթսայ» մը: Զովութիւնն էր միջամտողը, իր զգայարանքները զետեղելու համար իրենց հունին: Հաճոյքով մտիկ ըրաւ, ուրախ` որ կը խառնուէր դուրսի կեանքին: Ձայնը կու գար պառաւին սենեակէն: Պարզ իր ականջին երկարումը ապահովցուց զինքը ուրիշի պակասովը: Յառաջացաւ անիկա դէպի անոր դուռը: Տախտակները այրեցին բոպիկ իր ոտքերը: Ինչո՞ւ նոր զգաց ատիկա: Բայց ո՞ւր, կօշիկները: Նեղուեցաւ յիմարութեանը համար, վասնզի յիշեց: Պարտէզն էր թողած, սանդուխի ոտքին: Բանտի պատմութիւնները այս կարգի անկարեւոր դիպուածները կը տանէին բարձր իմաստի: Գլխարկ, կօշիկ, ծխատուփ, թաշկինակ, լաթի կտոր աւելի երկիւղալի, էին, քան ականտես վկաները, որոնք կրնային կաշառուիլ, սխալիլ կամ հերքուիլ: Միտքը դրաւ, առաջին իսկ պատեհութեամբ, դառնալ պարտէզ ու անհետ ընել վտանգը: Այսպէս դասաւորելէ ետքը ինչ որ պիտի կատարուէր գուցէ ժամեր ետքը` անիկա դիմաւորեց իրականութիւնը: Տէր` իր ջիղերուն: Հեռու` ոճիրին մղձաւանջէն: Պարզ, որոշ, կտրուկ: Կոկոզած` ըլլալու համար աւելի մօտ տախտակամածին: Նոյնիսկ տալու չափ ականջը տախտակին: Մաքսանենգներն ու որսորդները այդ ձեւով ձայնը որսալու շատ դրուագներ տուած էին անոր անգիտակցութեան: Լսա՞ծը: -Հեծքեր, շարժումի փոքր կտորներ, բոլորովին յստակ, իրենց ուղղութեան գիծերովը: Դաշտի աշխատողները ունին բացառիկ ականջ ձայնի լարերը ճշդելու ու տեղաւորելու: Խուլ թաւալում: Տեսաւ, որ երեք ուղղութիւններ կը պահէր իր ականջին հասողութեանը տակ, -- սանդուխը, որ բակէն փողոցէն կը խօսի: Դո՛ւռը, երկփեղկ, ճակատէն, ուր Նալպանտենց Աղուորը, ա՜ն` որ այս առտու ուրացեր էր զինքը, եւ անոր էրիկը կը պառկէին: Ու աջին` պառաւին դուռը, որ կարեւորագոյնն էր այդ երեք ուղղութիւններուն: Աւելի որոշ ու լայնկեկ ձա՛յն մը: - Մէկն էր, որ կը շրջուէր մէկ կողմէն միւսին: Սողոմենց տղան անծանօթ էր Նալպանտենց անկողիններուն, չորս հատ վրայէ վրայ, ուր պառկողը կը թաղուէր, տառացի կերպով: Ու անոր այցելեց առաջին անկողինը Նալպանտենց հարսին: Աչքին տունէն լոյսեր թռան պատկերին զուգահեռ: Կատարեալ արարողութիւն էր անոր մէջ դառնալ մէկ կողմէն միւսը, երբ մարմինը ըլլար գէր կամ տկար: Դարձող կոյտը պառաւինն էր: Սողոմը կը ճշդէր, տպաւորութիւնը կը կշռէր ու կը զետեղէր: Առաջին վայրկեաններուն ոճրագործը լայն է ու խաղաղ: «Նալպանտենց հունտը կտրելու» երդումով կապուած սա տղան ուրկէ՞ սկսէր պիտի իր մահացու աշխատանքը: Մտաբերեց վայրկեան մը կրակել ու փախչիլ: Բայց նոյն րոպէին իսկ արհամարհեց իր յիմարութիւնը: Տախտակները յարդ չէին, ոչ ալ պատերը չոր խոտ: Հապա մէջիննե՞րը: Բանտին մէջ կրկնուած իմաստութիւնն էր, - չաճապարել: Բակէն հաւ մը, իբր թէ ճեղքէ մը, պատռեց մութը ու խօսեցաւ, սուր ու կճան, ա՛յնքան` որ նախապաշարումին ալ նպաստովը, որ խօսող հաւերը չարագուշակ ու կորստաբեր կը նկատէ, մազերը եղան փուշ-փուշ: Անոր յաջորդեց մլաւիւն մը, լայն, խոր, ամբողջ տունին ընդերքէն ըսես բխած, ուր բանակ մը կատու սխալ չէր կարդալ: Նոյն րոպէին, սանդուխի կողմէն, մութը դիւային բան մը եղաւ: Մէկը ըսես դրաւ անոր մէջ զոյգ մը կանանչ կրակ, տժգոյն, իրարմէ քիչ բաց, նիհար մոմի լեզուակներ, պահէ պահ աղօտ, բայց անկայուն, փոխելով ձեւ ու ծաւալ: Մո՞ւթը կը ծնէր այդ օձի կտորները, որոնց մէջէն լոյսը ատանկ կը հեւար ու կը դողար: Յանկարծահոս սարսուռ մը --վախը շատ արագ կը թաղէ իր ետին իր ուղեղային մասը, յայտնուելու համար իբր բնախօսական,  այսինքն` մեր կամքէն անկախ երեւոյթ--  թօթուեց զայն: Վժացին ականջները: Ոտքին տակ, կակո՛ւղ, տախտակը: Բաւական ժամ հոլովեր ու ժամագիրք էր կարդացեր անիկա, ու լսած` մեղքէն ու անոր բիւրազան ձեւերէն, Յայսմաւուրքի ընթերցուածներով, որպէսզի իր գերագրգռութեան մէջ չըլլար ենթակայ պատանութեան ուժգին այն զգայութիւններուն, որոնք սարսափին, մեղքէն սարսափին ճամբաներէն կը հաւաքուին մեր անգիտակից եսին խորը ու կը պահեն իրենց թարմութիւնը մինչեւ դուռները մեր հասունութեան: Մօտ էր անիկա լուծուած միսի պէս թափելու գետին, եթէ չկրկնուէր մլաւիւնը, որ կը խորտակէր վախին կապերը ու անոր կը դարձնէր իրականութեան զգայարանքը: Կատո՛ւն: Տունինը` քանի որ իր սրունքներուն վրայ անոր ստեւէն կակուղ գգուանք մը կը սահէր, պոչը անդադար վեր-վեր, հասնելով երբեմն երեսներուն: Երկարեց ձեռքը անոր գլուխին: Բոմբոնն էր, մռլտուքէն ծանօթ, ճիտին դեռ ունենալով բուրդէ գեղեցիկ բոժոժիկը, թաղեցիներէն անունը առած Նալպանտենց հարսին, անոր պէս սիրուն, լեցուն, նազոտ, բայց … բազմածին: Կ՚ախորժէր անկէ Սողոմը, ատենին, ընդունելով չորքոտանին իր անկողինը ու դողալով հարուստ անոր մուշտակին վրայ, ուր կ՚ենթադրէր հոտը, հանգչա՛ծ, Նալպանտենց հարսին, որուն կրունկներէն անբաժան կը պտտէր անիկա գիշեր ու ցերեկ` եթէ սիրային արկածներու շրջանը դադրէր: Ու անոր մուշտակը, սա դժուար պահուն, խառնուած` հոտի, պատկերի, ու օր մը առնուած ու պահեստի նետուած զգայութեանց, զարմացնող դիւրութեամբ մը կը շինէր անոր անցեալին շատ որոշ կտորները, հոգով մը, արցունքով մը կամ ուրախութեան ծուէնով մը շրջանակուած, ու ինկած` ծովին մէջը ներկային: Նայեցէք ամէնքդ ալ ձեր ետին ու պիտի գտնէք այդ մանրուքներէն: Անհաս են միտքին ճամբաները: Ի՞նչ գործ ունէր այդ կատուն հոս: Հոտ առած` անշուշտ քանի որ ձգեր էր սիրուըտուքի հանդէս մը խցիկին տանիքէն ու վազեր վեր: Անիկա յիշեց լսած ըլլալ կատուներու ժողովը, երբ անձրեւմուտին կափարիչը զբաղած էր մաքրելու հողերէն: Ու կը դառնար կակուղ անասունը տղուն չորս բոլորը, իր մռլտուքը վերցուցած սովորականէն վեր աստիճանի մը, ա՛յնքան` որ մարդու ներկայութիւն գուժող բան մը կ՚աւելցնէր տեսարանին: Մտածե՞ց, թէ ուրիշ մղումի մը հնազանդելով դպաւ անասունին, ցաւցնելու չափ, որ այս անգամ ուղղուեցաւ մառան, մուկերու կայսրութեան այդ արգելափակ քաղաքը, ուր օրով արտօնուած էր մուտք ունենալու: Հոն, անոր մլաւիւնը եղաւ ողբական, առատ, լեցնելու ու դողացնելու չափ ոճրատիպ լռութիւնը սրահին ու յորդելու համար դէպի փակ սենեակները: - Մերե՜թ, - շշնջաց անիկա ու խոյացաւ դէպի մառանը: Անիկա չէր զգար աղմուկը իր քայլերուն, որոնք ըլլալու էին չափէն վեր, ու վտանգող` սա ահաւոր լարումին մէջ: Չկար կատուն: Գուբերուն տակովը, խորշէ խորշ, մարելով ու վառելով նեղ կրակը իր աչքերուն, կատուն կը շարունակէր նուալ: Առաստաղէն բաց մո՞ւտքն էր զայն անհանգիստ ընողը, թէ ընկերները հրաւիրելու նազոտ ռազմավարութիւն մը: Արդարեւ, նոյն պահուն, սանդուխի գլխուն նոյներանգ ուրիշ ձայն մը, ու երկու աչքի կտորներ: Յետոյ` ուրիշ մը: Յետոյ` չորրորդ մը: Մռլտուն, անհամբեր, վարանոտ: Ամբողջ այդ խժլտո՛ւքը: Ու բացխփումը [146] անոնց գիծէ աչքերուն, լայնցող ու նեղցող, անհանգիստ խառնակ ու բզկտող կճրտումով մը: - Կատուներու հարսնի՜ք: Ծիծաղեցաւ Սողոմենց տղան, բայց չընդհանրացուց: Բոլորին ալ կոկորդին մէջ կը կարդացուէր խուլ ու եղերական անհամբերութիւնը, որով կենդանիները կը հանգիտեն սեռային գործողութիւնը: Ատենը գտա՜ծ էին շանզաւակները: Սխալ կը մտածէր սակայն: Կատուներով ստեղծուած այս իրարանցումը, տագնապն էր, որ տարօրինակ կերպով դիւրացուց գործադրութիւնը իր ծրագրին: Ափը դաշոյնին կոթին, որ սառի պէս պաղ թուեցաւ իրեն, նոյնիսկ միակ պաղ բանը շուրջէն ու վրայէն, քանի որ քունքերէն հեղուկ կրակ կը հոսէր` անիկա դարձաւ սենեակները: Ու դարձաւ թեթեւ, թօթուըւած, բոլորովին ազատ մեղքէն ու խայթէն: Րոպէ մը միտքը թուլցաւ արտասովոր պրկումին տակ, որով մարմինը կը տիրէր շարժական, դէպի քայքայում հակած իր դիրքին: Պարապ նոյն ատեն, այդ միտքը, որ չէր այցուեր ընելիքին, հեռանկարին, թափուելիք արիւնին ու արձակուելիք հրդեհին պատկերներէն, բոլորն ալ մէյ-մէկ պահարան [147] բանտուած մահավճիռներու նման, վրայէ վրա՛յ խորը անոր ուղեղին: Մէկը նստաւ անկողինին մէջ: Այդ շարժումին հեծքերը աղմկեցին ու խոշորցուցին լռութիւնը: Դաշոյնը դուրս էր պատենքէն, ու դուրս` երկաթի պէս դէգ բազուկի մը ծայրին: Շունչը բռնած` փակաւ անիկա, լման հասակովը պառաւի դուռին: Լռութիւնը սեւ հեղուկի մը նման կը պճպճար անոր քունքերուն ու չեղող զանգակէ մը ինչպէս կը ժայթքէր կամարներուն տակ անոր ուղեղին, հիմա ընդարձակ պալատ, որուն դուռները կը բանար իրեն նման ուրիշ գող մը այս ռազմագիտութեամբ, այսինքն` թողելով, որ բացուէին անոնք ներսէն ու թաթը կատուի մը ճիրանին նման իյնար դուրս ծռող գլուխին: Խոր ապահովութիւն մը ու արիւնի ծարաւ մը իրար լրացնէին անոր մէջ: Պառաւին այսքան մօտիկ, գրեթէ լման ընկղմած իրմէն հոսող ոճրային հեղանուտին մէջ` անիկա յստակ գծեց իր ընելիքը, փայլակնաձեւ ուրուադրումով: Ոճիրին որոշումէն յետոյ, ձեւին վրայ ալ սա վճռական կաղապարումը բերին անոր լայն ու պաղարիւն ազատութիւն: Բան մը դպաւ անոր սրունքներուն: Պո՛չն էր Բոմբոնին: Այնքան հեշտ, որ անիկա սարսռաց, կարծես զգալով բերանը Նալպանտենց հարսին: Ու մառանը դէպի, հատ-հատ, սանդուխին միւս գլուխէն ողբանուագը կատուներուն, խարտոցի պէս խիստ, խառնակ, մեծաղաղակ: Տունը լման թունդ էր ելեր այն եղերական երաժշտութեան մէջ, որով, ձմեռ գիշերներուն, ձիւնէն ետքը, տանիքները կ՚ըլլան այլապէս երկիւղագին…: Ներսէն դարձը բանալիին, մանրուք երկաթի պէս, քսքսուած մութին մեծ քարին: Կատուները քարացան: Բայց անոնց աչքերը լոյսի եռուն կտորներու նման, կ՚աւրուէին ու կը շինուէին, շուտ, կարծես մութէն ծնած լուսէ ճճիներ որոնք սողային խաւարին սեւ մարմարին վրայ: Անիկա յիշեց զարհուրելի պատկեր մը: Անապատին մէջ Աբբա Մարկոսին, թէ Հայր Անտոնին քարայրէն --անունները զոյգ կը տեսնէր ու չէր գիտեր պատճառը--, երբ մութին վրայ կը շինուէին աչքերը հարիւրաւոր շնագայլերու, յետոյ` դէմքերը, յետոյ` փորոտիքը, ու ասոնցմէ` երկարաձիգ խողովակ մը, որ մէկ ծայրո՛վը կը յանգէր դժոխքի բերանին ու կը քաշէր, [148] ջրհանի մը նման, սանդարամետէն կրակը ու կը թափէր խաւարին վրայ փերթ-փերթ թանձրկեկ բաներ, այրող միսի սուր հոտով մը առաջանալով դէպի բազկատարած աղօթողը, լզելու համար բորոտած, որդնոտած անոր ծունկերը, ամիսներով ծնրադրելէն աւազին ու կոպիճներուն վրայ…: Հին յեղում մըն էր ասիկա, որուն իրադարձութեանց կարգ մը մասերը կը շեղէին «Վարք սրբոց» ի նուիրագործուած պատմումէն, ու ատով` գտած աւելի լայն ծաւալ, պաշտպանուելով, հերքուելով, ու նման ամէն հերքուածի, ստեղծելով կռիւ ու շատ-գիտցուկ տգէտներուն մէջ, «բորոտ»ներուն քսուած ու հրեաներուն հետ վէճի բռնուած մարդեր: Ներսէն քաշուեցաւ ետ ապահովութեան մղլակը, թեթեւ ճռինչով ու գէշ վէրքով ձայնոտ կոկորդէ մը ինչպէս: Արագ անցաւ պատկերը Մածունենց Մածունին, որուն ձայնը կտրտեր էր վէրքը, որ գեղերուն մէջ «գէշ» կ՚որակուի, եւ նորերուն մէջ` սիֆիլիս: Այդ ձայնին հետ համագիծ` Սողոմին մարմինը հրած էր դուռը ներս: Կատուի շատ հզօր ճիչ մը --Սողոմը կոխած էր Բոմբոնին տոտիկին-- գրաւեց պահը, յաղթեց պառաւին կանչին, որ չկրցաւ ամբողջանալ անոր կոկորդին մէջ: Տղուն մատները իրենց օղակին մէջ թխմած էին իւղոտ ու թոյլ միսի այդ կտորը: Անոր ուղեղին ցաթեց յանկարծ, ու նոյն ակնթարթին աւելցաւ բազուկներուն պատկերը բանտակից տղուն: Ու իր մատներուն մէջ խորշոմոտ այդ մորթը վերածուեցաւ ողորկ այն բանին, որ նկարած էր [149] թուրք պատանին, ան ալ օղակած վիզը գէր ու կատղած կնիկի մը: Ի՞նչ արագութեամբ մէկ պատկերէն միւսը այս անցքը կ՚ունենար տեղի ու երկու զգայութիւնները կը համախառնէր: Պատանին տուած էր այդ միսը պատկերին տակ մետաքս ու իւղոտ կծիկի մը, որ չի սեղմուիր մատներուդ մէջ ու կը յորդի ճեղքերէն: Նոյն ատեն այդ կնիկին կատղած սեռն ալ անցեր էր անոր ջղային կեդրոններէն ու զգացած հզօր տռիփը, որ հզօր էր բաւական` մայրը խղդելու չափ անոր արգանդին մէջ ու խլելու արուն իր իսկ աղջկան բազուկներէն: Պէ՞տք ունէր Սողոմենց տղան մտապատկերի սա նպաստին: Թերեւս: Անոր մորթը խտղտեցաւ իր երեսէն: Ան զգացեր էր շունչին ջերմութիւնը, օդ գտնելու համար ինքզինքը պատռտող ու ձեռքերը գործածելու անկարող պառաւէն: Բայց երբ կապուած էր կոկորդը, ոտքերը կ՚ընէին օգնութեան կանչը: Սողոմը ծունկով զարկաւ գէր անոր զիստերուն: Սպաննե՞լ: Չէր մտածեր անոր: Ո՞վ բերաւ անոնց շուրջը հոգեւարքի ծանրութիւն մը: Հոգեւարքը գեղին մէջ կեանքին հզօրագոյն եղելութիւնն է: Մահամերձին վերջին շունչէն մասեր, աւանդութեան մը համաձայն, հոգին է, որ կը փոխադրեն մարմինէն դուրս, ու հոգին որքան ալ թարախոտած մեղքին վէրքովը, մաս կը կազմէ Աստուծոյ: Սովորութիւն է զգուշանալ ընդունելէ իր երեսին [150] ելլելիք հոգիին սա շփումը: Բայց թուրք տղան ոլորեր էր ուժգին: Ու կ՚ոլորէր տակաւին Սողոմին ալ բազուկներով հաճի Աննային վիզը, եղի տիկ մը կապելու չափ ուժ փոխադրելով անոր մատներուն լծակին: Որքա՞ն երկար էր տեւած այդ գալարումը: Ու նման զգայութիւն մը անիկա չունէր ատկէ առաջ: Պառաւը թուլցաւ, իջաւ իր ծունկերուն` ինչպէս սիւն մը, կործեցաւ քովնտի, երկայն ու ծանր տակառի մը նման: Շրջած սափորէ մը ինչպէս, ինկած տեղէն, հոսուն հեղուկը յիշեցնող փոքր ու ընդյատակի շարունակուող աղաղակի՛կ մը, խաչաձեւուած քանի մը կցկտուր հռնդիւնէ: Հոգի՞ն էր, որ կը փետտէր իր թեւերը մարմինին ուռկանէն ու ցեխէն: Բայց ձայներ կային, բաբախող` տախտակամածին վրայ, ոտքերու քսքսուն զարկով մը, ինչպէս մորթուած հաւէ մը: Թեւերու, կուշտի, կռնակի սօսափ մը, անկողինին վրայ ճնշումէ մը առաջացած: Երբեմն մեր մարմինը կը զգայ անլուր բաներ: Ու կը լսէ լռութիւններ, որոնք կը փորեն մեր գանկը, ոսկի ուրագ մը ինչպէս պիտի ընէր մեղքի թաղարէ մը: Դիտեց, որ մատները չէին քակուած իրենց աղեղէն: Դիտեց, որ կուրծքը կը քսուէր [151] հաճի Աննային լիխպ ծիծերուն, գարշագին ու մեռելի՜: Դիտեց, որ ափերը իրենց կեդրոնին վրայ որոտագին զարկ էին ու կը կոտտային, ձայն ելած բերաններու նման: Խոշոր թօթուըւու՛ք մը, որ ցնցեց ամբողջ սենեակը: Սողոմին մատները փրթած էին իրենց աղեղումէն: Կարծես մէկ բաժնէր ցուցամատին ու բթամատին եռանկիւնին կողերը ու նետէր հեռու: Գորո՞վ, յուզո՞ւմ, մահուան թեւերուն եղեա՞մը, որ մեռելին շուրջը կը պտղի [152] ու մեր սիրտը ջուրի կը վերածէ այնքան դիւրաւ: Հզօր կսկծանք մը զայն մօտեցուց պառկողներուն, պառկողին տանջանքին: Ի՜նչ օտար էր սակայն անիկա գութին, որ տկարութիւն է այնքան յաճախ: Ի՜նչ օտար էր անիկա ատելութեան, որ տկարութիւնն է ուժին: Անոր աչքին մօտերէն կրակներ թռան ու մարեցան: Ու լռութիւն: Պառաւին մարմինը դադրած էր իր հեծկլտուքէն, դադրած այն ցած շշուկէն ալ, որ շարժումի պակասէն կը գծուի ու զայն կը փոխարինէ: Ինք տարօրէ՜ն յոգնած, բերնին մէջ մոխրի համով մը ու աղջուրի մէջ թթուած իր կոկորդովը: Սեմին, կատուներ, աւելի քան աղմկոտ, չկրնալով մօտենալ, ոչ ալ հեռանալ, քանի որ Բոմբոնը կը թափառէր քովերը անկողինին` ինչպէս կը յայտնուէր ատիկա, կրակի գոյն աչքերուն յարափոփոխ գիծէն: Բոմբոնին քիթը լեղի լացի նմանող մռլտուքով մը շրջանը կ՚ընէր պառաւին ոտքերուն, երգեցիկ, ու տպաւորիչ` ինչպէս գովք զրուցող կնիկ մը, փնտռելով հոգի՞ն, շու՞նչը ու չգտնելո՜վ: Յանկարծ հզօր ցանկութիւն մը Սողոմին մէջ, լոյսի՛, աչքի զգայութիւններու: Խորհեցա՞ւ, թէ ինչո՜ւ չէր կարելի լուցկի զարնել: Բայց չելաւ շարժումը մատներէն: Պառաւին հետ դէմ դէմի գալու վախը, թէ ուրիշ բան մը կ՚արգիլէր զինքը: Դուրսը, այսինքն` փողոցին վրայ, քսան քայլ վարօք, քաղցուն եփելուն հերթը կ՚անցնէր հաց-եփ Մարթային: Ու եղան այն փոքր, սովորական բառերը, երկարումները, ժամանակի աղցուկ բաները, որոնցմով կը յօրինուի պարապ` բայց յարատեւ հէնքը կեանքերուն: Այսօր մեր աղքատութեան ներկը, վաղը մեր տարփանքին գոլը, ուրիշ օր մը մեր յիմարութեանց աղուամազը պիտի թափենք այդ կտաւին վրայ, որ անխուսափելի կերպով ծեծուած ու ծեծուած տեւողութեան թակէն, ճերմկի պիտի ու կազմէ մեր յետնագոյն արդուզարդը, պատենքը, գերեզմանի մուտքին: Հէ՜յ յիմարութիւնը մեր բոլոր փափաքներուն, վաթսուն տարիները հաճի Աննային: Որոնց օրերը ի՜նչ կարկուտէ կամ ոսկիէ կաղապարուած իբր մեռելաքար նետուեցան անդունդին մէջը սա երկարած միսին ու հատան, ինչպէս ճախարակէ մը, մատներու օղակին: Քաղցր քանի մը խօսք ալ բացին թեւ աշխատող Մարթայէն ու մութին ճամբովը յստակ, լուսաւոր հասան Սողոմին: Բայց այնքան պարզ, սրտագին այդ բառերը անկարող եղան Սողոմին [մէջ] [153] արթնցնելու մարդկեղէն տարրը: Գուցէ երկարատեւ ձգտումն էր, որ ժխտական կ՚ընէր անոր հոգին, վանող` ամէն գողտր բանի: Գուցէ տարփա՜նքը, որ կը ղեկավարէր ամբողջ այս ողբերգութիւնը, Ուստիանին այգի դարձէն ի վեր: Յետոյ, երբ մենք կը մտնենք, արտասովոր, վճռական կացութիւններու մէջ, կը մտնենք ամբողջ, փակած դուռները միւս բոլոր կարելիութեանց: Գութը` ինչպէս վախը, մտածումը` ինչպէս հաշիւը տկարութիւններ են անոր համար, որ դուրը կը դնէ դաշոյնին քով, մէջքին` չուան ու լուցկին, ու մտքին` սպանդը, անասնական ու պարզ, ինչպէս պարտի եղած ըլլալ անիկա, դարեր ու դարեր մեր նախնիքներուն արիւնին մէջ, երբ իրար ուտելու համար իրենց պայքարէն ետքը, տաք-տաք կը բաժնէին միսերը պարտուածներուն: Խածաւ անիկա ակռաները ու անոր այնպէս եկաւ, թէ ամբողջ Նալպանտենց տունը կ՚աղար, փոշի կ՚ընէր ծնօտներուն երկանքին տակ: Արագ-արագ ստեղ կը փոխէր անոր միտքը, միշտ գիշախանձ լարերու վրայով: Ո՞վ պղինձ [154] դարձուց անոր մարմինը, որ թուլութենէն բոլորովին հեռու, խտութիւն մըն էր, կարծրութիւն մը, կարծես իր իսկ ակռաներուն տակ ընդունած այդ կշիռը: Բայց տարօրինակ էր, որ այդ պղինձը ծեծին տակն ըլլար խուլ, հեռաւոր ասեղներու, շատ վարերէն ուղղուած դէպի սիրտը ու ծակծկելով կակուղ խմորը, - միակ թոյլ մասը անոր մոլեգնած, խենթեցած հոգիին: Ակռաները կրկին աղացին, փրթած դաժան զսպանակէն, որ առաձիգ էր իրմէն` մինչեւ պառաւին մարմինը երկարելու չափ: Բայց ի՛նչ խեղճ բան էր ծամածը: Ծամա՜ծը: Ինչ կը ծամէ տասնութամեայ տղան, մօտիկը քսանամենի կնիկի մը, որ անոր օրերուն վրայ ցաթեց անկարելի երազի մը պէս ու զայն ապրեցուց քանի մը գիշեր հեռու, դուրս մեր աշխարհէն: Անիկա մանուկի մը նման առքին, գինովութեան մէջն էր Նալպանտենց հարսին: Մա՞հը: Այսինքն` պորտէն կռնակը գտնելիք դաշո՞յնը: Յիմա՜ր: Ո՞վ ըսաւ, փսփսաց իրեն, թէ բաց էին անոր թեւերն ու ծոցը իր առաջին հարուածին: Ուրկէ՞ այս անտեղի ապահովութիւնը, երբ մէկուկէս օրէ ի վեր անիկա գրեթէ անասունի մը պէս, խելացնոր թափառեր էր հակառակին փաստովը: Ո՞վ կը սորվեցնէ մեզի ստուգութիւններ, կասկածելի, դիւրաբեկ, կիներու լեզուէն ու ծոցէն: Բայց պատկերը, հերքում ըլլալէ առաջ, պատկեր է մեր ներսը, այսինքն` փափկացում, կնիկի ծոց, խենթութիւն: Գաղջ այս նկարը գրեթէ կը հալէր իր իսկ քաղցրութեան տակ ու անոր ուղեղին մէջ հոսո՜ւմը գոյնին ու ձեւին: Մահով չափուած, մահուան վրայ տարածուող: Նոր անդրադարձաւ, որ քսանչորս ժամէ ի վեր անոր հոգիին կեդրոնական զգայութիւնը, գունաւորումը կու գար մեռնելու, մեռցնելու ոլորտէ մը: Ո՞վ ըսաւ իրեն, որ ծռի, ցած, մտիկ ընելու համար շունչը: Ի՜նչ պէտք ունէր փնտռելու սա զանազանութիւնը ընդմէջ մահուան ու նուաղումին: Ի՜նչ կ՚ուզէր մահէն: Բայց անիկա ստիպուած` բացաւ իր մտքին դուռը հիմնական միւս հոսանքին: Կատաղի կերպով իր ուզա՜ծը: Ա՛ն` որ զինքը նետեր էր հոգին տոպրակը դնելու խենթութեան ու տանիքներէ առաջնորդեր էր զինքը մինչեւ դուռը Նալպանտենց հարսին: Պառա՞ւը: Պատահական ու անխելք խոչընդոտ մը, որ պիտի քաւէր իր անխելքութիւնը: Չկար պառկողին վրայ շունչ: Շօշափեց երեսները, - կիսաջերմ, գրեթէ բնական, կնիկի, թոռմած ալ: Ո՞ղջ: - Այսինքն գոցած` քիթը, առակին որսորդին նման, արջու ցռուկին ներքեւ: Ինչպէ՜ս ընկրկեցաւ հաւանական, թերեւս իրաւ այդ բանէն: Այս տարտամէն` վերադա՞րձը դէպի բռնութիւնը իր սիրոյն: Որքան յստակ զգաց, որ եկած էր հոս, միայն ու միայն Աղուորին համար: Բայց զգացումէն դուրս բան մըն էր իր մէջ ատիկա: Անոր տարփանքը հետեւած էր, կը հետեւէր անոր, ինչպէս ամպի մը թեւէն իր թռիչները ամփոփած գիշակեր թռչուն մը, որ կ՚ընտրէ վայրկեանը ու կը նետուի որսին: Ինչպէ՜ս այրած, մաղմաղ այրած կարօտով մը անիկա կը գալարէր ո՛չ թէ բազուկները, այլ` իր ամբողջ առնութիւնը, ուզելով, թուրի մը բերնին ուժգնութեամբը, ներսի հարսը: Կոկորդին անցքով այդ յուզումը մեղուի բուռն խայթում մը եղաւ, որ ակռաներուն տակը փուշ-փուշ մխուեցաւ: Անիկա չզարմացաւ, երբ այդ գիծով գտաւ ինքզինքը փոխակերպուած բանտի իր ընկերին: Այդպէս էր պատմեր թուրքին տղան իր պապակը իր սիրածին միսէն: Այդպէս էր նկարեր թուրքին տղան ակռաներուն ցաւը, երբ սպաննելու համար խածեր էր սիրածին մայրը ու փրցուցեր պտուկները անոր ծիծերուն, ձիթապտուղի պէս լեղի ու փո՜ւտ: Փոխանակ խրտչելու` անիկա ապահովուեցաւ նոյնիսկ: Կը սպասէ՜ր արդէն այդ ուրուային նպաստին: Զգաց, որ դաշոյնը ափին էր ելեր: Ե՞րբ: Ու զգա՜ց շարժումը անոր վայրագ, ոճրային այն թրթիռով, որուն հանդիսատես էր եղեր քանի՜-քանի՜ անգամներ, գեղամէջի կռիւներուն, երբ գինովը կը նետուի ոտքի ու փայտ մը առնող մէկուն անփութութեանը հակառակ, որով [155] կ՚երկննայ պատին անկիւնը պառկող [156] դանակին --կանգուննոց տեսակէն-- ու մահատու հարուածին համար երկաթը, հանդարտ ափին կշռելէ ետքը, ակռաները փսոր-փսոր կ՚ընէ մխելու պահուն: Ո՞վ բռնեց այս պատկերը դէմը անոր աչքերուն, իր տեսարանին յատակովը, կնիքը առած տեղին, պահին ու եղանակին, շուքովը նոյնիսկ շէնքին ու պատուհաններուն, ա՛յն յստակութեամբ, ուժգնութեամբ ու խտութեամբ, որով կը զատուի օր մը դիտուած, ապրուած մեր մէկ պահը հարիւր անգամ մեր երեւակայածէն…: Յետոյ բռնուեցաւ անիկա մեծ տկարութենէ մը: Ըսես, ամբողջ իր կորովը, որոշումներուն կարճ հիւսքերը ձգած-թողած ըլլային, խուսափող մեղուներուն նման, իր միտքին փեթակը: Հատնելու, մարդկեղէնէն դադրելու յստակ գիտակցութիւն մըն էր ասիկա անոր մէջ: Զարնուած էր անիկա գերագոյն սեմին, ուրկէ անդին կը տարածուին ոճիրին ճահիճները, գաւառները, կայսրութիւնը, սեւ, մութ, բայց տարօրէն կենդանի՜: Կան մարդեր, որոնք կը փնտռեն պղտոր այդ աշխարհը ու իրարու ետեւէ մորթելէ զատ, չեն ալ կշտանար…: Կրկին դողաց դաշոյնը, պարզ ու կրքոտ: Ու անոր բազուկը, անկարող դիմանալու, ինկաւ կուշտին: Դաշոյնը, սայրէն, մխուեցաւ բուրդին, միս ծակելու յայտնի բթութեամբ մը: Նոյն ատեն տաք ջուրի թելեր կ՚ուղղուէին դէպի սրունքները, արագ-արագ ծծելով անոնց ուժը, ա՛յնքան` որ ստիպուեցաւ նստիլ: Ու անոր ծունկը ցաւի գունդ մըն էր, տրուած փոխ: Մարմինին բեռը խախտեց անկողինին հաւասարակշիռ դիրքը: Պառաւն էր շարժողը, շրջողը, ըսես փաթթուելու համար անոր իրանին: Ու մերկ անոր սրունքները քսուեցան ցաւով թրթռուն Սողոմին ծունկին: Դաժան ու սուր այդ զգայութի՛նը, պաղ ու մեռել: Մեռե՞լ: Մտածեց անիկա: Անշուշտ չէր խղդած, չէր կրցած: Այդքան սո՞ւտ բան մը զրահը մեր միսերուն, ու այդքան փխրո՞ւն կաւը մեր սիրտին: Ու անոր մտքին մէջ բացին պատմութիւն մը, մօտի գեղէն, ամիս մը առաջ պատահող, որուն մէջ պառաւ մը, ճիշդ ու ճիշդ խղդուած ո՛չ թէ մատներու օղակով. այլ` ձիուն չուանով, ողջունցեր էր առտուն ու տուած անունը երիտասարդին, որ տանը ծխնելոյզէն իջեր էր վար, ու հարսին ծոցը լուսցուցեր ատ գիշերը, չուանը նետած պառաւին երեսին: Պիտի քաւէր հիմա այդ երիտասարդը իր անխելքութիւնը, դանակը խնայելու ասպետական անխելքութիւնը: Քաղցր տղայ մըն էր, հազիւ պեխի մը ստուերովը, որ կը ծեծէր գլուխը քարին ու կ՚անիծէր եօթը հոգին պառաւներուն: Այս պատկերին հետ միւսը, ընկերը, որ, խղդելէն ետքը, խելքն էր ունեցեր ակին իջնելու, սիրտին ակը: Երկու օրինակները գօտեպնդեցին զինքը: Ստոյգը ա՛ն է, որ մեր միտքը ընկալչութեան ու ընդդիմահարութեան քմահաճ պահեր ունի, որոնց ընթացքին կ՚առնէ անհուն դիւրութեամբ ինչ որ ուրիշ պահու մը մերժէր պիտի նոյնքան հզօր ընկրկումով մը, հերքելով ինքզինքը, ինչպէս օրէնքները գիրքերուն: Ոճիրը ուսումնասիրողներ կը սիրեն, անոր իբր ոլորտ ու բարեխառնութիւն, տրամադրել զգայախաբական մշուշ մը, որ կը մանրանայ ու կը ժանգահարէ մտածման, այսինքն` տրամաբանող մեր կեդրոնները: Բայց կը մոռնան բանալ բաւիղները այն միւս խորութիւններուն, անձաւներուն, բիւրազգի ու անայց, ուր կը քնանան ուրուականները մեր պապերուն, բիւրեղացած, բայց ողջ` իրենց ցանկութեանց աղեղին վրայ: Այդ անդունդներէն է, որ դուրս, դէպի գործ կը մղուին դարերու անբաւ կարաւանը, տեւողութեան այն յորձանուտ հոսանքը, որոնց թեւերուն վրայ, նախնական կայլակը, այսինքն` արիւնը, զոր կը կրենք հիմա, հազար-հազար ոճիրներու, զարկերու լափլիզումի մէջ նետուած աջին ու ձախին, ամէն մէկ ումպի լակ [157] մը ապականութիւն, սրբութիւն, կուսութիւն ու շարաւ շալակած կու գայ մինչեւ մեր օրերը: Սողոմենց Սողոմը, այսինքն` արդար Հայրապետին տղան ոճրագո՞րծ, ծնունդով: Բայց ո՜վ չէ ատիկա, առնուազն իր միտքէն: Ամէնէն անգութ դպրոցը բանտն է, սպանդին ու մեղքին այդ ջերոցը: Մարդէ զանազանութի՞ւն: Կայ ատիկա: Ու ատով` կարելի ապրիլը, իր այժմեան ձեւով: Գազաններու սերմը կը կրենք բոլորս ու նման ամէն սերմի կ՚այլասերինք: Ոճիրը հոգեկան դնդերի հարց է գուցէ: Արշաւ մը դէպի դարերը, որոնց մէջ անիկա գերագոյն վայելքն էր յաղթողին: Եթէ ազազուն մեր ջիղերը դժուար կը տանին սպանդին պատկերները, ուրիշներ, ամբողջ ցեղեր երբեմն անով կը ջրդեղեն իրենց ջղային դրութիւնը: Ոմանք, անշուշտ, պիտի կասին զառիթափին, մատնուած իրենց ուժերէն: Նուազ ոճրագործ չեն ասոնք: Ոմանք քալեն պիտի: Ու նոյն օրէնքները չեն իշխեր հոգիի այս միսին ու մարմինի միսին վրայ: Զուտ իմացական այս լիութիւնը, ոճիրին մէջ իրենց առաձգութիւնը պահպանող մեր ջիղերը պայմանաւոր ալ չեն մարմինին տուրքերովը: Ազազուն, սատկած կնիկներ գիտեմ, որոնք ժամերով ուժ գտան իրենց էրիկները կապկպած պահելու, սաւաններէ յօրինուած պարաններու մէջ, մինչեւ իրենց տարփածուներուն ժամանումը…: Սողոմենց տղան վերադարձաւ իր մռայլութեանը, սառնութեանը, ա՛յն պղտոր, գոլուտ վիճակին, որ անոր ուղեղինը կ՚ըլլար, երբ երգէն յետոյ, իյնար ինքնիր վրայ, մարած կրակի մը պէս, ընկրկուն ու խեղճ: Այն ատեն անիկա նեղ կը գտնէր աշխարհը: Կոկուեցան բոլոր իր թուլացումները, ինչպէս կը դիտուի ատիկա ձիւնի փաթաթէն անցած ձեւերու մօտ: Ի՜նչ դիւրաւ, ի՜նչ բնական, իբր թէ տարիներ առաջ անոր մտքին մէջ կարգադրուած, ծրագրուած բան մը ըլլար ատիկա, «իջաւ անիկա ակը»: Չգոցեց սակայն աչքերը, չնմանելու համար ուրուականին, որ դուռէն դուրս գիծ-գիծ ինքզինքը կը հաւաքէր ու կատուի աչքերով կը վառէր ու կը մարէր դիմակը: Չմտածեց ալ, ո՛չ թէ ատեն ու տրամադրութիւն չունենալուն, այլ հովանաւո՛ր` հեռու, բայց անխուսափելի պատկերով մը, որմէ կ՚առաջնորդուէր անիկա գեղը ոտք կոխելէն ի վեր: Դաշոյնը մխելէ առաջ` անիկա Նալպանտենց հարսին հետ ծոց ծոցի էր, գլխուն` սատկելիք պառաւը, որ աշխարհը ոտք հանելու չափ կ՚աղաղակէր…: Բարկութենէն վեր բան մը վարեց անոր բազուկը: Ինչպէս, ադ մութին, գտած էր ձախ ստինքը ու ասիկա, շօշափակի: Ձեռքին միւսը, դաշոյնէն առաջ, թաշկինակը գունդի վերածելէ յետոյ, թխմեր էր պառաւին բերնին, - դասական` ընտանի ասպատակներուն, որոնք արիւնէն աւելի դրամը կամ հաճոյքը կը հետապնդեն: Պիտի չգիտնար, թէ ինչպէ՛ս մխած էր դանակը: Կեցաւ սակայն: Դաշոյնին կոթէն ինքնաբերաբար, թէ ուրիշի մը միջոցով, քաշուեր էր իր ձեռքը: Ակնթարթի մէջ անոր շուրջը շինուեցաւ բանտային թրթիռը: Ամի՜ս մը. այդ ժամանակը բաւ էր եղած, որպէսզի գեղին գառնուկը, ժամուն «պիւլպիւլ» տիրացուն հիւրընկալէ, ընտելէ ու իւրացնէ իր մէջ ան միւս արարածը, գիրքերուն վամփիրը, որ մարդու տարազ գիտէ հագնիլ, իր գիծերուն տակ թաղելով, վարագուրելով սկզբնատիպ անասնութիւնը, հաստ, մռայլ, բզկտող, ու կեանքի առօրեայ հանդէսին մէջ իր պատկերը կը կրէ, դիմակէ մը աւելի սերտ ու վայելուչ: Դիւրաւ պիտի չհասկնան մարդիկ, թէ ինչպէս, ո՛ր ճամբաներով, դէպի ոճիր ու ապականութիւն կը մղուին իրենց զաւակները, մէկ ամիսէն միւսը լքելով հօրենական տունը ու ցեխին նետելով իրենց վրայ զետեղուած այնքան գեղեցկութիւններ: Կայ այս աղէտը: Մեծ քաղաքներուն մէջ ըմպելին ու կինն են անոր ռահվիրաները: Գեղին համար անիկա ձեւը կ՚առնէ ճակատագրին ու կը գործէ Սողոմենց տղուն ճամբովը: Որ, տեսած եմ ասիկա, սրտի անհուն սեղմումով, զլացուած կոճակի մը, կամ անմեղ կատակի մը համար կը կապուտցնէ խելօքիկ տղան, զայրոյթէն, որ կ՚ընէ զայն փրփրած, անգութ, վագրէ մը աւելի, վեր ու վար շարժելու չափ դանակին սայրը ինկած զոհի ընդերքին: Անոր այն ձեռքը, որ դանակը մխած էր պառաւին սիրտը, կ՚այրէր աւելի, քան միւսը: Ստիպուեցաւ բաժնել զայն աղէտէն, որ տաքցեր էր ափէն: Ու լքումէ՛ն անդին, այսինքն` դատարկութի՜ւնը թափուած արիւնին: Այն ատեն էր, որ հարցուց, - ինչո՞ւ սպաննած էր: Գետինէն ոչ մէկ աղմուկ: Բաղդատեց մտքէն հաւու մը մորթուած վիճակը սա լռութեան հետ ու բանաձեւեց արհամարհոտ ծամածռութիւնը, - հաւո՜ւ չափ ալ սիրտ չունէր Նալպանտենց հաճի Աննան: Բակէն ոտք մը, որ ցատկած էր: Անշարժացաւ: Իրեն այնպէս եկաւ, որ կը վազէին դէպի սեմը դուռին: Կը վազէի՞ն, թէ կը վազէր: Շփոթութիւնը պարզուեցաւ սակայն: Այս շարժումին մէջ, որ խուլ եռեւեփ մըն էր անոր շուրջը ու անշուշտ անձայնութիւն ալ, անիկա զգաց ուրիշ մը, որ վազեր էր իրեն մէջէն, իրեն հետ, իր արի՛ւնը այսինքն, քիչ մը ետ մնացած: Այս խուժումը կեցուց զայն, քիչ մը հակած դէպի սրահ, բայց մագնիսէ մը քաշուած պառաւին մարմինէն, ծանր` քան մինչեւ այդ րոպէն անոր ունեցած բոլոր զգայութիւնները, որոնք բեռի մը, կապի մը պատկերովը կը մնային իր մէջ: Ու անոր ծոծրակի փոսին մէջ կը հեւար բան մը, դէպի ուղեղը ու դէպի ոտքերը, կոտտացո՛ղ, ջերմ ու խոշո՛ր: Կատո՞ւն ու անոր մռլտո՞ւքը, թէ ուրիշ բան, որ խածնէր զինքը ատանկ ծոծրակէն ու տանէր ինչպէս կը պատմէր հեքիաթը կարգ մը ոգիներու մասին, երբ կը գողնան փեսին ծոցին կնիկը ու տեղը կը ձգեն ճռզած, հիւանդ մարմին մը, իրականը տանելով իրենց քարայրները: Կատո՛ւն: Այս անգամ շան մօտիկ ոռնոցով մը, իր աչքերուն շէկ գիծերը ընելով ու փլելով: Անոր ջիղերուն կարծես ապակի քսեցին: Բանտը կը սորվեցնէ, բայց դժուար կը մոռցնէ: Չի մոռցներ մա՛նաւանդ ինչ որ սորված ենք մեր մօտիկ պապերուն ճամբովը: Վախ չունէր սակայն: Հրեց ամուր, աքացի, երբ կատուին մուշտակը քսուեցաւ սրունքին: Կենդանին թաւալեցաւ, բայց չկտրեց իր ճուոցը, ընելով զայն աւելի չարագուշակ, ողբերգու: Տո՛ւնը` տուն, զանգուած ու գոց, ծածկելով իր մէջ սպանութիւնն ու տարփանքը, գուցէ նմանելու համար միւսներուն, անոնք ալ գոց մութին մէջ ընկղմած, ինչպէս փտած պտուղ մը, որուն ծոցին պզտիկ անուաշարքը զետեղեր է մեղքին ճճին ու կ՚աղայ, խուլ ու անդուլ: Ի՞նչ գործ ունէին կատուները, սա պահուն: Ոչ մէկ բաց պատուհան հարկաւ: Հաճի Աննան մահուան անկողինէն կ՚ելլէր իր դուռներուն ու պատուհաններուն ներքին սարքը կարգաւորելու ու զետեղելու բոլոր փակոցները: Անիկա գիտէր սանդուխը պաշտպանող վանդակը, որուն ձողիկներէն ճուտիկն անգամ չէր կրնար անցք ճարել: Ու անոր դրան փայտեայ մեծ մղլակը հիննալիք չունէր, անփուտ ընկուզենիէ մը տաշուած ըլլալուն: Անշուշտ այս պատկերները մտածումի չէին հպատակեր անոր մէջ սա պահուն: Այլապէս պիտի անդրադառնար, որ ամիս էր թաւալեր այն օրերէն ասդին, երբ անկէ վար էր տարած Սերոբին կնիկը: Ու կ՚անգիտանար անիկա հսկայ խրախճանքը, որով տօնած էին Աղուորին յղութիւնը: Աժան գինով մը, քէօչէկ Պէնպէնը, ա՛ն` որ հաւ կը գողնար ու ծեծ կ՚ուտէր թրջած կապերտի նման ու պատիւ կը բերէր խմիչքի սեղաններուն իր աբուգաթ լեզուովը, երգերովը եւ անվնաս գինովութեամբը, մատաղէն դարձին խմեր էր մէկ շունչով կէս օխա առջիվազ, ու սանդուխէն ելած ատեն թաթի հարուածով մը բաւական բան թռցուցած վանդակին փորէն: Նորոգումը ձգձգուած էր, օրերուն խռովքին պատճառով: Կատուները կ՚օգտուէին բացուածքէն: Նորէն ոտքի մը ձայն, այսինքն` բարձր տեղէ մը` վար ցատկում մը: Ետեւէն` ուրիշ մը: Սողոմը կ՚անգիտանար, որ մուշտակաւոր կենդանիներուն հարսնիքը կը փոխադրուէր սրահ, քանի որ Բոմբոնը կը շարունակէր մլաւել: Թեթեւ պղտորում մը սանդուխի աչքերուն: Ախոռէն էին, շատ բարակ վրինջով մը: Կովեր, արթնցած ով գիտէ ի՜նչ մղումէ, ձգեցին եղանակաւոր ճիչ մը, որ սղոցի պէս կը տաշէր լռութիւնը: Փողոցի դուռին կը պակսէր շունը, ապահովաբար շատոնց դարձը ըրած լեռնէն, բայց վազած մօտի՛կը` քաղցու եփողներուն, օճախին տալու կռնակը, ինչպէս կ՚ախորժին ընել բոլոր շուները: Ինչպէս անիկա կը յաջողէր հաղորդուիլ սա զգայութեանց, յիշողութիւնը լարել, ու հետեւիլ պատկերներու թելին, որով կեանքը ետ կը դառնայ ու պահ մը կենալէ յետոյ մեր աչքերուն, կը սուզուի կրկին ծոցը պարապին: Յետոյ զգաց, որ այս փշրանքները դիւր կու գային իրեն ու եղաւ փոքրակազմ նրբենի բանտի տղան, ճիշդ ու ճիշդ, երբ ան ալ, սպաննելէ ետքը լսեր էր պալատին ծանօթ ճիչերը ու հաշուած մութին քայլերը, հատիկ-հատիկ, որոնք կ՚երթային լոյսը բերելո՜ւ: Պրկուած, դուրս` իր մօտի իրողութեան ճառագայթումէն --մեռելը մինակ հոտ չունի: Ունի այդ հոսումն ալ, որ ողջերուն ջիղերը տարօրէն կը կակուղցնէ--, անիկա հզօրապէս կը պաշտպանուէր բանտի ընկերէն: Րոպէ մը բոլորովին չքացաւ ոճիրին առքը: Ան կը կենար տանիքին տակ, ինչպէս թուրք տղան պալատին մէջ ու լսել կը կարծէր խղճահարութիւնը մարդասպան տղուն, երբ աղջկան ծոցը իյնալէ առաջ, մաքրեր էր դանակը, մա՛նաւանդ քիթին-բերնին արիւնի արատները ու ջուրին պաղ լեզուին տակ ըսեր էր զգաստ նախադասութիւնը, -Աղէկ բան չէ արիւնը մտնել մարդուն: Անոր միաձոյլ գիտակցութեան վրայ, ճեղքի մը խորէն պլպլաց ուրիշ բան մը, մէկը պիտի ըսէր խղճմտանքի թուլիկ թել մը, կրակի գնով մը: Լսել կարծեց շրթունքները, որոնք թոթովեցին, - Պարապ տեղը սպանեցիր պառաւը: Բայց մարեցաւ, բխումին արագութեամբը, փոքր այդ պայծառութիւնն ալ: Ու պարապը կը սեւնար անոր միտքն ի վար, ջիղերն ի վար, ա՛ն` որ մահուան նախահամը կու տայ կեանքէն կտրուած դժբախտին մէջը: Ու մարդ իր կեանքը կը կտրէ ու երբեմն մինչեւ կէս դար կը կրէ անոր դիակը, առանց որ մէկը կասկածի դուրսէն: Փնտռեցէք ձեր մէջ: Ունիք այդ դիակէն: Անիկա թեթեւ կը զգար իր մարմինը շատ մը բեռերէ, բայց նոյն ատեն հեռու էր, ատով հանդարտ ըլլայէ: Զգայարանքները կը պարուրուէին սեւ, փաղաղուն բանէ մը, գրեթէ տեսանելի խոնաւութեամբ: Ու այդ սեւ շոգին կը հիւսէր անոր նեարդները բարակ մշուշով, աւելի բաց, աւելի տիղմ, որ յատակը նետէր անոր հոգեկան ածխացումին: Ոճիրին մէջ մեր հոգիին կարծրացումը --որուն գնովը մենք անկէ կը հանենք մեզի համար այլապէս անկարելի արարքներ--  համեմատական է մեր կիրքերուն հնոցին: Ո՛րքան հզօր ըլլայ զսպանակը, որով լարուած է մեքենան մեր գազանութեան, ա՛յնքան արագ մենք կը թօթափենք արտաքին բարեխառնութեան պարտադրած զրահանքը` մեր կողերէն ու խելայեղ, արշաւասոյր կը դառնանք, ակնթարթօրէն, մեր անասնութեան մռայլ դարերուն, երբ սպաննելը բնախօսական երեւոյթ էր` ինչպէս արգասաւորելը, փորի, ակռայի, սեռի հա՛րց միայն ու ազա՛տ` մեր մշակոյթով մեզի հարկադրուած յերիւրածոյ մեր նոր բնաւորութեան երկմտանքէն: Մի քշէք առաջ զիղջին լացը, զոհին գլխուն, որ կը դիտուի կարգ մը ոճրագործներու մօտ: Անիկա մարմինին արձակումն է իր պրկումէն: Ոչ ոք գթաց ուրիշին, երբ այդ ուրիշը դուրս է կայլակէն [158], որով տուն մը կը խորհրդանշուի: Ու տակաւին հիմա, ոճիրին մէջը կամ դուրսը դիտուած է, որ ո՛րքան հզօր ուզենք, ա՛յնքան ուշ պիտի դառնանք մեր աղկաղկութեան: Ինքզինքը ըլլալու, ատիկա ընելէն վախնալու, օտարին պաշտպանութեան քիչ մը նուաստ սա գիտակցութիւնը, խուլ դարձդարձումները կը նեղէին Սողոմը: Ու հագաւ անիկա կրկին այն կարծրութիւնը, որով պատմուճանուած ըրեր էր ելքը, էջքը, գերեզմանը ու մինչեւ սանդուխը Նալպանտենց տանիքին: Ա՛ն` որ մարդոց սրտերը կը բռնէ, անոնց ափի դանակը տակաւին դէպի արիւնը չլարած: Ու նման մէկու մը, որ ինքզինքը գիտէ կապկպուած ու կ՚ուզէ փետտել այդ թնճուկը վախին կամ պարտքին, զարկաւ ուժգին ոտքերը գետնին: Խե՞նթ: Պահը, տեղը թռած էին անոր գիտակցութեան կրկէսէն, փշրուած բաժակի մը կտորներուն նման: Բայց բռնեց խուլ թաւալումը իր ձայնին դէպի վար, սանդուխէն ու դէպի դէմը: Տո՛ւնը` որ դողաց պահ մը: Կատուները արձագանգեցին զայն` խողովակուած պոռչտուքով մը: Բոմբոնը փախած էր: Ու դէպի բակը, կիսանուագը, ընդհա՛տ, խազնուա՛ծ: Սրահին տախտակնե՞րը աղմուկի կ՚ելլէին, թէ իր ոտքերը: Ուռելու, ներսէն դուրս փչուելու տեսակ մը զգայութիւն կը գրաւէր զինքը: Կարծես, մէկէն դուրս պոռթկաց իրմէ ուրիշ մը: Անոր մէջէն, ինչպէս խորանէ [159] մը, որմէ վարագոյրը կը փրթի, կը հանէին [160] բանտի երիտասարդը: Ու ինք յստակ կրկնութիւնն էր միւսին, որ սպաննած էր, բանտէն առաջ, խրատուած եւ վարուած հոն ինկողներուն թելադրանքէն, ուսումէն, ափսոսումէն: Ոճիրին դասակարգը բաւական առանձին խաւ է, արդի ընկերութեան մէջ: Հայն ու թուրքը աւելի դիւրաւ կը միանան դիակի մը շուրջը: Միակ հաստատուն կապերը ես տեսայ այդ նկուղէն սկիզբ առածներուն մէջ: Ասկէ զատ, փորձառութիւնը կը պաշտպանէ այդ մարդերը, բանտէն դուրս փոխադարձ դասերով եւ նպաստով: Ասպարէ՞զ: - Գրեթէ: Մահապատիժին բացառիկ գործադրութիւնը կը մշտաւորէր պատժապարտներուն վտանգը: Բանտերը քանի հեղ ծակուած ու քովնտի դիմումները որքան բացած են անոնց վանդակները ու աշխարհին դարձուցած եղեռնագործ արարածը, որ պիտի մարզէ իր տղաքը, աշկերտները, մինչեւ որ արդարութիւնը կրկին թաթ նետէ անոր ուսերուն: Ոճիրին ճամբան, իր վտանգներուն բազմաբեղուն ոլորքներն ու անակնկալը, ու մահուան մէջ անվրէպ հարուածներուն անդամազննութիւնը երկարօրէն ուսումնասիրուած են բանտի չլուսցող գիշերներուն: Արիւն թափելուն, զայն չորցնելուն, սրբագրելու ու յարակից ուրիշ մարզէ գործողութեանց տեղեկագիրը կը կազմէ կենդանի օրագիրը այդ աշխարհին: Այսպէս է, որ նորեկները, թեթեւ պատժապարտները հոն պիտի լսեն նոր իմաստութիւն: Հոն է, որ մարդիկ կ՚ափսոսան գութի, անփութութեան, մաքրագործումի մէջ թերացման, աւելորդ արիւն թափելէ զգուշաւորութեան պատրուակին տակ աղէտաւոր այն թուլութիւնները, որոնք նոպայէն ետքը կը մնան գամուած իրենց երեսին եւ որոնց քաւութիւնը պարտաւոր են ընելու, մինչ խոշոր հարուած մը մասմաքուր կ՚ընէր արիւնը ու զայն թափողը կ՚ազատէր: Սողոմին աչքին պառկեցաւ միւս երիտասարդը, գեղանի, բայց տկար, որ ձեռքը կը զարնէր գլխուն, իրաւունք տալով ծիծաղիլ իր իշութեան: Ինչո՞ւն էր պէտք գորովիլ տարիքէն ու դեղձանիկի պէս գողտր ստինքներէ ու հեստել, առնուազն ուրանալ պատգամը, որուն համեմատ արգանդէն մորթուած ամէն կոյս աղջիկ, եթէ կամքով չէ յանձնած բերդը, պէտք է մորթուի նաեւ վիզէն, որքան ալ թարմութիւն, կրակ, աղաչանք միջամտեն կիրքէն ետքը: Ու միւս պատգամը կրկին, որուն համեմատ, անարժան է ապրելու ամէն կնիկ, որուն անկողինը ասպատակ մը պառկած է: Վասնզի բաց դուռն է անիկա` այլապէս անառիկ յուղկահարին համար: Պիտի վտանգէ կտրիճը կա՛մ դաւադրութեամբ, կա՛մ անսանձ սիրով: Հետեւանքը Սամսոնին հեքիաթն է միշտ: Ամէն պառաւ, որ իր ձեռքովը ներս չէ առած իր աղջկան ծոցը օտար տղայ, պարտաւոր է խղդուելու սիրահար զոյգին կողմէ, առնուազն վերմակի տակ, որպէսզի քիչ ճուայ: Առածներ են ասոնց, որոնց ստուգութիւնը ա՛լ դուրս էր կասկածէ: Բանաձեւի են մտած տաքը տաքին ծեծուած ու շոգին վրան դրուագներու մուրճին ներքեւ: Սողոմը սորված էր ասոնց տարողութիւնը, առաջին իսկ շաբթուան, փորձերու մեծ թիւի մը վրայ: Կրակը պիտի ձգուի այն տունին մէջ, ուր կնիկ կը սիրես, բայց ուր մէկը կայ հակառակ քեզի յիսունէն անցած: Ամէն կնիկ մատնելէ առաջ յոյսեր ունի: Յիսունէն ետքը կինը ուրիշ խմորի կը մտնէ ու կը հերքէ առնուազն երեսուն իր տարիները: Մի վախնար էրիկէն, որ զէնքին կը դիմէ` եթէ ուժերը բաւեն: Երբեք` օրէնքին, վասնզի աւելի լաւ է պատիւին տախտակը արատով պահել, բայց յարկի մը տակ: Յիմարութիւն է զայն շալկած պտտցնել թաղէ թաղ ու գեղէ գեղ, օրերով ու շաբաթներով ու տարիներով: Վախցիր աղբարէն, որ յիմար է միշտ: Բայց սարսափէ՛ ամէն կեսուրէ: Աւելի դիւրին է կապել երկինքին ամպը, որոտող անոր բերանը, քան շրթները ոեւէ կեսուրի, որ հարսը գտած է օտարին ծոցը: Բանտին պատերէն կը յորդին այս ճշմարտութիւնները: Ու տակաւի՛ն: Չարիքին տէրերը հարթ կ՚ուզեն իրենց ճամբան, առանց քովնտի շեղումներու, որպէսզի ոճիրին կառքը մէկ թափով կտրէ-անցնի տարածութիւնը, վայելչօրէն, այսինքն` անխնայ, առաթուր ոչնչացնելով մեծ ու պզտիկ բոլոր արգելքները: Սպաննած էր, Սողոմին աչքին տակ հիմա կանգուն տղան, մայրը այն աղջկան, որուն կիսադէմքը տեսեր էր անիկա պալատին մէկ դուռէն, թի՜զ մը միայն բաց: Այդ պատկերին սիրուն, մատաղ այդ տղան հանդուրժեր էր քառասնամեայ անկողինը ու խաշած միսերը արքենի բոզին, որ, քսանամենի իր տարփաւորին մարմինը կապելու համար իր թառամումին, ընդունած էր անոր բոլոր յիմարութիւնները, ծախած մինչեւ իսկ կոշիկները, վճարելու համար անոր պարտքերը, բայց զայրոյթով մերժած իր աղջիկը, զոր փախցուց Պոլիս: Ո՜վ յիմարութիւնը մեր կիրքերուն: Յիմարութի՛ւնը սեռին: Երիտասարդը շարունակեր էր յաճախել պալատ, շերտ-շերտ գզած տիկինին միսերը, ու պարտադրած անոր` վերադարձը իր աղջկան: Ու ծամելէ յետոյ անոր ստինքներուն պտուկները - ինչպէս ըսուեցաւ - արիւնէ մաքրուած բերանով մտած ծոցը մատղաշ աղջկան ու քնացած: Յիմա՛րը: Բայց ի՜նչ մեղք ունէր: Ուրկէ՞ գիտնար ինք պատգամները սեռային կայսրութեան: Աղուոր աչքերէն հոսած արցունքը կոտրած էր թափը անոր ատամներուն ու հիմա…: Կատուներու դղրդագին փաթթըւուք մը, զայրագնած ու յելուզակային, որուն ընդմէջէն սեռային մոլուցքը այնքան ընդարձակ գոռում ու գոչում կը ստեղծէ, փոքր այդ մարմինները շփոթել տալու չափ գողերու մեծկակ խումբի մը հետ, [161] թաւալգլոր ինկաւ սանդուխին աչքերէն, տպաւորութիւնը տալով ելլող ու իջնող բազմաթիւ ոտքերու: Կարծես սանդուխին աչքերը քակէին, կացինի հսկայ հարուածներով: Սողոմն իսկ չէր դիմացած: Ցատկեց դուրս սանդուխին գլուխը: Ու զգաց, որ առջեւն էր գրեթէ Աղուորին սենեակին: Կարծես դոյլ մը տաքուկ ջուր կործեցին սիրտին, այնքան կարօտ, հեշտութիւն, տրտմութիւն ու սեռ ոտքի ելան մէկ անգամէն անոր խորերէն: Իր ոտքերը կը կոխէի՞ն այն կէտերուն, որոնց վրայէն անիկա վազած էր Աղուորին ծոցը: Աղմուկը, այնքան խոշոր, պիտի արթնցնէր հարկաւ Նալպանտենց հարսը: Մտածեց Սերոբին, որ թնդանօթով իսկ չէր դառնար քունէն: Ու մէկը անոր աչքին առջեւէն անցուց իր տղան պառաւին պատկերովը, ա՛լ չարթննալիք: Ջուր ելաւ մազերուն արմատէն, ա՛յնքան` որ իր մատները տագնապին տակն էին իր կիրքին: Մտիկ կ՚ընէ՞ր, թէ կը զառանցէր: Քայլեր, հազիւ լսուող: Բացատրեց այս աղօտումը ներսի գորգով, որ կնիկի մը մարմինին նման նենգ էր ու խորունկ: Աղուորին մերկ ոտքերը թաղուելու էին թաւ գգուանքին մէջը գորգին: Ո՞վ ըսաւ իրեն, թէ Նալպանտենց հարսն էր քալողը: Ինչո՞ւ անոր մարմինը չանցուցին աչքին առջեւէն էրկանը ձեւով: Բայց մեր սիրտը կը ճանչնար ուրիշ սիրտերը եօթը լեռ անդին, ինչպէս կը նկատէ ժողովրդական երգ մը: Ու կը զատէ կեանքն ու մահը անվրէպ ճամբով, տանելով մեր բազուկները դանակին կամ գգուանքին: Մէկը կեցաւ դրան ետին: Սողոմը փակաւ դուռին, ճիշդ ու ճիշդ ինչպէս ըրած էր հաճի Աննային: Շապիկի, մազերու, քակուած ծոցի ու փակուած միսի խոնաւ համ մը իրապէս անցա՞ւ ընդդիմահար տախտակէն, թէ տղուն թուեցաւ զգալ այդպէս: Բան մը շշկեց, քսքսեց ու մարեցաւ: Բանալի՛ն: Մղլա՛կը, ճիշդ հաճի Աննային կարգովը: Նոյն րոպէին տունը որոտաց: Կատուները գերագոյն պոռչտուքով մը կը յուզէին բակը ու, իրենց թաւալումը, իրար բզկտող ոստումները, մա՛նաւանդ անդնդային մլաւիւնը Սողոմն իսկ սառեցուցին: Անհաւատալի ըսուելու չափ խոշոր այս աղմուկը, քիչ մը հասկնալի ձմրան ձիւներուն, կ՚ազդէր տղուն վրայ ժխտակի: Գերզգայութեան պահերուն մեր ջիղերը կը գործեն արտասովոր արագութեամբ: Մէկ եզերքէն միւսը --մէջտեղինը երբեմն լայն է աւելի, քան ովկիանը, որովհետեւ համբոյրի մը թելովը մենք մինչեւ երկինք կը յաւակնինք թռիլ--  զգայութիւնը կը կտրէ գերբնական ոստումով, աճեցնելով մեզ ալ ետեւէն, ընդգրկել կարենալու համար գերագոյն իսկութիւնը, որ գուցէ կը հանդերձէ մարմինները այդ րոպէներուն յօրինումին ու վայելումին: Ձեր առջեւէն քալող միսին կտորը ունի այդ փախստեայ իսկութենէն, որուն մէկ ծուէնը բաւական է, եթէ յաջողի հասնիլ ձեր հոգիին բջիջներուն, փոխել ձեր հիւլէական ճարտարապետութիւնը ու հանել ձեզմէ նոր մետաղը: Ուրկէ՞ եւ ինչո՞ւ բուսաւ Ուստիանը: Ու եղան, արագ, իբր ծովի մը թեւէն, պատկերները: Էրկանը բերնով սպառնացող Աղուորը, «անաստուած ամբաստանութիւնը», «անմեղ կնիկին պատիւովը խաղալը» ու «բերան փաչատելը», իրարու մէջ անցած թելերով, բայց բաւական յստակ: Ու ահա տրտո՜ւմը: Չեղաւ իր այն վիճակը, երբ կը լսէր այս ամէնը պահակին բերնէն: Չեղաւ ապշահար տղան, որ մտիկ էր ըրած այս պատգամները, վախնալով խելքէն` ինչպէս գլխուն վերեւի երկինքէն, որ կրնար փլիլ այսքան հսկայ սուտէն: Որքա՜ն մեծամիտ են մեր իրաւունքները: Ու որքա՜ն իրաւունք, ինչ որ սեռին նուաճումէն կը դիզուի մեր մէջ իբր հաստ պահանջ աս ու ան կնիկէն: Դալկութիւն կար անոր զայրոյթին խորը: Ուրիշ ձեռք մը բռնեց կրկին իր երդումին լաթը իր դէմ, «հունտէն հատցնել Նալպանտենց տունը»: Զինքը առտուն կարծր, պիրկ ընող այս տեսիլները --մտածումը քիչ մը կը պաստառէ ինքզինքը այս տեսակ րոպէներու--  չունեցան առտուան կսկիծը իր վրայ, երբ անիկա ինքզինքը զգացեր էր միսի մը պէս կտրտուած, արիւնոտ ու դրուած աղջուր: Չէր ցաւեր այս թուլացումին համար: Փնտռելու պէս եղաւ դաշոյնը մէջքին, բայց այնքան քիչ կը հաւատար անոր պէտքին, որ մտածումը ուրուացաւ ու մարեցաւ: Ներսէն ոչ մէկ շշուկ: Ուստիանին պատկերը իջաւ սանդուխէն ու հալեցաւ: Ետեւէն` ժխտական զգայութիւնները, որոնք կը դալկանային շատ աւելի զօրաւոր ձգողութեան մը վառարանին մէջ: Ամէն կին սեռ է ամէն արուի դէմ, սկզբնական արեւելումով: Սեռ է մա՛նաւանդ մութին ծոցը, էրկանը անկողինէն, երբ կ՚ելլէ ու չի գիտեր, թէ կ՚երթայ ուր: Ամէն արու, մորթելէ առաջ, էգին դէմ քերթուած մըն է: Հեշտանքը` մոխի՜րը այդ հրաշքին, որմէ ետք, թաղումը այնքան դիւրին կը թուի: Դուռը չբացուեցաւ սակայն: Անիկա քառապատկեց տարողութիւնը իր ականջներուն: Ճիգի կամ տագնապի գնով մեզի կը տրուի երբեմն առնել աւելի, քան մեր զգայարանքներուն տալ կրցածը: Ճղճիմ մարմինէն հերո՞ս մը: Հարկա՛ւ: Այնքան ճնշած էր ինքն իր վրայ, որ ցաւ ինկաւ սիրտին, -- շունչին, բռնուած շունչին անձուկը, որ կը շփոթուի նիւթական ցաւին հետ: Լուցկի մը խրխռաց: Անոր գլուխը տարին առաստաղին ու բերին տեղը կրկին: Այնքան դուրս էր անիկա ինքիր մէջ պարտկուելէ: Լո՞յս: Հազիւ թէ խորհած էր, երբ իր ոտքերուն, դուռին գիծով, շեմն ի վար, աչքին ինկաւ ոսկեգոյն երիզ մը: Յետոյ` քայլեր, աւելի յստակ: Մղլակը, մեղմ, ընկրկեցաւ ու անոր սիրտին մէջէն սուրի մը երախը այդ երկաթին պէս քաշուեցաւ ետ, թեթեւցնելով անոր անհնարին պրկումը: Անիկա տղան էր, որ ամիս առաջ կը բանար ատ դուռը ու կը տանէր ներսի հարսին իր տիեզերքը: Յետոյ քարացաւ: Կու գայ պահը, երբ մեր ջիղերը անզօր են մեր սիրտին հետ քալել կարենալու համար ու մեզ կը լքեն: Անկէ անդին` խենթութիւն, մահ: Դուռը բացուեցաւ, թիզ մը լայնքով կարծես սորված հաճի Աննային ուսումը, որ անողոք էր, ճկելու չափ տունին առարկաները իր կամքին: Լոյսին կարմիր կա՛րժը, հասակովը դուռին, որ սանդուխին վրայէն սուզեց վար կատուները: Նոյն ատեն ձեռք մը երկարեց ճրագը դուրս: Գորշացած մատնի՜ն: Ճերմակ մի՜սը: Հիլալնե՜րը, որոնց կեղծ բիւրեղէն լոյսը կը պճպճար բազմերանգ յեղումով: Ե՞րբ ատեն գտաւ Սողոմենց տղան, միակ շարժումով բռնելու լոյսը, ձեռքը -- Աղուորին բերանը, որ սարսափէն կղպուած, մնաց կէս, սրտապատառ աղաղակի մը վրայ: Գիշերային արհաւիրքը ճամբայ չունի դիւրաւ դէպի փողոցը: Մարդիկ կրնան լսած ըլլալ, բայց տեսնուած չէ, որ լսեն: Ո՛չ միայն ամէն տուն պարկին մէջն է կծկուած իր սեփական ցաւին կամ վայելքին, այլեւ աժան հերոսութիւն է, առնուազն անիմաստ յիմարութիւն, քոքուրութիւն ձգել իր անկողինը` օտարէն լսուած օգնութեան ճիչի մը համար: Ասիկա այսպէ՛ս, երբ գեղը կը քնանայ իր անմղձաւանջ գիշերը: Հակառակը ճիշդ, նոյնքան ստուգօրէն, երբ վտանգը փողոցներուն մէջ սեւ-սեւ կը թաւալի: Այն ատեն ալ մանուկի մը ճիչն իսկ կ՚ելլէ կշիռի: Անիկա փչեց լոյսը, բայց այդ պղտոր կարմիրին վրայ անոնց նայուածքը հանդիպած էր իրարու: Ահաւոր քայքայում էր այդ աչքը Աղուորին երեսներէն: Կը զգար ծանրութիւնը իր արարքին: Անիկա ատեն չունեցաւ այդ զգայութիւնն ի վար խորանալու եւ օգնութեան կանչելու իր մասնակի միւս վիճակը, որուն մէջ ապրեր էր Ուստիանէն ետքը, լման ցերեկը: Մէկ ոտքը սեմէն ներս, միւսը դուրս, փաթթուած էր անիկա Աղուորին: Ու փաթթուած իբր պատանի: Կնոջ մը միսը, նոյնիսկ լաթերուն տակէն, թափանցիկ է շատ, լուսաւորելու չափ է՛ն խորունկ խաւարը: Դեռ պէ՞տք է աւելցնել բացառիկ այն զգայականութիւնն ալ, որ ոճիրով կը պայմանաւորուի ու արիւնին մէջ մարդը կ՚ընէ գերզգայ սեռին հանդէպ: Վասնզի ամէն ոճիր իր յանգումի կէտին մէջ` մահն է: Օ՛ձը` որուն պոչը դրուած ըլլայ իր ժանիքներուն մէջ: Ու այդ մահը, մենէ դուրս կամ մեր մէջը, իր արտածորած մղձուկովն է, որ զինաթափ կ՚ընէ մեզ: Մեռնողին չներելը հաւասար է ապառաժութեան: Սողոմին բազուկները, անոր մարմինէն բխած ու տարածուած աղերսանքի կը նմանէին: Ուժ, բռնութիւն էին: Էին աղապատանք, բարութիւն, թրթռում ու համբոյր: Ու կիսամերկ ծոցին վրայ անոր թեւը քաղցրութիւն ու կորով կը դնէր, հա՜մը մեր աշխարհին, երբ մեր տարիքը քսանին բացերը կը թափառի ու ապրիլը կը զգայ միայն այդ հունէն, ծոցերուն հովիտէն: Յետոյ, ինչ շուտ կը փոխուին մեր միսերը` զիրենք լեցնող հոգեկան հեղուկէն: Անիկա գառնուկի պէս քաղցր երիտասարդ մըն էր: Ուրիշ բան եղած չըլլա՜ր: Հաճի Աննա՞ն: Այո՛: Բայց մեր սիրտը չի զատուիր ճակատագրէն, որ բոլոր իրերունն է հոս, մշտափոփոխ ու անկայո՛ւն` զգեցուած ամէն նոր ձեւի մէջ ալ: Սողոմին գրկինը չըլլա՛ր կէս օր առաջուան «քածը», զոր ուխտած էր բզիկ-բզիկ պատռտել, «պորտէն մինչեւ կռնակը» հանել դաշոյնը: Ինչպէս մեղմ ու իրաւ` հանեց անիկա Նալպանտենց հարսը էրկանը սենեակէն: Կու գա՞ր Աղուորը, թէ ինքն էր հանողը: Ինքզինքը հիւսած անոր, այնքան սերտ, սրտառուչ փափկութեամբ, տղէ մը աւելի գողտր, միամիտ, առանց դաշոյնի: Կտրեց անոր ոտքերը գետնէն ինչպէս կ՚ընէր ատիկա ձիուն կռնակէն հակը կամ կողովը գրկով ներս առած ատեն: Ու անոր մէջ կրանիթ, կ՚ապրէր յիմար ու խուլ գիտակցութիւնը պարկ մը կրակ, խենթութիւն, համ, ամբողջ աշխարհը կուրծքին առած տանելու: Ու հիւսուած` Նալպանտենց հարսին թեւերը անոր գլխուն: Ծանր ու է՜գ: Յղի՞: Սողոմենց տղան լրջացաւ անհուն թախծութեամբ: Աչքէն անցեր էր պառա՜ւը, ու կեանքին մեծ գլանը, որուն առանցքը ահա կը մխրճուէր սրտի մը, դիակի մը սրտին խոռոչին: Գերեզման ու կախաղա՜ն: Բայց այո՛: Ե՜րբ չենք ատիկա: Գամեց, կարծես ա՛լ չքակելու համար շրթները բերանին, աչքերը գոց, ինքնիրմէ հեռու, չհաւատալով եղածին, ըրածին, հիմնովին մոռցած քովի սենեակը, դիակը, բանտը, կախաղանը, ճիշդ ինչպէս պատմեր ու նկարեր էր բանտակից տղան, երբ վերաքաղը կ՚ընէր իր զգայութեանց ամբողջ տախտակներուն, մտնելու ատեն ծոցը սեւաչուի աղջկան, շաղուելով անոր միսերը բերնով ու թեւով, խմելով անոր մազերը, հոգին, ինչպէս ալիքները ստինքներուն, խի՜տ, թո՜յլ, է՜գ, իբր թէ չըլլար քիչ առջի գազանը ու դողացնելով շրթներուն անկիւնին` մատղաշ պտուկները աղջկան ծիծերուն, շաքարի պէս հեշտ, ու գաղջ ու կախարդ:

 

-Կեսո՜ւրս, - շշնջաց Աղուորը:

 

Ձա՞յն: Վեց ժամէ ի վեր ինքնիրեն հետ խօսող տղուն համար սա զգայութիւնը անսովոր խուճապ բերաւ անոր յուզումին: Ձա՜յնը Նալպանտենց հարսին: Կը վախնա՞ր, թէ խօսիլ կ՚ուզէր:

 

Հովի շատ բարակ թեւ մը շարժեր էր պառաւին դուռը: Թոյլ ու լքուն մարմինը պրկուեցաւ մէկէն: Ցցեց գլուխը: Չէր զգար Սողոմին նոյնութիւնը ու կը խռովուէր հաւանական աղէտի մը պատկերով: Եկա՞ւ մտքին պառաւին սաստը, վճռական արգելքը, խայտառակութեան եւ փողոցային անկումի գնով: Հաճի Աննան, Ուստիանը ճամբու դնելէ ետքը, Նալպանտենց հարսը ծունկի էր բերեր ընտանիքին Աստուածաշունչին առջեւ, տարեր անոր թեւը կաշեպաշտ մատենին ու երդուընցուցեր: Երդուընցուցեր իր օրերուն ու արեւին, աչուըներուն լուսին ու հոգիին վրայ, ընդմիշտ փակելու Աղուորին արգանդը ամէն օտարի:

 

-- Կը քնանայ, - աւելցուց տղան, տարօրէն պղտոր, բայց հաստատ ձայնով մը:

 

-- Կատունե՞րը:

 

-- Գացին:

 

-- Կատուի քուն է անոր քունը:

 

Կը խօսէին փսփսուքով, գրեթէ բերան բերնի: Անոնք կարօտը ունէին գուցէ իրարու հոգիին, որ աչքի (լոյսին մէջ) ու ձայնի (մութին մէջ) ճամբով կը նիւթանայ:

 

-- Ուզէ ըլլայ հաւու, չ՚արթննար:

 

Թեթեւ բան մը վերէն վար դպաւ անոր մարմինին ու անցաւ: Գրեթէ չէր հաւատար խօսելուն, այնքան ինք անծանօթ էր իրեն: Ո՜վ հրաշքը կիներու միսին: Ու կեցաւ` կարծես մտիկ ընելու հեռաւոր ջանքով մը: Պահին ցնորական համը կը յորդէր իր ջիղերէն ու կ՚ընէր անոր մարմինը կոծկոծուն ու կրակ: Զգաց ատիկա Աղուորը ու կը պատրաստուէր բերանը բանալու, երբ հովին նոյն մատը հրեց ու ձայնի հանեց պառաւին դուռը: Այդ կարճ տեւողութեան վրայ անիկա ապրեցաւ իր երդումները, որոնց մասին հաւատքը անխախտ է գեղացիին մէջ: Կ՚ընեն մեղքը` չընելու անկարող ըլլալնուն ու չեն դժգոհիր, երբ պատուհասը խուժէ վրանին: Ու նոյն այդ կարճ ճռինչին վրայ` անիկա խորհեցաւ Նալպանտենց փառքին գաղտ [162] դրամներուն, որոնց պահածոյ խոնաւութիւնը  --իջեր էին տունին ընդերկրեայ մասը ախոռին ետեւէն--  մինչեւ գիշեր չէր հեռացած մազերէն ու մերկ մասերէն: Ու խորհեցաւ իր արգանդին, ուր կեանքին ծաղիկը կ՚աճէր: Որուն հոտովը անիկա պիտի հաղորդուէր աշխարհին է՛ն քաղցր, է՛ն հզօր համին: Բայց նոյն այդ զգայութեանց պարունակը ըրաւ զինքը մեղաւո՜ր, հարսնուկ, Մարիամ մօր նկարին առջեւ ծնրադիր, միամի՜տ ու անհունաբաղձ, հարսնո՜ւկը ծոցուոր, աւելի սրտառուչ, քան բոլոր մեղքերը աշխարհին: Փողոցէն շո՛ւն մը, հաջելով դէպի կատուները, որոնք Սողոմին խցիկէն ցատկած էին տանիք ու կ՚ուտէին իրար, - ճշմարիտ ճակատամարտ, որուն մէջ յաղթութեան գինն էր Նալպանտենց կատո՜ւն: Յուզումի պահերուն, մայր զգայութեան աճումը կարծես կ՚աճեցնէ միւսներուն փոքր մարմինն ալ: Կը տեսնենք աւելի շատ, թեթեւ մէկ կէտի միայն խոր, միւսներով` երեսք: Երբ կը ծեծէ մեր կիրքը, իր հարուածէն խուսափելու համար է, որ կ՚ընենք մեր միւս զգայարանքները քիչ մը աւելի տարածուն, անոնց ցանցին տակ, մեր նուաղումը պատսպարելու միամիտ ջանքով մը: Սողոմին բազուկները խօսող, պաղատագին բերնի մը նման, [163] Նալպանտենց հարսին մէջքէն ու կողերուն փափկութեանցը վրայէն կ՚ընէին այն սրտառուչ գգուանքը, որ լեզուն է` ատեն մը չեղած մեր լեզուին այն հեռաւոր դարերուն, երբ բարբառը չէր մտներ կիրքին ու անոր յագուրդին ընդմէջ: Որ մեր մարմինին մէջ այնքան խոր, հեռաւոր ձայներու ստեղը կը հանէր [164] շարժումի: Հիմա, ա՛լ ստացուած ու կրացած վարժութիւններ, աշխարհին անընդմէջ տարածումը, ըսել կ՚ուզեմ` սեռին գոհացման դէմ արգելքներուն, կապանքներուն բազմութիւնը, այդ ուղղութեամբ մեր նկրտումին մէջ մեզ հարուածող պատահարներուն բազմաբաւիղ հանդէսը, երբեմն գիշակեր ախորժակներ մեզ սկեպտիկ կ՚ընեն հանդէպ այս ձայներուն: Մեր տկարութիւնը, քիչութիւնը, այլասերումը մենք պահպանակ կ՚ընենք յաճախ սեռին հանդէպ մեր խլութեան: Դրէք միսը միսին մօտ կամ վրան: Դաշնամուրը պիտի թրթռայ այս ամէնը, բայց դուք պիտի լսէք ձեր ուզածը միայն: Ու պիտի անտեսէք անհուն ճոխութիւնը, որով կը խօսի սեռը մեր շուրջը: Ջերմացաւ սիւնը անոնց կռնակին, կայլակ-կայլակ: Ուստիանին պատգա՞մը: Կը մտածէին անոր գուցէ, առաց հաւատալու: Վասնզի անկարելի էր անոնց հաւատալ իրենց գիրկէն դուրս ուրիշ բանի: Եթէ գիտնար Սողոմենց տղան, թէ այս գիշերուան ցերեկին, Նալպանտենց հարսը, ուխտը ընելէ ետքը, նկուղին մէջ, քաշուեր էր վեր, իր սենեակը, կղպեր դուռը ու լացեր ժամերով, երեւան բերելու չափ հետքը իր ջղային տագնապին, փռելով թաղն ի վար իր հեծկլտուքը, մեծ, ամբողջ, սիրտ ճանկող, գլուխները ներս հրելու չափ պատուհաններէն հետաքրքիր կիներուն, որոնք կը քաշուէին, խաչ հանելու ու Աստուծոյ աչքը հայցելու իրենց մասում ներուն արգանդին, խնայելով իրենց տունին այս անպարտկելի աղէտը, յորդող ու անսանձելի: Հաճի Աննան չէր միջամտած: Անիկա հեշտով կը դիմաւորէր բաւական ուշացած այդ նոպան, որ շահագործելի է յղութեան առջի խռովքներէն, հալելու չափ անոնց ախտանիշներուն մէջ, ընդմիշտ անհետանալու համար երկունքին ազատումով: Սողոմենց տղան չէր գիտեր, թէ լացեր էր Նալպանտենց հարսը, ձեռքերը ծեծելով գլխուն, յուսահատ, այցուած աշխարհին է՛ն հզօր ասեղէն, ու ողիկ-ողիկ գալարած` իր միսերուն բոլոր լեզուներէն ու թօթուած իր ջիղերուն բոլոր կծիկներէն: Որո՞ւն առջեւ կը գոցէր անիկա իր դուռը: Խեղճ անոր աւերա՜կը, իր մարմինը: Սէ՞ր: Ի՛նչ խեղճ է բառը: Ինչ սուտ, յարմարցուկ` բազմաբեղուն զանազանութի՛ւնը, զոր ստիպուած ենք զետեղել այդ ամանին մէջ: Որքան հեռու են իրարմէ այդ զգայութիւնները պատանիէն մինչեւ գալարուն ծերունին, որ մատղաշ աղջնակի մը դիմաց պուտ-պուտ կը հալի, անկարող ու անդարման: Ի՜նչ ալ դիւրութեամբ կը վարագուրենք մեր խուլ, արիւնազանգ, մռայլ ու ամբողջ աղբ պայքարը այդ բառով շղարշուած պատրանքին ներքեւ: Անոնց բերանները կը վազէին իրարու, կը հալածէին զիրար, կարօտէն այլայլած, խենթեցած շտապով մը: Ու այդ աճապարանքը, հեւքը, հոսումը կ՚անդրադառնային անոնց հոգիին, ընելով զայն, երկուքին ալ մէջը, բուռն, զիկզակուած կայծահարում մը, լոյսի, մութի, կրակի ու մոխիրի տարօրէն ստոյգ, հեշտ խառնուրդի մը մէջ, ուր կը նետուէին իրարմէ ատելութիւն ու պապակ, հարստութիւն ու աղքատութիւն: - Մշո՛ւշը սեռին, գիտուններէն բանաձեւուած իբր միգամածը լինելութեան խորհուրդին: Որ թանձր էր, շօշափելի, պատմուճանի մը նման, բայց թափանցիկ` ինչպէս վառը, շարը, որով կը քողուին կարգ մը մասերը կիներուն: Որ հզօ՛ր է` ինչպէս կրակէ սիւն մը, կանգուն առակին օձին նման` իր պոչին ու կը լիզէ մեր խեղճութիւնը, մեր աւերակը, հոն դնելով սրբազան պատրանքէն ծուէն մը, ծաղիկ մը, բաւո՛ղ երբեմն` տանելու այդ աւերակը, խեղճութիւնը իբր գերագոյն եզրը մարդերու ճակատագրին: Ուրի՞շ է արդեօք իրողութիւնը ներս այն խրճիթէն, որուն խորը կռնծած միսի կտոր մը կեդրոնը կ՚ըլլայ տիեզերքին…: Գիրկն էր միշտ: Ինչո՞ւ կը հաւատար Սողոմին, ի՜նք` որ այնքան լաւ կը դատէր արժէքը պառաւին քունին, վերջին դէպքերէն ասդին վերածուած տեսակ մը արթնութեան, ամէնէն փոքր ձայնին իսկ բաց աչքերն ու ականջները ու բուսնելով դրան առջին, սոխ մը, պտուղ մը, պահծու բան մը ափին, հանգչելու [165] համար հարսին յուզումը, թթուն ու պաղը անպակաս ընելով միւս ձեռքէն:

 

-- Գիտէ՞

 

-- Ո՞վ:

 

-- Կեսուրս:

 

Չպատասխանեց: Բայց սեղմեց կոտրելու չափ անոր ոսկորները, ա՛յնքան` որ ճիչ մը թռաւ Աղուորին բերնէն, բաւական ուժգին, ոտքի նետելու չափ քնացող պառաւը: Բայց չվախցան: Հարսը` իր մտածումին ապահովութեամբը: Կատուներու այդ ճակատամարտը կարող էր Սերոբն իսկ արթնցնել: Ո՞ւր էր պառաւը: Չվախցաւ Սողոմը, ծանօթ պատճառով: Մնաց որ, ատենն ալ չունէին ատոր, տարուած ըլլալով իրենցմէ, վախէն կամ չվախէն ալ վեր բանէ մը: Ե՞րբ կատուները խցիկին տանիքէն փողոց փոխադրեցին իրենց հարսնիքը: Մեծադղորդ գզուըտուքը կ՚ոռնար հոնկէ, բանակի մ ը չափ աղմուկ հանելով: Ո՛չ շունին յարձակողականը, ոչ ալ անուշ եփողներուն բիրերը չկրցան [166] մաքրել այդ պոռչտուքը, տակաւ հեռացող, բայց աւելի խորհրդաւոր: Զգացին, որ կը քալէին: Ո՞ւր: Ջնջուած էր պառաւին պատկերը: Նալպանտենց Սերոբը չէր արթննար: Ու անոր մարմինը տղուն գրկին կակուղ կրակ էր, որ չայրէր:

 

-- Ո՞ւր:

 

Կը քալէր: Ու պատասխանը տղուն կուրծքն [167] էր, երիտասարդ, արու, պատրաստ, լա՜յն, ուր իր մարմինը կը տեղաւորէր Նալպանտենց հարսը, առանց հարցնելէ դադրելու:

 

-- Ո՞ւր:

 

-- Վար:

 

Շարժումով մը իջաւ կուրծքէն: Քով քովի, իրարու փակած, իրար փախցնելու խուլ սարսափէ մը այդպէս հրուած իրարու: Ու շրշիւն էր անիկա, տարօրէն սպիտակ, մութը բանալու աստիճան: Ու հեւք էր անիկա, ջերմ ու բարձրացող, որուն մէջ կրնային կարդալ անհուն պապակը հարսնուկի սիրտին, այդպէս լայնցած դէպի տղան, դէպի անձրեւը, երակը սերմին ու ծիլին: Ո՞ւր: Ինչո՞ւ կը հարցնէր:

 

Յանկարծ մտածեց: Արագ ու ամբողջ: Բայց չքալեց: Տեսակ մը վարանք, ամօթի մօտ բան մը կը բուսնէր անոր ներսը, նոյնքան յստակ, որքան տարփանքը, որ դողի, շարժումի ձեւերով զայն կ՚ընէր լպրծուն, բուռն, սանձակոծ բան մը: Երբեմն բառերը ամչցան մեր մտածումներէն ու չելան: Անոր ոտքերը մնացին գամուած, դէգ, նոյնիսկ դէպի պատը նայող: Սողոմենց տղան զգա՞ց այս ընկրկումը: Տարփանքը ամէնէն դիւրաբեկ ճարտարապետութիւնն է, երբ կը գմբէթի: Թռչունի թեւ մը երբեմն բաւ է զայն կործանելու: Մի ենթարկէք զայն մշտական պարզումին, ուր խորացման գիծով կը յօրինէ իր հրաշքները, քառորդ դար թարմ պահելով սիրտը` հեռացած սիրականին հանդերձուած կամ քաղցր կուրացմամբ մը գերեզման տանելով ամանը, որուն արեւը կ՚ուտէ [168], ներսէն-ներսէն: Այն պահերուն, ուր արիւն է հոսած` անիկա վեր է ինքնիրմէն: Այս գերաճումը կը տարածուի մեզ կազմող բոլոր տարրերուն, կասկածին` ինչպէս նախանձին: Ուստիանին պատկերը ցցուեցաւ ինքնիրմէն: Կարծես մէկը կրկին շշնջաց պահակին պատգամը, Աղուորին մարմինին ընդմէջէն: Ու կը տաքնային տղուն կոպերը: Կիրքը, զայրոյթը կ՚եփէին անոնց ներքեւ: Բայց կարծր, անզիղջ` անոր ձեռքերը: Շունչ շունչի, մէջտեղերնին աշխարհ մը անդունդ, դառնութեան հեղեղ ու ողբերգութիւն: Բիրտ էր, ցաւցնելէ աւելի ու պահանջկոտ, երբ հարցուց.

 

-- Ինչո՞ւ չես քալեր:

 

-- Անկողին չի կայ:

 

Նալպանտենց հաճի Աննան, գեղին կողմէ հնարուած ու ըստ աւուր պատշաճի արժեւորուած հազարումէկ պատճառներուն մէկովը ծառայ չունէր տակաւին: Փեսաները ու օրավարձ օտարներ կ՚ընէին գործերու սպասը: Բանտարկութեան ընթացքին Սողոմին լաթերը ճամբուած էին մօրը տունը, առիթը ստեղծելով հսկայական բախումի մը ընդմէջ երկու կիներուն: Քաջութիւն ու համ կայ, երբ աղքատիկ ու սրտոտ կին մը փրփուրով յարձակում փորձէ յարգուած, բայց ատուած հարուստ տիկինի մը վրայ: Ո՛րքան դրամը ու բարիքը ըլլան առատ, ա՛յնքան աւելի հեշտ անոնց տէրը կանչուած է ճաշակելու դառնութիւնը այս ցոյցերուն, որոնք կատարողին ոչ մէկ վնաս կը բերեն, բայց ենթական կը կործանեն, երբ ասիկա փորձուի պլշկել իր բերանը: Կիներու մարզէն որչափով ճիշդ` քաջութեան մարզէն ալ նոյնքան ճիշդ է երեւոյթը: Այս կռիւը իր երկրորդ երեսին մէջ պատմուած է արդէն: Առաջին յեղումին, Նալպանտենց տիկինը միջոցներ ձեռք առաւ, պաշտպանելու համար Աղուորին անունը: Վարձեց աղքատիկ, բայց լեզուանի, հաջան կնիկներ: Փակեց, զոյգ կղպանքով Սողոմին խցիկը, հաւատալով առասպելական ցուցմունքներու, որոնք թելադրուած` գնչուներէն, չհերքուեցան հաճի Մարէն: Կը փակէր զոյգ կղպանքներով մեղքին օրանը ու տունին վէրքը: Աւելի վերջը հաճի Աննային հիւանդութեան կրկնումը, որ ձգած էր մէկ շաբթուան մէջ պառաւը աւելի քան տարուան մը ցաւը, չունէր ըրած թաղին միւս կոխուածներուն [169] քաղաքական խռովքները (գեղը կ՚եռար ոստիկաններու խուժ սարսափէն եւ զօրքերուն սեւազգեստ սպառնալիքէն, որ տաճկութիւնն էր սանձարձակուած, պարտասուն գեղին վրայ): [170] Աղէտի մը սպասումին մէջ անղեկ հոգեկանութիւնը փոխած էին ամէնուն չափ Նալպանտենց հարսն ալ, որ այդ խռովայոյզ ելեւէջներէն ու իր գլխէն անցած զօրաւոր յուզումներէն ծեծուած` արգանդին խուլ խաղաղութեան մշուշովը գոցեր էր ինքզինքը աշխարհին, չերեւալով աղբիւր ու փողոց: Ու մոռցե՜ր տղան, որ իր տունը կը թօթուէր: Ան հիմա կ՚արթննար, դառնալու համար ծոցը մարդուն, զոր ատեր ու սիրեր էր հաւասար ուժգնութեամբ, իր սիրտին ու պատիւին հակադիր բեւեռներուն մէջ ճօճուելով փոխն ի փոխ: Յետոյ ըսած են, որ զգացական ոլորտին մէջ երկար մարզում, ինքնաթելադիր վարժութիւններ կրնան փոխարինել իրականութիւնն իսկ այդ ոլորտին: Մտքի պահպանողականութեան օրէնքով մը, երբեմն աս փոխարինումը կը գրաւէ հոգեկան յատակը ամբողջ ու մարդ շրջանակը, ապակին կ՚ըլլայ իր երազին: Կը պատահի, որ քսանամենի աղջիկ, իր հուրքին պայծառ հեղեղին դէմ խաբէ ինքզինքը, սկիզբները կամովին, յետոյ հաւատայ իր իսկ յօրինումին ու սառոյց ընդունի ամբողջ այդ հրդեհը` ինչպէս կը պատահի ձմրան արեւին, երբ կը զարնէ սառերը ու կը բոցավառէ անոնց սիւնաշարքը տարիներն ի վար: Ու կրէ այդ պատրանքը մինչեւ պառաւութիւն: Բայց երբ որեւէ պատճառ զայն ընէ դուրս իր պատրանքէն, ըսել կ՚ուզեմ` երբ ճեղքուի հոգեկան յատակը, նոյն այդ պատճառը պիտի փոխէ ինչ որ կազմեր էր ողնածուծը այդ աղջկան, արքենի տարիներէն մինչեւ ձիւները պառաւութեան: Նալպանտենց հարսը հինգ տարի դուրս էր, եզերքին էր կեանքի խորագոյն հեղեղին: Ամիսը բաւ էր եղած զայն վերածելու վաւերական կնոջ մը, որ կը խօսի սեռին սլաքին ներքեւ: Անկողի՜ն չկար վարը: Գրեթէ ծախու կնոջ մը բերնին վայել սա բացատրութիւնը անիկա նետած էր բերնէն նուաստ, բայց էգ հասունութեամբ մը:

 

-- Վա՛ր, օճախով սենեակը:

 

Խիստ ու հրամայող: Մենք չենք մտածեր, երբ կը վարուինք մեր զգայարանքներէն: Կը հերքենք միտքն իսկ, լրիւ, երբ կը վարուինք մեր խորագոյն մագնիսէն, որուն սլաքը կը հանգչի աշխարհ գիտէ թէ ո՛ւր:

 

-- Պառա՞ւը:

 

-- Չունի գիտնալիք:

 

Ու հանդարտ, անկարելի խաղաղութեամբ էր արտասանած իր պատասխանը:

 

Զգացական բոլոր աղբիւրները անոր մէջ տրամադրուած էին միակ խողովակի մը: Ոճիրին գերագոյն խռովքն իսկ նուաճուած էր անկէ, բայց տեւողութիւնը կը միջամտէր, իբր կանոնաւորիչ ու մեր գիտակցութեան մէջ երբեմն արձագանգ մը աւելի կ՚արժէ: Երկրորդ անգամն ըլլալով, նոյն դո՛ղը, քիչ մը աւելի ուժգին: Անցաւ անիկա Աղուորին հիւսուած մարմինին ալ:

 

-- Ինչո՞ւ կը դողաս:

 

Կրկնապատիկ ուժգնութեամբ ողջագուրում մը խորտակեց հարցումը:

 

Անիկա կը խուսափէր, կը նահանջէր, այդ ուրուացող, դեռ անյայտ բանէն, որուն շատ մը անուններ կու տան գիրքերը: Բայց մէկ թեւով թաթին տակն էր այդ շաղապատումին: Ու կու գար, անծանօ՜թը` վրան անոր խղճի հորիզոնին, վախի, մահուան, աշխարհի բիւրապատիկ համերուն տարօրինակ մէկ սիւնը իբրեւ, ամէնը խտացուցած իր մէջը: Այնքան ծանօ՜թ այդ բխումը անո՛ր, իր ներքին կամարներէն ծուէն-ծուէն հաւաքուած կրակի կայլակներով: Ու Սողոմենց տղան առքին հրմշտուկին տակն էր անոր գնացքին: Երբ` մարմինները կ՚իյնան իրենց պատեաններէն ու խորխէն ու քուրայէն նոր հոսող ոսկի ջուրի նման կը վազեն իրարու: Ի զուր պառաւին ուրուականը ջանաց իր հաստ իրանը զետեղել անոնց հիւսքին մէջտեղ: Անոնց արիւնը աւելի տապով կը ծեծէր անոնց կեանքերը: Ու չէին ընդունակ զգալու, իրենց ջիղերուն ցնորքէն անդին, եղերական նկարագիրը սա տարփանքին, դիակի մը գրեթէ կուշտին, իւրաքանչիւրը իր սեփական խռովքէն մրճահարուած, բայց զանցելով ամէն ինչ, որ գիրկը չէ: Սանդուխի գլխուն, անոնք քակուեցան իրարմէ: Էջք: Բայց ծանր, կարծես պառաւին երկու թաթերը, մութէն տեսանելի, կը կոխէին անոնց օձիքին: Օճախով սենեակ: Չունեցան համարձակութիւն վառելու ճրագը, հակառակ մութէն ունեցած իրենց մեծ յոգնութեան: Գետնադիր բազմոցին վրայ երկնցան անոնք, նուաղած գրեթէ, տարփանքէն առաջ: Մինչեւ հեշտանք մենք վճռական, արիւնարբու, մեր ներքին հուրքէն քառապատկուած կ՚ընենք աւելի, քան մեր իսկական տարողութիւնը: Գուցէ սերմին, սպասող բիւրաւոր փորձանքներուն դէմ պաշտպանութեան խուլ միջոցն է այս եղերական, աներես, անակնկալ ուժը, որուն հաստատումը մեզի տրուած է ընդունիլ էակներու բոլոր սանդուխին վրայ: Մահուան գնով սերմը ապրեցնելու մէջ քերթուածներ են միջատներուն սէրերը: Ու հերոսներ` խեղճ այն արարածները, որոնք սեռին շուրջը բողկուկ փորձած ատեննին թաթէն [171] անգամ չեն զգար երկիւղ: Բայց դիտուած է նոյնքան, որ հեշտանքէն յետոյ մարմինը կ՚իյնայ ցած, նոյն համեմատութեամբ: …Անոնք գռեհիկ, հասարակ զոյգն էին պոռնկութեան մոխիրին մէջ խրած, մինչեւ իրենց պորտերը, երբ նստեցան մութին վրայ ու զգացին խուլ մղումը, որ զիրենք իրարմէ կը վանէր:

 

Կեցուց Աղուորը, վախով բռնած թեւէն:

 

-- Ձգէ՛, հիմա կու գայ կեսուրս:

 

-- Գալիք չունի:

 

-- Ինչո՞ւ:

 

Չկրցաւ պատասխանել:

 

Շունը կը մռլտար պատուհանին տակ, հաւանաբար հաճոյքէն: Նալպանտենց հարսին հոտը կ՚անցնէր պատերէն: Գաղջ ու կծու բան մը սենեակը կ՚ընէր աւելի տխուր ու անոնց մարմիններէն արտաբուրած աղերը կը խառնուէին այդ զգայութեանց: Այտ ու շրթունք` լեղի, գարշանքի մօտ բանով մը սրսկուած: Այս դառնութիւնն էր միջամտեց, որպէսզի Նալպանտենց հարսը ուղղէ քայլերը դէպի դուռ:

 

Կեցուց, բայց աւելի մեղմ, անոր գնացքը: Կը հեւար, խօսելու անձուկէ՞ն, թէ հեռանկարին արհաւիրքէն: Ու մութը կը ծածկէր անոր դէմքին չարաշուք եղծումը: Արեան բաղնիքէն սեռին բաղնիքը: Մշուշը կը պաշտպանէ այդ լուղորդը: Բայց դէպի մոխիրին բաղնիքը լուղորդը պարտաւոր է մինակ ընելու իր ճամբան: Կակազում ինկաւ անոր կզակներուն:

 

-- Ի՞նչ կայ:

 

-- Ըսելիք կայ:

 

Բայց տկար էին մատները` ձայնին չափ: Ու տարօրէն զօրաւոր պէ՛տքը ճրագին, որ ականջներէն ու մորթէն կը զատէր մաս մը պրկում: Զգայարանքներու շատութիւնը թերեւս կը հպատակի այս կարգի պէտքի մը: Ու չըսաւ ըսելիքը: Փոխարէն` նստեցուց զանիկա ծունկին: Առաւ առատ մազերը բերնին ու երեսին ու կը համբուրէր եղկ այդ իգութիւնը, գրեթէ լալով:

 

-- Ինչո՞ւ կու լաս:

 

-- Որ գիտնա՜ս:

 

-- Ի՞նչը:

 

Կը հարցնէր գրեթէ ուժով, ու յոգնած անոր կզակները յօժար ալ չէին: Մենք, սեռէն ետքը, խուլ ենք ու եսասէր:

 

-- Որ գիտնա՜ս:

 

Չպատասխանեց, բայց գրգռուած էր, երբ ըրաւ անոր թեւերը դուրս իր մարմինէն:

 

-- Պառա՜ւը…

 

-- Կու գա՞յ:

 

-- Չունի գալիք:

 

Պէտք եղաւ, որ լռեն:

 

Այս դաժան բանը, եկող ու գալիք չունեցող պառաւին անունէն հեղուած զանոնք ըրաւ աւելի լեղի: Յետոյ, առանց որ պատճառ կենար` փլաւ տղուն սիրտը, յորդ ու մեղմ: Լայն ու խորունկ հեծկլտո՜ւք մը, զոր սանձելու համար Աղուորը դրաւ իր մատներուն ամբողջ շնորհը ի գործ: Այն ատեն Սողոմենց տղան ունեցաւ առաջին ու իրաւ փաթթըւուքը, սեռէն դուրս ու անկէ աւելի քաղցր, ա՛ն` որ վտանգի մը սուրին տակ իրարու կը հիւսէ երկու սիրտերը:

 

… Ու փոքր, քիչ, վախկոտ բառերով` անիկա հասկցուց իր սիրականին ինչ որ կը պառկէր վերի սենեակին մէջ…

 

Մէկ ձեռքին փոքր ճրագը, զոր հազիւ սիրտ էր ըրեր վառելու դրանը սեմին, միւսով ալ Սողոմը քաշելով թեւէն, զարհուրագին, աչքերը հազիւ բաց` մտաւ պառաւին սենեակը: Յանկարծական սաստ մը գլուխը պլորեց` իր ուսերուն կեդրոնէն դէպի ետ ծոծրակին ծխնին փետտելու չափ ուժով: Վախը չէր ատիկա: Դիակէն գարշա՞նքը: - Ամէն շաբթու անիկա հեղ մը գովքի կը նստէր մեռելի մը մահիճին: Մարդեր կան, որոնք անկարող են հանդուրժելու արիւնին տեսքը: Թարմ հոսած արիւնին հոտը նոյն տպաւորութիւնը կը գործէ որոշ տարիքի ու Աղուորին նման յղութեան քմայքներուն ենթակայ կիներուն մէջ: Տատանեցաւ անիկա իր ոտքերուն վրայ: Սողոմը արդէն առած էր մէկդի ճրագը անոր մատներէն, միւս ձեռքն ալ երկարա դէպի անոր մէջքը, բռնելու, կասեցնելու համար հոսումը անոր մարմինին: Փակ աչքերը, սեւ թարթիչներու նեարդաւոր մագաղաթին մէջ, անոր վրայ ըրին ազդեցութիւնը մասնատուփի ոսկորներուն, որոնք չեն երեւար, բայց կը բուժեն մեր ախտերը: Մեռե՞լ: - Ռունգերուն բարակ թերթերը ճերմակ վարդէ մը նոր փրցուած ու դրուած կը թուէին, հեւուն ու բաբախուն, ստոյգ նշանը մնալով գործող սիրտին: Բայց տպաւորիչ բան էր մահանման դալկութիւնը, որ բուսաւ անոր երեսին, աղտոտ լոյսէն անգամ մըն ալ դեղնելով: Կարծես մէկը քանակի մը բերնով հաւաքեց, սրբեց արիւնը անոր այտերէն, քիչ առաջ այնքան խորունկ կարմիրով, թաղելու չափ իր տակ միսին ճերմակը, կիրքէն ու տղուն շրթներէն բոցի պէս վառուած: Ո՞վ բերաւ անոր միտքին պատկերը իր մօր, որ դանակին կռնակովը սերը կը հաւաքէր կաթին երեսէն: Ընկրկեցան` ուժ առնելու համար պատէն: Կռնակը` տղուն, դէմքը դիակին` անիկա ստիպուեցաւ աչքերը բանալ: Իր սարսափէն վեր բան մը կը հրամայէր իրեն: Սողոմին մատներէն դողացող լոյսը քստմնելի, բայց չմոռցուող պատկեր մը կը շինէր հսկայ, գեղադիր անկողինին մէջ: Միւս եզերքէն վերմակը ինկած էր գետին: Տղան չկրցաւ յիշել, թէ երբ պատահած էր ատիկա: Պառաւը գլխուն տակ բարձ չունէր, անկողինին լայնքին երկարած ըլլալուն: Ճերմակ` բայց փոսացած սաւանին վրայ մածնացած արիւնը կլոր ու մեծկակ արատ մը կը կաղապարէր: Զայն նմանցուց ձիւնի ատեն հորին կափարիչին, որ ճերմակէն կը զատուի սեւ ու տգեղ: Հզօր ու ոճրային սա րոպէներուն ինչո՞ւ ընտանի, բայց մոռցուած պատկերներ կը յառնեն մարդոց մտքին մէջ: Ու եղաւ նոյն գիծէ ուրիշ տեսարան մը, ցածուկ տանիքէ, իրենց տանը ներքեւ [172], միասենեակ տունէ մը, որուն լուսամուտը սեւ լուսնկայի մը պէս կը կլորնար, տանիքին միապաղաղ ու յուսահատեցնող սպիտակութեան մէջէն: Աղքատիկ այդ սենեակին մէջ կ՚աճէր անուշիկ աղջիկ մը, որ նշանուած էր ուրիշ աղքատի մը, բայց կ՚ուշանար խրճիթի սեմին ու կը մոռնար ապուրին պտուկը, ով գիտէ ի՛նչ բաներու ետեւէն արձակած ինքզինքը ու կը սպասէր, որ Սողոմենց տղան դառնայ խաղէն, խնդայ ու խօսի հետը…: Լոյսին այդ պղտոր սարսուռին մէջ, որ գործն է անապակի ճրագներու, կը բուսնէր, կ՚եռար տարօրինակ շողիւն մը, անկայուն, շինուող ու տրուող, պառաւին մարմինը մէկ եզերքէն միւսը տարուբերող, բայց մնալով, հէնքին մէջ զօրաւոր ու անհերքելի, ա՛յնքան` որ ճառագայթները, հաստ ու սեւասայր, կը նմանէին [173] արիւնէն յօրացած ու մոխրացած ճճիներու: Տեսաւ [174] սակայն պաղած արիւնն ալ, որուն վրայ ամէն բան կը թուէր նոր, իրաւ, անմեկնելի: Մութցան անոր աչքերը հեղ մըն ալ, պարպուած գուցէ առեղծուածին բախելով, որով կը սպառնայ մեզի թշուառական հեղուկը, ա՛յն` որ այնքան բաներ կը բերէ մեր գլխուն ու մեր սա սուտ օրերուն մէջ երբեմն այնքան եղերական վայելչութեան, անյագելի համեր ու այնքան մեծ իմաստներ կը ցրցքնէ, իր կայլակումին մէջ մանրանկարելով անհաս խորհուրդն ու համը տիեզերքին: Արեւը ուրիշ բան ըլլալու չէ ծոցը սա մեծ մարմինին, որ երկինք կը կոչուի…: Չբացաւ անիկա աչքերը: Նոյն ատեն շատ սուր բան մը ծակեց անոր սիրտը: Ակնթարթի մէջ, անոր տրուեցաւ սողալը հարուածին, որ կատարուած էր դաշոյնով, միայն կոթ այդ րոպէին, կոտրուած իր մարմինէն, քանի որ պողպատ մասը չէր երեւար, թաղուած ըլլալով միսի մէջ: Առքը այնքան հզօր էր, որ վերցուց թարթիչները: Սեռն ու արիւնը նոյն մագնիսին երկու բեւեռներուն կը նմանին: Իրարմէ կը վանուին, բայց չեն ըլլար առանց իրարու: Դաժան ասղնտուք մը կ՚արձակուէր կոթին մանրուկ գամերէն, խուսափուկ, փոխն ի փոխ բոց ու արիւն, կրակ ու ճառագայթ, առնող ու տուող, աչքերու հոյլի մը պէս որոնց հանդիպումը կ՚ընեն պզտիկ աղջիկները, երբ Գաբրիէլ հրեշտակապետին հսկայ նկարին առջեւ կը ծնրադրեն ու կը սարսռան սարսափէ, մանր, միամիտ, խոր սարսափէ մը, գամուած անոնց կոյս հոգիներուն խորը տասնով-քսանով աչքերէ, կլորցող հրեշտակապետին կարեւոր յօդուածներուն, ուսերուն, արմուկին, ծունկերուն ու պորտին: Դժնդակ այդ պատկերը սուրը քաշած զուարթունին, գահազուրկ` իր առթած խռովքին պատճառով, ամէն աղջկայ հոգին հեղ մը կ՚այցելէ, երբ դէմը [175] գտնուի մեղքին կամ արիւնին: Որո՞ւ համար էր թափուած այս արի՜ւնը:

 

-- Տէ՜ր Քրիստոս, - հեկեկաց անիկա ու աչքերը վարագուրեց` ճերմակ շապիկին մէջ մխրճելով իր գլուխը: Իջած էր ծունկի, դիմանալու անկարող: Անոր գլուխը քսուեցաւ տախտակին, ուր մարմինի հոտ մը կը թափառէր:

 

Սողոմը, օգտուելով առիթէն, ծռեցաւ մեղմ դէպի դիակը, ու բռնեց դաշոյնին կոթէն: Իր այդ շարժումը վեր բերաւ խոնարհած ճակատը Աղուորին: Անոր աչքերը պաղած, կը հետեւէին բազուկին աջ ու ձախ հակումին: Վէրքին մէջ խառնշտո՞ւկ, թէ դուրս քաշելու համար անհրաժեշտ մանր ճիգն էր, որով կը դողար տախտակամածը, Սողոմը խելք չըրաւ իր մարմինին շուքովը պահելու տեսարանին վայրագ սառնութիւնը: Հանած էր դանակը, որուն բերանը, սեփ-սեւ, կը հերքէր իր իմաստը, հեռու պողպատէն, նմանելու չափ տղոց ձեռաշէն փայտեայ դաշոյններուն: Յիմարութեան մօտ խռովք մը փայլակեց անոր ներսէն: Յիշեց առտուն, Ուստիա՛նը, կեսուրին ու իր վայբերանութիւնները:

 

-- Մայրիկ, մամայի՜կ:

 

Ճիշդ ու ճիշդ տասնամեայ մանուկին նման, որուն հայրը կ՚իյնայ կացինին տակ, իր տղոցը աչքին առջեւ ու կը ստիպէ փախուստի, երբ մարդասպանը այդ կացինը կը բարձրացնէ հեղ մըն ալ, աջ ու ձախ բարտելու նպատակով: - Դասական այդ ճիչը, զոր ամէն մանուկ յեղյեղած է այնքան անգամներ, ցաւին ու խորունկ յուզումին դիմաց, անկար իր տառապանքը այդպէս խողովակելու ատեն: Կը վախնա՞ր իր գլուխէն, թէ կը վախնար իր տունին վախովը: Անիկա երկարեցաւ գետին, թարթիչները կարանած, հարազատ մեռելի պէս: Անոր կզակները նետուած էին իրարմէ, պատրաստ արձակելու ջղային իր կոծը, որուն պատկերը չէր ջնջուեր Սողոմին մտքէն: Շրթներուն անկիւնները կծկումի ելան: Այտերուն վրայ փոսի պէս գիծեր պրկումներ հոսեցուցին: Նոյն րոպէին կոկորդին խորէն ձայնին առաջին ալեակները, փոթորիկը կանխող: Գիշերուան լռութեան վրայ ջղային այդ հսկայ կոծը, սա սենեակին մէջ, այսինքն` դիակին կուշտին, վտանգէն վեր ու զայն այսքան որոշակի կանխող, վարի դուռը բախումի հրաւիրող ու դրացիները իր ոճիրին հանդիսատես ընծայող, - այդ կոծին պատկերը զօրացուց Սողոմին բազուկները: Ամէն մարդու մէջ անակնկալը պատճառ է մեծ ստեղծումներու: Չէր խորհած, բայց երկու բազուկները սեղմելու բուռն ճիգով մը --այդ պահուն անոր մատները կարծր էին, ինչպէս կտուցները աքցանին--  անիկա իրարու հիւսեց նուաղած հարսին ծնօտները այնքան ուժգին, որ աղաղակին կծիկը փշրուեցաւ դեռ բերանը չառած Աղուորին խռչակէն: Ագուցուեցան անոր ատամները իրարու, կճրտալէն ու արնափրփուր: Բայց այդ բռնութիւնը տարտղնած էր ձայնին ուրուականը ու խնայած փողոցին մուտքին, ոճիրին սա դարպասէն ներս: Զոյգ ափերուն աքցանին մէջ շնորհալի երեսէն կը մնար ծամածուռ էջ մը թուղթ, փոսիկով ու ցցունքով, զզուելի թուելու աստիճան: Ջնջուած էին համի, փափկութեան միւս զգայութիւնները, որոնք կնոջ մը դունչը կ՚ընեն այնքան խռովիչ սիրոյ պահերուն: Շունչը ազատ: Բայց թեթեւ, շատ նիհար: Անիկա մտահոգ չեղաւ այդ մանրամասնութեամբ: Գեղին խոշոր յուզումները, որոնք տունը կը կործեն տունին վրայ, այրերը իրարու դէմ ճակատած պահուն, երբ իրարու վրայ խոյացած ատեն ամեհի երիտասարդները կացինները կը բարձրացնեն ու աչքով կը ճշդեն ու կը չափեն հարուածին աղեղը, պատահարներն են, յաճախակի ու հաշուի անցած, եւ որոնք ամէնէն շատ կը զարնեն փափկակազմ հարսները, հիւանդկախները, փողոցի երեսին ու կ՚ընեն նուաղումը` ընթացիկ, վիժումն ալ սովորական: Յետո՞յ: Ձգեց ազատ: Հիւսուած կզակները պահեցին ճնշումին կնիքը: Երեսին միսերը պիրկ իրենց գիծերէն իջան թեթեւակի: Դեղնութիւնը աւելի շեշտ: Փողոցը` փողո՜ց: Պատուհանին մէջէն երկի՛նքը` աղօտակի կարմրաւուն ու հսկայ մարմի՛նը բլուրին: Ի՞նչ պէտք ունէր տեսնելու ասոնք: Բայց այս զառածումները, նոյնիսկ րոպէական, կը խորտակեն մտքին ճնշումը ու մեզի կը դարձնեն անհրաժեշտ անգայտութիւնը, առանց որուն կեանքին ծանրութիւնը մեզ պիտի խղդէր: Խորհեցէք վիշտի մը ամբողջ կշիռին ու դուք պիտի խենթենաք զայն պարագրկելու հարկին դիմաց: Այս է պատճառը, որ կը շեղինք ու կը թափառինք, յապաղուն ընելու անգիտակից ճիգով մը մեր արշաւը դէպի մեր փոսը: …Յիշողութիւններ, մօտ ու հեռու: Տարին զինքը ետ, պարզ կեանքին, որուն վրայ չըլլար զարկած արիւնին սա սեւ լուսնկան: Բայց պահը վերստացաւ իր մամուլը անոր գանկին վրայ: Չէր կրնար աչքէ հեռացնել Աղուորին պառկուածքը, այդպէս անշունչ: Խուժեցին օտարները [176]: Դպաւ ճակտին ու փախցուց մտապատկերը: Դիակը շարժեցա՞ւ: Բռնեց լոյսը քիթին ու պառաւին դէմքը պատանքի միայն էր կարօտ, այնքան խնկագոյն ականջներուն բլթակները ու այնքան մեռել` ռունգերուն զառիթափը: Որքան շուտ կը հասուննայ մեռելի մը դէմքը դէպի մեռելութիւն: Վերջին շունչին հազիւ սկսած` դեղնաւուն բանը մեծ արագութեամբ կը հոծնայ ու մէկ ժամ յետոյ մարմինը հասունցած է գերեզմանին համար: Դարձաւ Աղուորին: Բարակ կարմիր մը, որ ճրագէ՞ն կ՚իյնար, թէ մորթէն կը պարզէր, ըրաւ զինքը երազուն: Ու կեցաւ անիկա: Կը լսէր տեւողութիւնը, որ միջոցին ալքերէն անսպառ դոյլերով հատ-հատ կը թափէր վրան, վրայէն` տակը: Ինչ հսկայ ջրտուքի անի՜ւ: Բայց ինչ ընե՜լ: Որու ձգել սա կնիկը: - Սերոբի՞ն: Այս գարշ [177] պատկերին այցը շատ զօրաւոր ցնցում առաջացուց անոր քայքայուիլ առած կամքին մէջ ու կարծրացուց անոր տարտղնումը: Անոր միտքը եղաւ հսկայ հնոց մը, որուն վրայ պտուտքող դանդաղ ծուխը չքացաւ մէկէն ու բոցը ժայթքեց: Պոռթկումի այս զգայութիւնը թեթեւացուց զայն: Նալպանտենց տունը կ՚այրէր անոր ուղեղին մէջ ու ինք կը տեսնէր գրեթէ որոշակի, այդ հրդեհը, մանրանկար ու պղտոր` ինչպէս ջուրով լեցուած շիշին մէջէն ճրագի մը բոցը: Նալպանտենց տունը կ՚այրէր: Անիկա մոռցաւ իսկ, թէ Սերոբը կը քնանար անդին: Ամէնէն առաջ, տակաւին հօրը գերեզմանին վրայ, անիկա ուխտած, վճռած ու իբր կատարուած նկատեր էր այդ սպանդը, գուցէ Աղուորին գլուխը ազատ ընծայելու անգիտակից ցանկութեամբ: Այս էր պատճառը իր մոռացումին: Պառաւին մուտքը տեսարան շրջած էր այս ծրագիրը: Չեկա՞ւ մտքին միւս մասը իր երդումին: - Նալպանտենց հունտը հատցնել: Բայց ի՜նչ ունէր նուաղած սա կնիկը Նալպանտենց արիւնէն: Փորի՞նը: - Թօթուեցին զայն խորունկ, անհաս լարեր: Իր զաւա՜կը: Հայր էր անիկա, երբ գրկեց Աղուորին մարմինը, անզգայ` բայց տաք: Ո՞ւր: Մտքէն չանցուց արթնցնել: Ու տարօրէն գոհ էր այս նուաղումէն: Ծանօթ, ըսես նախանցեալ ապրումի մը մէջէն, ճամբա՛ն` զոր կը փռէր իր կոյր քայլերուն ճակատագիրը առաւօտէն ի վեր: Ո՞վ է վարողը մեր բազուկները: Ճամբա՜ն` ուր կը մղէր զինքը սլաք մը ներսէն, խղճմտանքին մութերն ի վար ցոլացիկ, անողոք, պողովատիկի մը ծայրէն, հեռու փարոս, հսկող ոճիրի մը աչքէն: Ոտքի՛: Ինկան Աղուորին թեւերը իր կռնակին, նման փայտի կտորներու, ու անոր սրունքները կը ծեծէին իր ազդրերը, կախ ու ճօճուն, շարժումին հպատակ ու քիչ մը մեռել: Սանդուխն ի վար: Բակ: Դռնա՜կը: Յիշեց երջանիկ գիշերը: Անցուց, քիչ մը տրտում, բայց աշխոյժ, գիրկի՛նը ծառաներու բաժինէն: Գոյութիւն չունենար խշտին, իր երկու հզօր տարիներով: Մեր տագնապին մէջ, աննկատ բաներ երբեմն կ՚ընեն դժնդակ խուժում: Գուցէ մենէ կը հանենք ատոնց դառնութիւնը: Ի՜նչ տխուր ու ցած ու ստոր էր մարդու հասակով այդ հաւնոցը, ուր ոտք չէր կոխած Նալպանտենց հարսը: Պարտէզի դուռին կեցաւ անիկա: Սիրտը ոտքի էր, զարկը փոխադրած Աղուորին աջ ստինքին, կուրծքին պատանքը ծակելու ու միսին մէջ վազելու հարուստ կորովով, լեցնելով նոյն խռովքով անոր մարմինին հեռու մասերը մինչեւ, առնելով-տալով բոլոր երակներէն: Կը տեսնէ՞ր: - Աղօտակի, գուշակօրէն, շօշափելով, առանց համարձակելու վար առնել կուրծքին բեռը: Դո՜ւռը: Գերա՛նը: Ապահովութեան պարապ թիթեղը, ով գիտէ ո՛ր խենթէն ըսուած ու տարիներէ ի վեր գործադրուած պառաւին կողմանէ, որով իբր թէ հրաշքով կոտրած ամեհի սիւնէն ետքը, բացուող դուռը պիտի տապալէր առարկան ու աղմուկ բանար դէպի քուն անոր ականջները: Մտածե՞ց: Կորովի, մէկ ձեռքին առած Աղուորին մարմինը, ազատով հրեց մէկդի գերանը: Մեծ ու սպառող էր այդ ճիգը: Հարս ու կեսուրի ուժը մէկ կ՚ըլլար յաճախ, անձրեւոտ առտուներուն, դուռը կռնակէն պաշտպանող մեծղի սիւնը շարժելու համար: Ըրաւ մինակը, կէսովը, կարելին [178]: Ու գերանը հաստ, մեղաւոր կնիկի մը պէս տեղի տուաւ ու մտաւ իր անկողինին մէջ: Երբ բացաւ դուռը` անիկա աւելի ծանր գտաւ ինքզինքը: Ո՞ւր պիտի տանէր: Ու ինչո՞ւ: Կը գործադրենք բաներ, որոնց վրայ մտածելու ատենը չենք ունեցած. մեզի կը թուի այսպէս: Բայց մտածեր էինք շատ առաջ: Կը հաւատա՞ր երդումին, Նալպանտենց հունտը հատցնելու վրայով: Անիկա հայր էր, խեղճ ու շուարուն ու կը գործէր այդ սլաքին տակ: Քալեց դէպի բացադիր արիշը, երեք դիով պատսպարուած, հովանոցակի նման, որուն ներքեւ, սիրուն ու իր մատներովը մէջտեղ եկած տախտերուն վրայ, այնքան յաճախ ու մենակի, կը նստէր Նալպանտենց հարսը, հեքիաթէ մը վերցուած ու հոն ղրկուած տեսիլքի մը պէս, ափերը ծնօտին, աչուըները գոց, ծառերուն իսկ փոխանցելով իր հրապոյրին հուրքը, խռովքը, ինչպէս կը պատկերէր ժողովուրդէն երգ մը, աղուոր աղջիկ մը այդպէս լացուցած ատենը, հանելով լեզու վարդերն ու խոտերը, պատմելու համար «սիրական»ին, թէ որքա՛ն սուտ են արցունքները նոյնիսկ գիշերուան մեծ աչքերէն, տրուած իրենց ծոցին, քանի որ թել մը արեւ բա՜ւ է ամէն ինչ մարելու, տանելու: Ու անկարելի սպասումին ասեղին տակ անիկա խորվըւած ու մեռել, ցանկացեր էր հանգչիլ ու հատնիլ: Գիշերը զով ըլլալու էր: Տերեւները որթին, խոշոր ու եղկ, կը փսփսային անոր ոտքերուն ներքեւ: Դրաւ մեղմ տախտի մը վրայ: Խոնաւ ճիչ մը փայտերէն: Աղուորին մարմինը առանց նեցուկի չէր կարող ձեւ առնել: Մեղմ` երկարեց սրունքները, պաղ ու փուտ միս: Յետոյ` գլո՛ւխը, զոր տեղաւորեց հոն մոռցուած փայտեայ աթոռակի մը յատակին: Սարսո՛ւռ: Կը մսէր Սողոմենց տղան, հովէ՛ն` որ լերան կիրճերէն կը բերէր աւելի բարձրկեկ ձիւներուն շունչը: Նստաւ մօտը` ծունկերը հողին: Անոր վար ինկած թեւերը տեղաւորեց կուրծքին: Յետո՞յ: Դեռ անոր մտքին մէջ չէր ուրուացած պարապը, որ ոճիրէն ետքը կը զարնէ ամէնէն կարծրահոգի մարդասպանին անգամ: Ափը դրաւ անոր սրտին: Տաք էր: Ու Սողոմենց տղուն ափին մէջ սկիզբ կ՚առնէր Նալպանտենց կրակը: Տխուր` բայց բռնաւոր փափա՛ք մը, շօշափելու անոր որովայնը, բայց չհամարձակեցաւ: Չէր ըրած այդ բաղձանքը օճախով սենեակին ալ մէջը, երբ գիրկն ունէր անոր մարմինը: Քիչ-քիչ անիկա նեղուիլ առաւ տեւողութեան այն անձուկէն, զոր պարապը կը ծաւալէ մեր ներքին հրդեհէն ետքը: Ի՜նչ պիտի ընէր: Զգաց առաջին դառնութիւնը ոճիրին: Պառա՜ւը: Ողջ թէ մեռել` անիկա տէրն էր կացութեան: Թեթեւ հառաչ մը տարտղնեց [179] գոյաւորող այս ստրջանքը: Գոհ եղաւ այդ ձայնի փշուրէն: Նոյն ատեն զայն նկատեց իբր ազդարարութիւն մը: Յիմար էր, այսպէս նստած մտմտալով ուշ բաներու վրայ: Ան ունէր ընելիք: Անգամ մը իր սիրածը, աւելի ճիշդ` իր զաւակը վտանգէ դուրս գտնելէ ետքը, անիկա ճակատ ճակտի զգաց ինքզինքը մեծագոյն վտանգին հետ, որ դէմի հսկայ տունն էր մութին մէջ կանգուն, ու անկանգնելի բախտով մը դատապարտուա՜ծ իջնալու գետին: Մութը բաւական չէր ծածկելու Աղուորին դալուկ երեսները, որոնք իրենց կաղապարը կը կտրէին խաւարին կերպասէն: Զով այդ երեսները: Զայն ձգելէ ու գործին սուզուելէ առաջ չհամբուրեց զանոնք, վասնզի հովէն թեթեւակի կոծուած ոստեր ու ծառեր անոր մտքին մէջ ուրուադրեցին տեսակ մը դաժան թափօր, կամաց ու քսքսուն: Որթի տերեւները կը քալէին ու իրենց աստղային սայրերուն վրայ թաւալումին տեսարանը, իր պատանութեան ամէնէն քաղցր ու տխուր յուշքերէն, կրկին բուսաւ, մութէն վարագուրուած, բայց գուշակելի, երբ խելօք մանչուկ մըն էր ինքը ու առանց մեղքի: Թափօ՜ր, քշոցովը կաղամախիներուն, օրօրուն ու յիմար, այսինքն` պառաւին դիակը դէպի գերեզման: Ու տարօրէն նման այն միւս պատկերին` վերի, շանսատակ սենեակին մէջ, նոյն այդ պառաւէն, Աղուորին սրտակեղեք ճիչովը փորագրուած անոր խղճմտանքի ճակատին, դուք ըսէք` մարմարքարին: Յետոյ` հովի երկրորդ շարժում մը, նոյնքան խոր ու երկարուն: Ու խռովք… ու փոշի… ու տրոփ: Ոստիկաններ… ծեծ… բանտ…: Տողանցը կանգ առաւ, վասնզի բուսած էր միւսը: Ատենն էր այս երեւումին, որ անոր թելադրեց իմաստը ընելիքին ու խաղաղեցուց անոր ալեկոծումը, ըրածին դէմ ապշահար ու անփորձ պատանիէն: Ուրուականի մը թափանցկութեամբը, ձեւ ըլլալէ աւելի շարժում, մտածում, կիրք ու գործադրութիւն, անոր բանտի ընկերը կը նմանէր իր շուքին, աւելի բաց, բայց զգալի: Նեղուեցաւ ու չէր գիտեր, թէ արուն էր ատիկա իր մէջ, որ օտարին ներկայութիւնը իր սիրածին կարգ մը վիճակներուն մէջ դժուար կը հանդուրժէ: Տհաճ, ազատելու համար իր «կինը» օտար այդ աչքէն` բացուեցաւ անիկա: Բայց քայլերը կը հնչէին չորս, ու քիչ մը շատ ալ որոշ: Իրական ըսուելու չափ զօրաւոր էր ուրուարձակումը, որ կը կենար անոր կեցած տեղը ու կ՚առաջանար անոր քալած ատենը: Դո՛ւռ: Խշտի՜: Բա՛կ: Մտան գրեթէ երկուքով: Պարտէզ նայող անկիւնին, բակէն կանգ առաւ անիկա: Հոդ, պատիհոնի մը մէջ, կը նստէր քարիւղին փոքր ամանը, գործածական կուկում ը, կեռ իր կտուցովը քանի հեղ դպած Սողոմին արմուկին, երբ բեռնով կ՚անցնէր առջեւէն: Առա՛ւ: Ու ձեռքին մէջ, անշունչ այդ առարկան, ինչպէս մարդու մը բերնէն, արձակեց տարօրինակ աղաղակ մը, այնքա՛ն տպաւորիչ, որ ստիպուեցաւ թողուլ իր տեղը: Բայց թիթեղը զարնուած էր երկաթի: Տակնուվրայ` տո՛ւնը, կատուներու խռովքէն շատ աւելի բանով մը ալեկոծ: Սառեցաւ անիկա, շունչն իսկ արձակել վախնալով: Սովորական, քիչ այդ ձայնը ինչո՞ւ այդքան խոր արձագանգ ունեցաւ անոր հոգիին վրայ: Ու զայն տարին վեր, պառաւին, դուրս, Աղուորին, հեքիաթին մէջ պատահական տղուն նման, որուն երկու սրունքները կը կապեն երկու խենթ ջորիներու պոչին ու կը փախցնեն կենդանիները, հակառակ ուղղութեամբ: Գնաց պատկերը: Հո՞ղ կար ոտքին: Դպաւ կրունկով ու զգաց, որ թաց էր, ցեխ, գուլպան: Անգամ մըն ալ մտաբերեց կոշիկները, պարտէզը, սանդուխին ոտքին, բայց չելաւ դուրս: Մտիկ կ՚ընէր: Դուրսէն, հեռաւոր ու խուլ աղմուկը միշտ, քաղցու եփողներուն, բայց աւելի շէջ: Աղքատին ամենականը, բանը [180] ենթակայ է այս նուաղումին: Անոր փայտն անգամ վախկոտ կը վառի մեծ օճախին մէջ, վասնզի լեռնէն չէ, որ կու գայ, այլ` պարտէզներու թուլհիւս ու փուտ ծառերէն: Հաց-եփ Մարթայի մէկ կաթսայ անուշը` հարուստ տուներու օրեր դիմացող զբաղումին մէջտեղը, պէտք է եփի սուսիկ ու փուսիկ: Կատոզի մը գագաթէն, լուսամուտէ մը, թեւ մը բոց, հեռուէն ըլլալուն նիհար ու ցանոտ, թրթռաց պատին, ծփծփաց ու մեռաւ: Մութը [181] կը վերադառնար իր այցուած, ցնորատու հոծութեան, որուն մէջ դալկացում, փսորում կը դիտուի, երբ մեր նայուածքը, ներքին մտրակէ մը վտարական, խոյս տալու հարկադրուած մեր խղճին շառայլէն, ապառաժի հրուած երէի մը նման, եղջիւրներովը կը փորէ ու կը փորէ անոր երեսը: Ա՛ն` որ կռնակին դիակ մը, ծոցին կնիկ մը եւ զաւակ մը, գլխին մութը, ու տակին հողին երախը, որ կը կակուղնայ, կը փոսնայ, նստեր է մինակը ու իր միտքը ջանացեր պաշտպանել այցուոր-ուրուականներէն` անիկա պիտի զգայ, թէ որքան դժուար կը փրթի ապառաժին մարմինը եղջիւրին տակը մեր խղճի խայթին: Ե՞րբ առած էր կրկին կուկումը: Թշուառական առարկան ծանրացաւ իր մատէն: Օխանոց այդ ամանին մէջ աշխարհք մը փորձա՜նք: Կրակ: Կրա՛կ: Կրա՜կ: Յանկարծ յիշեց վաճառման թիթեղը: Քայլ մը անդին, կատոզի մը լաստակերտին ներքեւ: Քաշեց ու վերցուց թիթեղէ ամանիկը դէպի գօտին: Գրեթէ պարա՜պ: Այս հաստատումը զարմանք բերաւ անոր: Մոռցեր էր ամբողջը, կառչելով մասին: Բանտի տղան, պալատ մը կրակելու համար թիթեղ էր շալկեր ու սանդուխին առջեւ ստիպուեր կանգ առնելու: Վասնզի զգացեր էր փրթիլը ուսին: Անոր պատմումովը երկաթը աւելի թեթեւ պիտի գար այդ րոպէին: Շփոթ բան մը ծաւալեցաւ անոր մտքին բոլոր բացութիւններուն վրայ: Չէր կրնար իրականը, ցնորքը, ուրուականն ու հաստատ ուրուացումները զանազանել իրարմէ: Ու ինչպէս կառք մը, որուն անիւները կը բռնուին ձիւթ ցեխի մէջ, անոր մտածման մեքենան խրած կը թուէր արեան ճապաղիքին մէջ: Բայց ահա նորը: Անիկա անտանելի ալ գտաւ իր ընկերը, որ կռնակէն կը քշէր զինքը վեր, սանդուխէն: Մուտքին` անիկա հեղ մըն ալ թօթուեց թիթեղը: Չէր վախնար թրթռագին հծծիւնէն, որ լացի պէս թափեցաւ մութին մարմինին: - Մա՜տ մը բան` տակինը: Ու կը զարմանար անիկա: Իր զգայութիւնները եղծուա՞ծ էին, թէ ինք մոռցեր էր ամանին պարունակութիւնը: Դարձաւ կրունկներուն վրայ: Բակին մէջ անոր քայլերը կը սահէին, ինչպէս իւղի նման ճամբայէ մը: Վարժութի՞ւնը զոյգ տարիներու ոտնումին: Կոկիկութի՞ւնը տան կիներուն: Նալպանտենց բակը յարդին շիւղն անգամ կը վախնար իյնալու, ամենատես պառաւէն հալածական: Ամէն բան իր տեղը, տարիներէ ի վեր, անփոփոխ օրէնքներով: Ան կ՚երթար ձեռնելու թիթեղներուն խորշը: Երկու ամիս առաջ ինք էր բերած թիթեղը նաւահանգիստէն իր ձեռքով ու զետեղած հաւբունին վերի պատիհոնը: Հաւերէն վա՞խն էր, որ մոռցուցած էր իրեն այդ ծակը: Բայց գնաց առաւ: Հազիւ թիզ մը բան գործածուած էր հեղուկէն: Բայց բաւ` գեղը լման կրակելու: Այս եզրակացութիւնը արդիւնք չէր մտածումի, վասնզի այդ րոպէին անիկա զգայութիւն էր միայն: Բայց մէկ երեսով ստիպուա՛ծ ընելու այսպէս, վախնալով խորացումէն, վասնզի դատումի, ուշադրութեան ամէն մէկ ճիգին արդիւնքը կ՚ըլլար միւսին, ընկերոջը հեծնա՜լը գլխուն: Յետոյ նեղկուկ` բայց բաւարար գոհունակութիւն մը, որովհետեւ դէպքերը կը քալէին նախածանօթ իրենց ճամբովը ու անոնցմէ առնուած էր անակնկալին տարտամը, անգայտութեան հետ կապուած հողէ, հաստատ կռուանէ զատուելու դառն արհաւիրքը, որով մեր տունը կը քանդենք մեր ձեռքովը, նախանձի, կասկածի, կիրքի այդ հոսումներուն վրայ վերցուած ինչպէս տաշեղ մը: Գոհ էր անիկա, որ խնայուած էր իրեն դիմախլումը պատահական շեղումներու, պարտադրելով իրեն աւելորդ տագնապ ու սպառում, արտօնելով, որ իր ուժերը ի սպաս դրուին հիմնական հոսանքին ղեկավարումին: Տենդի այդ րոպէներուն մեր հոգին կ՚այրէ քանի մը տարուան կորովի, կենսածուխի պահեստ: Թերեւս այդ է պատճառը, որ հոգեկան խոր խռովքներուն յաջորդող թուլացումը ըլլայ այնքան երկարաձիգ ու մեզ անկամ, աղկաղկ ձգէ նիւթական ցաւէ մը աւելի հիւծելով մեր կամեցողութեան սարուածը: Ու շեղումի դէմ այդ դժկամութիւնը ըրաւ անոր միտքը` հլու` բանտին պատմումին: Բազմադրուագ այդ յեղումներէն, ուր մարդերու անասնութիւնը ինքզինքը արժեցնելու այնքան գանելիք ձեւերու կը զիջանի, անոր ուղեղը յամառօրէն գրաւուած կը մնար կրակող տղայէն: Ու առաջին վայրագ ճիչէն, որ ելեր էր սարսափած աղջկան բերանէն զայն ծոցն առնելու ստիպուած պահուն, մինչեւ կրակին մէջ եփելու դրուած սիրականին ճենճերուն հալումը` անիկա գոց էր սորվեր դրուագումին լրիւ սարքը: Վա՜յ անոր, որ բռնաբարուած աղջիկ մը կրակին չ՚եփեր: Հէ՜յ իմաստութիւնը մեր բնազդներուն: Նալպանտենց հարսը աղջիկ մը չէր, ոչ ալ բռնի ափափուած կին մը: Թողուց հակազդեցութեան իր անիւը, ու տուաւ իրեն կրաւորական ընկալչութիւն մը: Դասը վարժապետին առջեւ զրուցողին նման հնազանդ` անիկա կը հետեւէր դէպքերու գնացքին, որոնք զօրաւոր էին իրմէն: Ուսը չառաւ սակայն թիթեղը: Բանտի տղան, փափկակազմ, կիներու ծոցին մէջ ջերոցի դրուած, ողնուղեղէն մշտահոս, աղքատիկ էր ուսէն ու բազուկներէն ու չէր կրնար մօտիկը դրուիլ Սողոմին, արեւին ու հողին մէջ եփած ու, կին չճանչցած: Երկրորդ յարկ: Իր տունն ըլլար: Ներսը սպաննուած չկենար: Մութը առտու չունենար: Ու կեանքը ըլլար սա այցուած սեւութիւնը միայն, ծածկուած մարդոցմէն, բայց տարօրէն քաղցր` անոր ջիղերուն: Չզարմացաւ այն սառնութեան, որ թափուած էր կրկին իր վրայ: Ափը` երկաթ: Թողուց պահ մը թիթեղը գետին: Զգուշաւոր` ձայնէն աւելի ուրիշ բանէ մը: Միօրինակ խրխռոց մը` կիսաբաց դուռնէն: Խորդալն էր Նալպանտենց Սերոբին, մեծափառ, անգէտ, եւ պղտո՜ր ներքին աղտին ամբողջ գարշութեամբը: Մարդոց մեղքերը յաճախ կը խառնենք անոնց ֆիզիքին: Սապատողը չի կրնար շիտակ նայիլ մարմինէն` ինչպէս հոգիէն: Իգացողը կը հագնի հին այն շապիկը, որով կիներուն դաւերը սիրած ենք պատկերել: Միւս կողմէ` կիներուն անկումին մէջ դեր ունի անոնց ֆիզիքին ալ ցոլքը: Բայց այրերը կը տգեղնան իրենց կիներէն: Ախո՜ռ: Հարիւրապե՜տ: Ծե՛ծ: Երե՛քը մէկ: Անոր ոտքերը չէին սպասած իսկ անոր որոշումին: Դուռ: Մտնելէ առաջ սենեակ, փնտռեց դաշոյնը: Մատ մը, շատ վերերէն, մեր մէջ կը ղեկավարէ ոճիրին անուաշարքը: Ինչո՞ւ մոռցեր էր հիմնական մասը իր ծրագրին, կամ աւելի ճիշդ` ինչո՞ւ ամէնէն կարեւոր արարքը սա գիշերին այսպէս ընկրկած կը պահուէր մէկ խորշին մէջը անոր գիտակցութեան: Ո՞վ մղեր էր ատիկա այդպէս ծակուծուկը: Դեռ ներս չմտած Աղուորին սենեակէն` անիկա չէր յիշեր դաշոյնը, գուցէ անոր համար, վասնզի բանտի պատմումին կը պակսէր էրիկմարդ զոհը: Գուցէ աւելի գաղտ բան մը, անոնցմէ, որոնք կը պատմուին, բայց դժուար հաւատալի կ՚ըլլան, ուրիշին կնիկին բռնութեամբ տիրելու ու դանակի ուժով էրիկը լռեցնելու դրուագներ: Եկաւ մտքի դաշտին Գրեղը, որուն ախեխի պէս թափանցիկ միսերով կնիկը գրաւուած էր տանը ծառայէն, գեղին ամէնէն կտրուկ ըմբիշը ու նոյն ատեն նշանաւոր մաքսանենգը: Ինչո՞ւ այս կնիկը հոս, սա պահուն: Նման բարեխառնութեանց մէջ հոգին կը գործէ մեզի անծանօթ ֆիզիքի մը սլաքովը: Ստիպուեցաւ մտածել, վերյիշելու համար դաշոյնը: Ու դիւրին սահումով, անոր միտքը կը հետեւէր ստուգութեանց շարքի մը: Դալուկ ու հեռու: Բանտիննե՛րը: Մօտ ու կարկառով ըմբիշ Առքելը, որուն երկայն հասակը երգը կը գովէր, երբ կը հեգնէր Գրեղին կուճուկ մարմինը:

Ախեխ կնիկէն ալ կարճ.

 

ծիծաղեցաւ, տրտում խռովքով մը տրորուած ըլլալուն հակառակ: Անցեր էր առջեւէն գեղանի Վառվառը, Գրեղին արքենի ու ակատի պէս տաք գոյնով կնիկը, որ կը ծեծէր իր էրիկը, ախոռը կը պառկեցնէր զայն ու ինք կը մտնար ծոցը «Երկար» Առքելին: Գացին այս պատկերները: Յաջորդ` ժողովրդական առած մը. «Քունն ու մեռելը մէկ է»: Ինչո՞ւ: Մենք երբեմն ոստումներով կը մտածենք ու չենք տեսներ հովիտները, որոնք մեր մտածման երկու սարերը ներկայող լեռներու ոտքին կը փռուին: Քունի վիճակը նախագաւիթն է մահուան, չեմ գիտեր ո՛վ է ըսած: Ոճրագործին համար անիկա մեծագոյն զինակիցն է: Անոր մտածումը խրեցաւ ճահիճի մէջ, բայց մօտ, տունէ, սենեակին մէջ, արեան ճապաղիքով: Տեսած էր դաշոյնը, նետուած` պառաւին վրայ, արիւնէ սեւ խաւով մը: Թեթեւ մը վարանեցան ոտքերը: Քալեց սակայն: Չզարկաւ լուցկին ո՛չ զգայութեան, ոչ ալ փռուած պատկերէն վախուն, այլ` իր իսկ անձին հանդիպումէն տագնապուն: Շօշափեց` գտնելու համար մահուան գործիքը: Ու մութը մարմին էր, պառաւի, գօտի կապած ու սիրտէն դաշունուած: Ու ձեռք ունէր, պաղ ու այնքան խիստ, որ սոսկացուց պատահմամբ դպող մատները Սողոմին: Ու մութը դիակ էր, կծկուած, ռումբի մը նման հիմա քուն, զոր լոյսը բզկտէր պիտի ու տարտղնէր գեղին երեսին: Գտաւ պողպատը: Իրեն այնպէս եկաւ, որ շատ ծանր բան մը կը վերցնէր: Ու ճիգ ըրաւ զայն զատելու համար մածնացած ու փակած վիզէն: Երկաթի՞ն, թէ ճապաղիքին հոտը զայրագնեց անոր կիրքը: Ան երկու հեղ աւելի ուժով կը զգար ինքզինքը: Սրբեց խնամքով արիւնին չորցած խաւը, թքնելով պողպատին, ջուրի տեղ, ու շփելով պառաւին շապիկին, որ խուլ շրշիւնով մը կը ճուար, իւղոտ ու խոնաւ ծիծերուն տարօրինակ այդ տափանումին տակ աջ ու ձախ տապկնալովը: Շարունակեց այս մաքրումը, մինչեւ որ պայծառ ու ցուրտ բան մը կարծեց տեսնել ափին մէջ: Բայց չէր անդրադառնար, որ հովէ բռնուած թթենիի ճիւղի մը նման կը դողար կամաց, ու կը դողար, առանց արգիլել կարենալու խուժումը իր ուղեղին մէջ, բռնակալ այն բանին, որով մտրակուած էին անոր բոլոր ջիղերը, թնճուկի պէս խառնակուած անասելի ճմլումներու ենթարկուելով, հալածելով նոյն ատեն թուլացման ամէն ուրուացում, ընկրկում, զիղջ, վերջապէս ինչ որ մեր խղճմտանքը կը հանէ իր ալքերէն իբր արգելակ, նման պահերու, դէմը առնելու համար եղերական բեկումներու, կործանումներու: Բռնաւոր, [182] անողոք այդ կծկումը զայն արեւելեց դէպի սեմը: Ու պաղ, անյողդողդ, ամբողջ, աննահանջ` մտաւ անիկա Աղուորին սենեակը: Կնիկի հո՜տ: Ինչպէ՞ս կը զատուէր ասիկա ծխախոտէն ու փակուած օդին շեշտ կծուութենէն: Նոյն ատեն գարշութիւնը ծուխին: Խղդող ու խոնաւ կպչունութիւն մարդկեղէն շունչին, որ օդը կը ժանգոտէ: Կակուղ, գետինը, փայփայանքի պէս ու ջերմ: Խորդացող Սերոբը խոշոր պուկ մը բան փչեց ու կեցուց խռչակին փքոցը: Պահը եղաւ սեւ մարմար, անգիծ ու անհեթեթ, մինչեւ որ պառկողին բերանը անցաւ շարժումի ու առաւ օդի սրուակ մը, պարպուող ու խռկացող: Դէպի անկողին: Ճակատէն վարագոյրը փայլակի մը պէս բացաւ ինքզինքը ու մարեց: Լոյսը կը հետեւէր Մարթային թեւին, որ օճախին տակ երտերը կը մէկտեղէր: Մութը խուժեց: Շապիկի ճերմա՛կ մը, զատուող` վերմակին գորշ պորտէն: Բարձին` քիչ մը քովնտի` կտոր մը սեւ մազ, ծոծրակին մօտերէն: Դէմքը` անգոյ: Փոխարէն` յօնքերուն գիծը, անորոշ ու շարժուն: Մութը առիթ կու տայ զգայութեանց սա եղծումներուն: Չափեց, որ մարմինը հակած էր դէպի աջ, դուրս ցցելով սրտին մարզը: Մտքէն չանցուց, որ կրնար արթննալ: Գեղը գիտէր անոր քունին երկաթը: Մտքէն չանցուց գութ, մեղք, վարձք: Մէկ ծունկը իջեցուց գետին ու գլուխը խոնարհեցուցած, հաշուեց անիկա քիթին գիծովը: Սիրտը գտնելու սա եղերական հաշի՜ւը, որուն ճշդութիւնը, անզգամ ու տարադէպ, զարմանքի նիւթ կը հայթայթէ շատ անգամ, զոհերուն թաղումէն դեռ բաւական ետքը: Բանտը կ՚արգիլէ վիզէն մորթելը, որ յաճախ կը վրիպի, ոսկորներուն ու դանակին պայքարին համար: Կ՚արգիլէ փորէն ծակելը, որ մահը կ՚օրրէ ու կ՚երկարաձգէ, առիթ տալով լիակատար խոստովանութեան ու ցուցմունքի: Կը յանձնարարէ սիրտը, ձախ ստինքին քովերէն, միահարուած ու խորունկ: Կեանքի գերագոյն գործարանին այս շանթահարումը մարմինը կը ձգէ անկանգնելի ու առանց աղմուկի: Դանակին համար այդ մարզը ստիպողական է, ինչպէս որ չի յանձնարարուիր ատրճանակին համար, որուն գնդակը կրնայ շուարիլ, անցնիլ թոքերէն, ու մահը յապաղել, ենթարկելով ոճրագործը իր հետեւանքներուն: Գտա՞ւ: Վերցուցած էր աչքը: Կանանչորակ երկու բիծեր, որպէս լուցկիի տուփի մը վրայ, մութին մէջ քսուած ֆոսֆորէն մնացած: Կատո՞ւն: Հարկա՛ւ, նայելով գիծ իր նայուածքը: Պատկերը անոր մտքին մէջ շինեց, ներսի դիակը: Ու, առանց ուզելու, խորհեցաւ պատճառին, որ արգիլած էր զինքը տեսնելէ պառաւին դիակը, վայրկեան մը առաջ, երբ դաշոյնը կ՚առնէր անոր վրայէն: Բայց ստիպուած էր ահա, միւս դիակէն առաջ, տեսնելու զայն այնպէս` ինչպէս տրուեցաւ իրեն ընել ատիկա, Աղուորին ձեռքէն դողդոջ լոյսին մէջ: Սառուցիկ բան մը ծաւալեցաւ անոր երակներն ի վար: Կը պաղէ՞ր, թէ հով կը մտնէր: Զգաց ատիկա ու անոր վճռականութիւնը, հալելու վրայ սառի կտորի մը պէս կը կոծկոծէր ներսէն: Վրայ հասաւ Սերոբին կուրծքէն նոր ու երկար խորդալ մը: Զզուելի էր ձայնին այս խարտոցը անոր ականջներուն: Յետոյ` նոյն ատեն` պատգամ մը: Աղուորին ծոցը ցաթեց անոր մտքին, զուգահեռ սա խարտումին: Որքան ատեն, որ այս խռչակը փչէր աղտոտ աս փքոցը, այնքան անիկա դատապարտուած էր զուրկ մնալու Աղուորին ծոցէն: Ու այդ ծոցը, քիչ առաջ վարի օճախով սենեակին մէջ իրա՜ւ, լաթով ու ջերմութեամբ ու սարսուռով, [183] հիմա ցնորական, վերէն, անկարելի խռովքի մը, ձգողութեան մը, համի մը ուժովը բռնացաւ սրտին: Գերզգայութիւնը գուցէ ընթացիկ զգայութեան հիւանդագին մէկ գերաճումն է, որ կը յանգի կիրքին, ասկէ` սեռին: Սեռին հեղումը ատրաշէկ մեր ջիղերուն վրայ զանոնք վայրկենապէս կը խորովէ: Ու կը հերքէ մեր անձը: Ոչ մէկ կիրքի մէջ այնքան հեռու ենք ներումէ, թուլացումէ, որքան սեռային կիրքին մէջ: Ատ է պատճառը, որ խաբուածները տարօրէն անգութ են ու կը զարմացնեն շրջապատը զգայնութեան անակնկալ ուժգնութեամբ մը: Ճիշդ է այս դիտողութիւնը նաեւ դէպի անզօրութիւնը: Ոչ մէկ ատեն մեր վատութիւնը այնքան խոր մեզ կը ստրկացնէ, որքան սեռային մարզին վրայ, երբ կը զիջինք ուրիշներու ինչ որ չենք կրցած պահել մեր թաթին: Եղաւ անիկա ակնթարթի մէջ ահեղօրէն անգութ: Ծնրադրեց զոյգ ծունկերէն: Աջ բազո՛ւկը` երկաթի պէս կոր աղեղով մը ամբարձիգ [184]: Ձախը` թիզով մը բաց, բթամատէն ցուցամատը, մոյթի մը պէս փակցուց Սերոբի կոկորդին, մինչ ամբարձիգ [185] աջը իր բոլոր ուժովը իջուցած էր դաշոյնը անոր սրտին: Տարօրէն արագ այս ամէնը: Ու կատուի չափ արագ միւս շարժումը, որով իր մարմինը նետեր էր պառկողին վրայ, սանձելով ոտքերու եւ ձեռքերու ամէն թափահարում: Բարձին խորը հրուած, փակցուած Սերոբին վիզը հազիւ քանի մը բզկտուն ճիչ կարողացաւ արտաբերել…

 

Հոգեկան հզօր անձուկի եւ կարգ մը յուզումներու ընթացքին, որոնք մեր լինելութեան կենսահիւթը անպաշտպան կը ձգեն վտանգներու ժանիքին, մենք մեր գիտակցութեան կողմնացոյցին վրայ կը հաստատենք կարեւոր այլայլումներ: Հոգեկան գործքերը անշուշտ ունին հեղումը իրենց շրջապատին վրայ: Անցէք քաղաքէ մը, ուր թուրքն է ապրեր դարերով, ու պիտի զգաք ցեղային հոսումը, որով ժանգուած են անոր սալարկները: Այդ այլայլումներուն մէջ ուշագրաւ է այն ընդարձակումը, որով տեւողութեան զգայութիւնը կ՚երկարաձգուի մեր սահմաններէն, վարժութիւններէն շատ աւելի լայն ու հեռու: 1915ին, երբ ինծի տրուեցաւ փախչիլ լրտեսի մը առջեւէն, հետքս կորսնցնելու գերագոյն լարումով, առիթ ունեցայ ապշելու տեւողութեան այս ընկրկումէն: Հինգ վայրկեան միայն կը զատէին զիս լրտեսին տեսարան մուտքէն եւ իմ խուսափումէս: Եւ սակայն ես քալած էի գրեթէ երեք օր, այնքա՜ն ծանր էին իմ քայլերը իմ մարմինիս տակ: Ժամեր կան, որ դարու մը չափ կը տպաւորեն մեր զգացական սարուածը ու կ՚եղծեն մեր տրամաբանող գործիքներուն ստոյգ տարողութիւնը: Ու երբ կը վերջանան, մենք նոր աշխարհի, նոր շրջանի մէջ մտած մարդոց նման, կը մնանք բերանաբաց, չհասկնալու չափ մեր յոգնութիւնը, հեռացած մեզմէ, ժամով մօտիկ իրողութենէն, տարիներ տեղաւորելու չափ ընդմէջ երկու վիճակներու: Աւելի՛ն. մեր մէջ կը բանանք անդունդը, եղերական փեռեկումը, որ կը կիսէ հոգեկան մեր միութիւնը ու մեզ օտար կ՚ընէ մեզի: Սողոմը գրեթէ ծեր էր, երբ հանեց դաշոյնը Սերոբին սիրտէն: Բաղնիքէ ելլող մը աւելի քրտինք պիտի չունենար: Որքա՞ն պահած էր երկաթը զոհին սրտին մէջ: Ըրաւ ինքնիրեն այդ հարցումը` կոթին քիչ մը շատ տաքութենէն դրդուած: Պատուհանները դողացին: Բոցին փայլակն էր, որ եկաւ ու անցաւ: Մռայլ այդ պայծառութեան` անիկա տեսաւ կծկուած ու գիծ-գիծ երեսը Նալպանտենց Սերոբին, առանց աչքի ու վիզին մէջ կիսաղեղը երկու հզօր մատներուն, որոնց եղունգները կիսագիծ մահիկ էին փորագրած միսին ճերմակ պաստառին: Գոց շրթներուն մէկ ծայրին` պուտ մը կարմիր: Մութ: Կրկին փայլակ մը: Ու այս անգամ քիթէն ու բերնէն մեծկակ արիւն: Ուրկէ՞ կը բուսնէր շանզաւակ հեղուկը: Մեր յիմարութեան մէջ մենք կը զբաղինք փուճ բաներով` գուցէ փրկելու համար գետին հակումը մեր մտածման գործիքին, տալով անոր քիչ մը աղօն, աղալու համար յարդ ու որոմ, որպէսզի խնամենք ինքզինքը աղալու աղէտը մեր մտքի երկանաքարին: Աղմուկ` բայց թեթեւ: Սանդուխին վրայ քայլեր: Աղուո՞րը: Թռաւ: Կատուներն էին: Բայց իր սրունքները դուրսէն դրուած երկաթի կտրուածքներու կը նմանէին: Անհուն, անգայտ յոգնութիւն: Յետոյ` զովացում: Նորութեան շեշտ հո՛վ մը վրան: Յետոյ` անդրադարձ, տեւողութեան անկիւնէն: Ինքնիրեն հարցուց ժամանակը ու կ՚ուզէր բռնել ծայրը դերձանին, որով սկիզբ էր առած իր մուտքը տանիքէն: Յետոյ` տարօրինակ իր օտարութիւնը այն վայրկեաններուն, որոնք սահած էին այնքան խիտ յուզումներու հանդէսով մը: Ու աղի պէս կծու հա՛մը յիշատակին, որ իրենց ծոցն էր, վարի մեծ սենեակի մութին մէջ, մուխ ու մոխիր գրկողի հոգեկան յատակով: Ու զզուանք: Ու զիղջ: Այնքան շրջում, անբնականութի՛ւն` այս յաջորդութեանց կարգին մէջ, որ անիկա ինքզինքը գտաւ հանգչած մարդ մը, ինկած իր կատաղութենէն` ինչպէս ուժէն: Թարթիչներուն տակ մութը թեթեւ մը կ՚եփէր, կարծրկեկ` բայց հալելու վրայ կուպրի մը միսով: Ու շուարո՛ւմ: Անոր մտքէն ջնջուած էր միւս փայլուն հեռանկարը, կրակին ցոլացիկ բե՜մը: Առաւ դանակը ու սրբեց պառաւին ըրածին նման, Սերոբին շապիկին: Յանկարծ զինքը լքեց իր մէկ մասը, երկուքի բաժնուող տունի մը նման: Անոր կեանքին մէկ կարեւոր կտորը կը տանէին իրմէ, լեռնէն ուղղակի գերեզման իջեցուած մեռելներու նման, անարժան ժամուն հանգստեան կարգին, քանի որ անհաղորդ փչած էին իրենց հոգին, թշնամի գնդակի կամ կացինի զոհ ու պատգարակ ելած` փոխանակ դագաղ մտնելու: Ու խելօք էր անիկա, դժբախտութեան, աւելի ճիշդ` անբախտութեան մեծ լախտէն մեր ուղեղին դրոշմուած դառնագին լրջութեամբ մը, որուն փորձը կ՚առնենք ամէնքս, երբ մեր անասնութեան լիալիր հանդիսանքին մէջ յանկարծահաս թաթը կը զգանք ճակատագրին. ա՛ն` որ կը զարնէ ու չ՚ըսեր ինչո՛ւ, ու կը մեռցնէ` անտարբեր մեր ցաւին ու սխրանքին: Այդ պահերուն, երկնային, յաւիտենական, իսկապէս աստուածեան բան մը կը ճարենք մեր անդունդներէն, դիմաւորելու համար մեր կորուստները, դիմակալելու` մեր իսկ խորտակումը ու դառն հեգնութեամբը նոյն այդ ճակատագրին, կ՚ըլլանք գորովոտ, հեզ ու բարի ու ներող աշխարհին մեղքը մարդոց որդիներուն: Սպաննողը, զոհին հետ մինակ, մարդ է ի վերջոյ: Սողոմենց տղան գուցէ չենթարկուէր միւս փորձութեան, եթէ բարութեան այդ ոլորտին իսկ մէջ չհաստատէր վտանգը, կարծես կապուտի ներկուած յատուկ խնամքով, որպէսզի ըլլար տեսանելի խղճմտանքը պարուրող մէգին ընդմէջէն: Այդ վտանգը բանտերու իմաստութեան կնիքը կը կրէր ու պատգամով կը մատուցուէր սպաննողներուն նկատառութեան, անվրէպ ու «կարեւոր» կրկնումով, - ոճիրը նուիրագործող, արդարութեան թաթէն ազատ մնալուն ամէնէն շատ նպաստող միջո՛ցը` կրակը: Գիշեր ատե՛ն: Անիկա ամենազօր սրբագրութիւնն էր: Կ՚այրէր դիակները, կ՚ուտէր հետքերը ու մուխին մէջ կը խեղդէր մարդոց շատ տեսնող աչքերը ու ծուռ ըսող բերանները: Այլապէս իշխանութիւնը ազատ էր դատաւորի, հարցաքննողի, ոստիկանի տարազով ուզածին պէս մեկնել հետքերը` ինչպէս կասկածները: Յետոյ` բանտը կ՚ըսէր տակաւին. «Արիւնը մարդը կ՚ընէ խենթ, կրակը` իմաստուն»: Հաւանական է առածը կ՚ակնարկէր զոհերուն հետ դէմ դէմի դրուելու դժնդակ պատկերին, որ դղրդած է շատ մը կարծր խղճմտանքներ ու ճեղքած անոնց կարծր զրահը, դուրս քաշելու համար խայթին լեզուակը: Հիմա անդրադարձաւ, որ լման օրը, գիշերը, նոյնիսկ Աղուորին ծոցին մէջ դողացած պահուն, որոճացեր էր բանտային այս իմաստասիրութիւնը: Մեր ուսուցումը, անհո՛ւն ձանձրոյթ իր խղճագիտական հրամայականներուն մէջ, ու խոշոր ժամավաճառութիւն, հոգեբանական, տրամախոհական մարզումներով, երբ կը ջանայ ոճիրին սարսափը բեւեռել մատաղ սիրտերու ընդունարանին, մեր ուսուցումը պարտաւոր է հետաքրքրուիլ այս քիչ մը տխուր, սակայն կանգուն փաստերով: Բոլոր քարոզները պիտի չարգիլէին գայլը գառնուկը յօշոտելէ: Բոլոր ճառերը անբաւական են տղու մը հոգուն մէջ ուղղելու դէպի բարին սլաքը, որ շեղած է դէպի վատը: Բայց շաբթուան մը կենակցութիւն, բանտին նկուղին մէջ, մարդերը կը հանէ մասնագէտ, մագիստրոս ու փիլիսոփայ: Երբ դուրս ելաւ դիակին քովէն, անիկա մարդասպանը չէր վէպերու մշուշէն, այլ` իմաստուն ու վարդապետ «յարիւն եւ ի հուր» մկրտուած ու օծուած:

 

Առանձի՛ն, հակառակ իր սպասումին: Չկար բանտի տղան: Բայց կային զոյգ դիակները: Բարձերը, ձեռք ինկած լաթի զանազան կտորուանքները թրջեց անիկա սրսկումով ու, մէկիկ-մէկիկ զետեղեց զանոնք անկիւնները բաց սենեակներուն: Իրաւ է, թէ ուժգին հոտը քիչ մը պղտորեց անոր սառնութիւնը: Կը վախնար, թէ կրնար ծաւալիլ տունէն դուրս, հասնելու համար, կրակէն առաջ, դրացիներուն: Խանձին հոտը ինքզինքը կը հարկադրէ եօթը տուն վարէն անգամ ու գիտէր այդ մանրամասնութիւնը դաժան յիշատակներով: Ո՛չ արկածի արդիւնք հրդեհները, գիշերուան ծոցէն: Այլ` օր-ցերեկով եղերական պատկերնե՜րը, որոնց մէջ օրանի կապէն, պատահմամբ ինկած կրակարանին ու ժամ մը դրած, քար պայթեցնելու ծառայող պատրոյգին նման, [186] մինչեւ պզտիկը հասնելու, մահը ժամերով առկախ կը բռնէր խանձին այդ հոտը, լման թաղին վերեւ լաթի ու միսի համախառնուրդ ճենճերում մը մատուցանելով քիթերուն խշխշուքին: Ինչպէ՞ս գտաւ բաժակը սեղանին վրայէն: Անոր միտքը իջաւ ամիս առաջ, ա՛յն գիշերին, երբ ելեր էր նոյն այդ անկողինէն, ուր հիմա կ՚երկննար Սերոբը, գացած առնելու ջուրին գաւաթը ու զովացնելու սրտին կրակը: Ամէն գիշեր կրկնուած էր այս պատկերը: Հիմա՞: Անշո՛ւշտ: Ջուրի տեղ քարիւղ: Ծռեց թիթեղը, որ կը հեծկլտար, կրնար օրերով ալ հեծկլտալ, պարպեց իւղը գաւաթին: Պարզեց ձեռքը քիչ մը աւելի առաջ ու ցրցքնեց հեղուկը առաստաղին, տախտակամածին: Կը պտտէր սրահը: Կը պտտէր փակ սենեակներուն ալ առջեւը: Ու այդ յարկին փայտեայ բոլոր մասերը, կրկնուած օծումներով, եղուեցան: Եկաւ պահը --վայրկեան չկար սկսելուն, բայց անիկա ժամերու տենդ ու զգայութիւն կը կարծէր ունենալ--, ուր իր մատները բացուեցան բաժակին բերանին, քիչ մը սեղմ բացուածքով: Բայց ի՞նչ հրաշքով անոր մտքի դաշտին գծագրուեցաւ իր պատանութեան ամէնէն խորունկ մէկ րոպէն, հոծ ու թրթռուն տեսարանի մը կուշտին, երբ արծաթէ սրսկիչ մը ափին, թաղումի թափօրին վրայ անիկա վարդի ջուր կը սրսկէր, ջերմեռանդ ու գինով: Աւագ Ուրբաթի իրիկուան արարողութեան, ժամ մը ժողովուրդ ողողելով հոտով ու բարիքով ու, մա՛նաւանդ` անպարագիծ արբշռանքովը իր ձայնին: Այնքա՛ն յստակ էր տեսիլքը, դագաղին պատրանքը այնքա՛ն հզօր, ու խաչէն նոր վար առնուած, վարշամակուած ու գերեզմաններու պատրաստ Քրիստոսի իւղաներկ նկարը --ոսկեզօծ իր շրջանակը լեցուցած, ոտքերը դուրս երկարելու չափ, բեւեռին վէրքին, վարդի կոկոնիկ մը` թրթռուն ու կայլակի տրամադիր--, այնքա՛ն կենդանի, որ Սողոմին շրթները փաչատուեցան, անդիմադրելի ուժէ մը, մեր եկեղեցիին խորագոյն ու անհասկանալի գրաւչութեամբ մէկ շարականը դուրս տալու.

Պարգեւատուն ամենեցուն …

 

զոր կ՚երգէր անիկա, ամէն Աւագ Ուրբաթի անհուն խռովքով ու անպատում ցաւով, մեռած Աստուծոյ մը առեղծուածէն գրեթէ խենթեցած, ելլելով այսպէս մահուան մունջ պատկերացումէն մեռելներուն իրական թագաւորութեան, ժողովուրդին մտքին մէջ իր տունին նման անջինջ փորագրուած, որուն անճառ գեղեցկութիւնները սիրտերուն մէջ ծաղիկ-ծաղիկ բացուէին պիտի, սիրականներուն ա՛լ անբաժան ողկոյզին մէջ հիւսուած, բոլորը մինակ գլուխ, ինչպէս են նկարներու հրեշտակները, ու անհոգ, ազատ ու զերծ մեր աշխարհին սա կարճ, խեղճ, պղտոր համերէն…: Քալեց, պատկերէն փախչելու խուլ փափաքով: Բայց տեսարանը կը հետեւէր, կ՚ընդարձակուէր ու կ՚ըլլար զեռուն բազմութիւնը արդարին ու մեղաւորին, հայուն ու թուրքին մօտ ու հեռու գեղերէ, դիմած հրաշագործ դագաղին, տակէն անցնելու մոլի պապակով, կաղ մտնելու համար անոր ներքեւ [187], առողջ դուրս գալու համար միւս կողմէն…: Ծունկը դպաւ թիթեղին փորին, որ հետզհետէ կը թեթեւնար: Անկողինները, գորգերը, սեղանները օծուեցան, մղձաւանջային ու բզզագին նոյն արագութեամբ: Աչքին ծայրերէն, լուսաւոր ճանճեր` երա՜մ-երա՜մ: Ականջին` «փողը գաբրիէլեան»: Բայց ձեռքերը կ՚ընէին ամէն ինչ, խղճամիտ ուշադրութեամբ: Ու ահա անոր միտքը ազատ թաղումին ճնշումէն, ինքզինքը կը յարդարէր, ընդունելու համար հսկայ տեսիլքը, որուն յանգելու էր այս ամէնը: Անոր որոշումն էր, կրակէն առաջ, իջնել պարտէզ, խօսիլ Աղուորին: Ու անոր վերադարձաւ պայծառ իր ծրագիրը, կարծես գտած իր լիութիւնը արիւնի սա մկրտութենէն: Այս պատկերը մօտաւոր գալիքին, անոր յուզումներուն խառնուրդին մէջ փսոր-փսոր, մածունէն հարուած սերին նման կը կենար հիմա անոր խղճմտանքի ջուրերուն: Իրեն այպէս կու գար, թէ Աղուորին համամտութիւնը շատոնց ունէր արդէն: Զինքը վար կը կանչէին իմաստութեան ու կարօտի ձայներ, ապագայի հաշիւներ, կրակէն ետքը գործադրուող միջոցներ: Նոյն ատեն անոր աչքերը կը կծուէին բարկ բուրումէն, զոր առատ հեղուկը կ՚արձակէր դէպի անոր քիթն ու բերանը: Ու հոտը կը յորդէր, կը խտանար [188] բանտերուն մէջ չնախատեսուած չափով: Անոնց օրէնսդիրները չէին ճշդած այդ փոքր պատահմունքին արժէքը ու չէին ալ տուած պատգամ, կատարուելիք շարժումներու մասին: Միջամտեց բաւական թանձր վախ մըն ալ, որ կ՚արգիլէր անոր կեդրոնացում ու որոշում: Անոր շունչը սկսաւ նեղուիլ: Նեղուելու էին հարկաւ դրացիներն ալ, հիմա արթնցած արդէն ու պատուհանները ինկած, ձայն ձգելու իրարու: Երբ մեր ջիղերը պրկուած են չափէ դուրս, իրենց վրայ ինկող ամէն տպաւորութիւն, դուրսէն թէ ներսէն, կը կաղապարեն այդ ճնշումով ու կը խանգարեն ուղեղին ուղղիչ պաշտօնը, իրաւ, վերահաս, կատարուած ներկայացնելով բաներ, որոնք մտքին մէջ սովորական փայլակներ են, ցնորքներ` ընթացիկ կենցաղին հունին: Կարծես ուղեղը կը փոխադրուի իր ուրիշ քաղաքները, որոնք մշուշի մէջ մշտակորոյս, չեն երեւնար, երբ կեանքը իր բնական թաւալով կը սահի եւ կը ցցուի, երբ իրողութեանց հեղեղը կը թաղէ նոյն այդ ընթացիկ յատակը եւ իր պղտոր դաշտերը կը տարածէ բանականութեան տափաստանին անեզր ծագերը մինչեւ: Սողոմենց տղան աճապարեց: Դիակներուն վրայ եղաւ շռայլ: Մէյ-մէկ գաւաթ վէրքին բերաններուն, ենթադրովի ու շատ մօտէն, զգալու չափ արիւնին համը ռունգերուն վրայ: Մէյ-մէկ գաւաթ ալ մարմիններուն: Ունեցան նոյնքան արեան կոյտերը [189] զոյգ անկողիններէն: Մնացած քիչ մը բանն ալ անիկա սրսկեց սանդուխն ի վար: Անոր շունչը հետզհետէ աւելի կը տկարանար: Պարտաւորուեցաւ քիթը պաշտպանելու թաշկինակով, յիմար շարժում, որ ոճիրին փաստը պիտի տար յաջորդ օր, արդարութեան պաշտօնեաներուն, քարիւղ հոտող թաշկինակէն: Միւս կողմէ` անոր մատները կսկծացուցին աչքին կոպերը, որոնք կը ցաւէին այրելու չափ:

 

Երբ առաւ տուփը լուցկիին, ձեռքը թեթեւ էր, բայց վար կը քաշուէր երկաթի նման բանէ մը: Րոպէ մը տկարացո՛ւմ: Մե՛ղք: Երկինքէն նեղ` իր հայրը: Սամիկ Սամունը: Գնչուհին` իր գուշակութեանց գիրքովը ու ստինքներու պղինձ ու արծաթ կիսաշրջանակներովը: Նալպանտենց Աղուորը: Ու հեքիաթը սա տունին, իր անցեալ փառքովը ու պահծու գանձերովը: Ու վերէն այս ամէնը տեսնող Աստուածը: Ու ինչ որ իր հօրմէն բարութիւն ու գութ կաթկթած էին իր մէջ: Բայց փողոցին շունը: Պատուհանի մը աղմուկով բացուիլը: Հաց-եփ Մարթան ու երգը`

Նազիկը քիւրքը հագաւ …

 

որ գիշերը կ՚ընէր մուշտակը հագնող սիրականին ծոցը վազող հին պոռնիկին նման անհասկնալի ու յիմար, ձգելու համար էրիկը ու վազելու «սիրականին»:

 

Որոճուն ու տրոփելով` անիկա մտաւ մառան, ուրկէ մանրիկ ձեւ մը խոյս տուաւ: Կատո՞ւ: Չկրցաւ ճշդել: Տուները ունին իրենց պաշտպան ոգիները: Քարիւղին հոտը անհանգիստ էր ըրած առաստաղին ներսը տեղաւորուած առնէտներու ընտանիք մը: Ու նախահայրը չուանն ի վար իջեր էր մառան, առատութեան այս կալին մէջ մոռցած աղէտը, որ կը պատաստուէր ու տարուած ծակելու ցորենին պարկը: Փախաւ սակայն:

 

Լուցկի մը: Նետեց ու վազեց, թռչունի նման, պառաւին սենեակը:

 

Լուցկի մը: Ու վազեց Սերոբին դիակին:

 

Լուցկի մը: Ու վազեց բակ:

 

Սանդուխին վրայ չորրորդ լուցկի մը, ու շունչը առաւ ծառաներուն դուռը: Բայց պարտէզ չհասած` տունը բռնկած էր արդէն:

 

Զարհուրագին աճապարանքի մը մէջ, կռնակին վրայ ընդունելով լոյսին ալիքները, որոնք փայլակ-փայլակ կը փրթէին մեծակառոյց շէնքին բոլոր բացուածքներէն` անիկա գրեթէ մեռած, խորովուած անցաւ պզտիկ տարածութիւնը` մինչեւ արիշ: Պատուհանները հսկայական, ցնորական լուսավառութեամբ, ճերմակ` քան թէ կարմիր, ուրուացած մութին վրայ, հեքիաթի մէկ պահէն փրցուած ու հոդ բերուած բաներու կը նմանէին, այնքան տակաւին դժուար էր այդ լուսափայլութիւնը հրդեհ որակել: Ամէն տղու հոգիին մէջ կ՚ապրին այդ պալատները, բնակուած լոյս- աղջիկներէ [190], որոնք իրենց մարմինը երբ կ՚անցընեն ադամանդ պատուհաններու մօտէն, կ՚ընեն զանոնք անկրակ հրդեհ, դիմացէն քաշող, բայց հեշտանք յորդող նայող աչքերուն: Այդ իսկ չէ՞ ճակատագիրը կարգ մը աչքերու, որոնք կ՚իյնան ու իրենց ինկած տեղը, տղոց սիրտը [191] պորտէն կը բուսնի: Կ՚իյնան ուրիշ տեղ, ու դարձեալ բուսածը դժնիկ [192] է ու հուր: Սողոմենց տղան չկրցաւ առնել արիշին պահպանակը: Լոյսին հեղեղը հաշուի չէր դրած: Մուխը, դեռ նախնական սանկ ու նանկ ճեղքերէ, հազիւ կը պլորէր իր թելերը: Բայց փողոցը, քովնտի տուները, պարտէզին տան առընթեր մասը վերածուեցան [193] պայծառ ցերեկի: Անիկա ստիպուեցաւ շեղիլ ու ապաստան գտնել թաւուտներու գիծին մէջ: Պայծառութիւնը ցնորական համեմատութեամբ կ՚առատանար ու արդէն հալած էր իր շուքը իր առջին, աւելորդ վախ մըն ալ բարդելով իր անձուկին: Թաւուտներու այդ գիծը, մշտադալար տօսախներու, անընդմէջ վարագոյր մըն էր մինչեւ ձորակի թափը: Բայց անոնց հասակին կարճութիւնը զայն ստիպեց ծունկերուն վրայ իջնելու ու այդպէս կոկոզի դիրքով վազելու: Անոր աչքին դէմ, պարտէզին աս ու ան կէտերէն անջատ ծառեր, հսկայ իրենց գագաթներով կը թուէին մտած ըլլալ լոյսի տարօրինակ խաղարկութեան մը մէջ, հետզհետէ ողողուելով, տարանալով [194], սուտակնալով, ու վերածուելով մանրերամ զեռումի մը, տերեւներուն թրթռագին ձեւափոխութեան մէջ, գոյն տալով ու առնելով: Ու հաստ, կարմրած օձեր էին անոնց մերկ ոստերը, որոնք կը մխուէին լոյսին այդ փունջերուն ծոցը: Բայց Սողոմենց տղան ատեն չունէր չորս դին տեսնելու: Անոր ծունկերուն տակ գետի՛նը մանաւանդ մտաւ անօրինակ տեսքի: Սկիզբները պղտոր, արներանգ իր գոյնէն հետզհետէ բացուած, դէպի դեղին ճերմակը զարնող: Կակուղկեկ այդ հողի խաւը նմանութիւն կ՚առնէր տեսակ մը ոսկեջրուած կերպասի, ուրկէ բազմապիսակ շողիւններ կը ցրուէին ու կը բռնկէին ցնորական արագութեամբ: Աւազները, ապակիի ալիւրները [195], քարին բիւրեղները լոյսին այդ անձրեւին տակ հողին կու տային անկարելի առկայծումներ, ողջ փոսուրաներու անհուն ամբոխ մը: Ու կ՚եփէր գետինը, այրումի զգայութիւն տալով թաթերուն ու ծունկերուն: Անիկա մտադրած էր հասնիլ պարտէզին երկրորդ հորին, ուր զինկէ տանիք մը ու հսկայ ձիթենին պիտի կրնային քիչ մը պատսպարել իր փախուստը: Նոյն ատեն Աղուորին հետ խօսելու դժնդակ պէտքը անոր վազքը կռնակէն կը զարնէր կարծես, ետ-ետ, դէպի արիշը քաշելով անոր հոգին: Չկրցաւ գլուխը չդարձնել: Լոյսին առատութիւնը այդ մարզին վրայ կը յօրինէր անկործելի ցերեկ մը, կարմիր ու յստակ: Արիշը իր գագաթէն, լման ոսկի, արիւն: Դեռ կանանչ տերեւները, իրենց աստղերը հեղուկցուցած կը ճօճէին կարծես լուսաջուրին մէջ: Շուարուն, սարսափէն` կտրուելու չափ սպառած, ինքզինքը ազատելու խենթ ճիգին մէջ` անիկա նետուեցաւ ոտքի: Հորէն մինչեւ ձորակին թումբը երիզ մը կար կրկին, փուշի, վարդենիի, հինցած տօսախներու: Ակնթարթի մէջ առաւ այդ բացութիւնը: Ասկէ վար, արագ թեքումով մը հողը կը խոնարհէր, ճշմարիտ դար մը, որ եզերք կազմած ըլլալու էր ձորակին մեծ հեղեղներուն: Փուշեր խաշխշեցին բոպիկ իր գարշապարը: Այն ատեն միտքը ինկան կօշիկները ու իր որոշումը զանոնք առնելու, որ անկարելի էր ա՛լ: Մարդոց ձայնը դեռ ճանաչելի էր կրակին ճարճատիւնէն: Բայց ահա հրացանները, մօտի տուներէն: - Հրդեհը գուժելու դասական ճամբան, ատիկա՛, կոչնակէն առաջ, որ միշտ յամեցող է, կապուած ըլլալով ժամկոչներու արդէն ծանրացած ականջներուն: Բայց լոյսը հոդ ալ գտաւ զինքը: Ապակիները հալած էին ու բոցը դուրս կը թափէր բացուածքներէն: Ձորակին ափը: Առանց նկատի ունենալու ցանկապատին արգելքները, ու առանց մոռցած ըլլալու մուտքին դիւր ծակը, չէր գիտեր ինչու չուզեց ընել անհրաժեշտ չորս քայլ շեղումը դէպի աջ ու գլուխը գնդակէն պատսպարող անձուկով մը մխրճուեցաւ իջման կէտէն ներս, փուշերու սիրտը: Երկաթի կտորներ էին ափերը, գլուխը, ոտքերը: Անիկա չէր զգար, թէ կը բզկտուէին ո՛չ միայն մերկ մասերը, այլեւ` լաթով պաշտպանուած կտորները իր մարմինին: Ու փուշերուն կարճ աղմուկը դժնդակ էր անոր ջիղերուն վրայ, պատռտուած առարկաներու դաժան տկարութեամբը: Ծակեց ցանցը: Ու ձորակին մէջ:

 

Երկու մեթր խոր, [196] նոյնքան լայնքով այդ հեղեղատին մէջ` անիկա առաւ տարտամ ապահովութեան առաջին շունչը: Մութը թէեւ աղօտ մինչեւ այդ ալքերը, բաւական էր պաշտպանելու անոր ձեւը: Ցերեկն իսկ այդ աղիքին մէջ լոյսը կ՚իջնար դժուար: Գեղին կոյանոցը, աղբանոցներու հոսումները, գեղերեսէն վազող աղտեղի ջուրերը կը կազմէին անոր մէջ սեւ առուակ մը, որ տեղ-տեղ, գարշագին աւազանիկներ կը յօրինէր, անորակելի պարունակութեամբ: Ատոնցմէ դուրս հեղեղատին մարմինը, նոյն ալքերէ, կը շարունակէր ինքզինքը, խորտուբորտ ու անհամաչափ, վասնզի զառիթափը` ուժգին` կը չարչարէր հողին խաւերը ամէն մեծ հեղեղներու, աւրելով յատակի յարդարանքը: Բնակուած էր անիկա քիթ փրցնող ուժգնութեամբ հոտերէ, որոնք տարիին մեծ մասը կը սաւառնէին այդ ջրակոյտներուն վերեւ, առանց խանգարուելու, պսակուած երբեմն մէկ ափէն միւսը կամարներովը իրերանցիկ մորենիներու:

 

Մխրճուեցաւ վար: Պիտի չկրնար գտնել ճիշդ պատճառը իր որոշումին: Դէպի վեր, կարճ` բայց դժնդակ գնացք մը զայն կը տանէր գեղէն դուրս: Դէպի վար, չորս անգամ աւելի երկար գնացք մը ետ չկեցուց զինքը: Ոճիրը նիւթական յոգնութիւնն է: Անկէ հալածուիլը` սպառում: Ու հոգին կը հանգչի ո՛չ թէ մարմինին հանգիստովը, այլ` իր իսկ ոլորտին պարբերական խաղաղեցումովը: Մենք չենք կարող երկար դիմանալ այդ երկուքին համանուագ գրոհին: Ատոր համար պիտի ընտրենք բնազդին ցուցմունքը: Պիտի իջնենք դիւրին ճամբով, որպէսզի այդ ընդհատով ամրապնդենք նուաղումը մեր հոգիին:

 

Չէր կրնար տեսնել գոյնզգոյն ճճիներով զեռուն այդ փոսերուն ամբողջ գարշանքը, որոնք վարը, դաշտին մէջ կը փռեն իրենց կանանչորակ երեսները, բիւրաւոր գմբէթիկներով ծիածանուած հրախաղութեամբ մը, ճանճերէ հսկուած ու ահեղօրէն գարշահոտ: Եկան մտքին այդ պատկերներն ալ ու անոնց հետ տղայութիւնը, որ [197] քարերով կը կրծէր այդ զանգացայտումները ու անոնց մարմինէն շիթուող սեւ թարախին անձրեւը` ծածանող ու խորշոմոտ այդ մարմիններուն վրայ …: Անիկա խրեց իր սրունքները, մինչեւ իր ծունկերը, մինչեւ ազդրերը, քացխած աղտեղութիւն խառնողի պղտոր զգայութեամբ մը: Դիտեց դարձեալ, որ այդ կոյտերը ամէնէն դիւրին մասը կը կազմէին սա խողովակին, դէպի ազատում քաղցր էջքի մը նպաստովը: Անոնցմէ դուրս հողը, դաւաճան, տեղի կու տար ձիւթ խմորի մը նման, ոտքերուն հպումին ու կ՚առնէր զինքը, կը գամէր գրեթէ ագռմէջը մինչեւ: Ազատելու իր ճիգը եղոտ ու տոժկացող այդ ցեխին մէջ կը թուլնար, ինքնաբերաբար, ու թաղուելու զգայութիւնը, խարդախ` բայց իրաւ, կը ներկայանար իր մարմինին, որմէ կը զարհուրէր անոր ուղեղը: Աւելի դժնդակ քարերը, մեծե՛րը մանաւանդ, ջաղացքարի հասակով, որոնք լէզէն [198] եղոտած, լպրծուն, կը գայթեցնէին իր մարմինը, տապալելով զայն վար: Ու արիւնոտ անոր սրունքները կը խշխշային, կ՚այրէին, ցեխախառն կղկղանքին հետ օծուելով: Անիկա քանի անգամ ալ ինկաւ երեսք ի վար, ողողելով քիթն ու բերանը ճճիով ու աղբաջուրով: Այս բոլոր քստմնելի զգայութիւնները անոր կու գային դիւր, տանելի, վասնզի անոնմէ վեր է անձին պաշտպանութիւնը: Ու լայն էր անոր շունչը, հակառակ հզօր հոտին, որ մեր ռունգերը կը պրկէ ու կը փակէ: Անիկա խրամին մէջ ինքզինքը զերծ գիտէր մարդոց նայուածքէն: Գլխուն վերեւէն որոշ բարձրութեամբ, հրդեհին մեծ ոստա՛յնը, համակ ոսկեջուր, որ կը թրթռար ու կ՚ըլլար երկնապարզ կտաւ, արիւնէ հէնքով, մթութեան խորքերուն փակցուած հսկայ պատմուճան: Աւելի ցած` ան կը բանար խրամին հանդիպակաց կողերը, մորմենիներուն հարսենի առանձնութեամբը կամ պառաւ խռուացումովը, պսակը մեծ ծառերուն, գունագեղ ու շլացիկ: Հովին դէմ բռնուած բիւրաբոժոժ քշոցներու նման: Նոյնիսկ սա անձաւն ի վար անոր միտքը կը գործէր ասեղին տակը պատանութեան զգայութիւններուն: Զուր տեղը չէ, որ տղաքը ամէն իրիկուն ու առտու ժամ կ՚երթան, ու խորանին պատերուն խաչուած արծաթէ առարկաներուն դէմ կը խորհին անասելի բաներու: Սողոմենց տղան պիտի չազատէր այդ պատկերներէն ուրիշ աշխարհի, ուրիշ կրօնքի, ուրիշ ազգի պիտակին տակն ալ:

 

Ջուրն ի վար: Կը նուաղէի՞ն անոր ուժերը, թէ քարերը կ՚ըլլային աւելի խարդախ: Ստիպուեցաւ նստիլ ընկուզենիի մը արմատին, որ քշուած հողէն կը հանէր ժժմակաձեւ իր պատկերը: Խանդամերենց [199]  ընկուզենի՜ն: Որուն շուքը, Մայիսէն մինչեւ Հոկտեմբեր, ծակ չէ՜ր ունենար: Անկէ քիչ վար, կամո՛ւրջը: Բացուած էր գեղէն, դէպի լիճ, մարդերու հանդիպման վտանգովը վիրաւոր: Ընտրած էր ատ ճամբան առանց վարանման: Վտանգին անմիջականութիւնը ինքզինքը կ՚արժեւորէ. գրեթէ մենէ, ստացական մեր եսէն անկախաբար ու կը վարէ մեր միջոցները, մենէ վեր ձեւով մը մեզ ընելով իմաստուն: Թող կանչուի մէկը կրկին փորձելու իր յուսահատ մէկ արարքը (զոր գործադրած է մահու եւ կեանքի երկընտրանքի մը առջին) խաղաղ ու սովոր պայմաններու մէջ, պիտի ընկրկի անոր մտապատկերէն իսկ:

 

Որքա՞ն ժամանակ կը բաժնէր զինքը կրակէն: Այս հարցո՛ւմը, վասնզի լսել կարծեց ճամբուն վրայէն ձայներ դէպի լիճ: Աքաղաղնե՞ր ալ կը պոռային: Իրականը ա՛ն էր, որ կրակին քայքայուն ճուոցները կը հասնէին յստակ, մարդոց պոռչտուքէն անջատուելով զարմանալի պարզումով: Ժամանակի գաղափա՞րը: Հարկա՛ւ: Ոճրագործ էր անիկա ու կտոր մը գիշեր ունէր առջին իր անձը տեղ մը հասցնելու: Մնաց որ, տագնապի, բուռն յոյզերու պահուն, ժամանակը կորսուած ապրանք ալ է, ու վեր` գիներուն ցուցատախտակէն: Ա՛ն` որ ունի հինգ վայրկեան չուանին օղակը ճիտը անցընելու, կը չափէ այդ տեւողութիւնը գործիքով մը, որ նոյնը չի կրնար ըլլալ, թիկնաթոռին մէջ ընկողմանած անգործին չափին հետ: Ուղիղ ճամբով, Նալպանտենց տունէն կամուրջ միջոցը չէր անցներ քսան-երեսուն տունի ճակատ, այսինքն` շնորհքով քանի մը Հայր մեր: Ձորակը, իր ոլորքներովը [200] թող կրկնապատկէր, քառապատկէր այդ երկարութիւնը: Ուրե՞մն: Բայց այդ խորհրդածութիւնները չվերածուեցան ժամանակի, վասնզի Սողոմենց տղան դուրս էր տեւողութենէն: [201] Քանի մը օրուան չափ ծանր ապրումով մը, ասոր կապուած յոգնութեան զգայութեամբ մը եղած էր գետնամած:

 

Վախցաւ երեւելու կամուրջին վրայ, որ լոյս էր առած կրակէն ու ճերմակ բազրիքները օձաձեւ թրթռումի էր հանած: Անոր կը մնար մխրճուիլ կամրջատակի մեծ ջրակոյտին մէջ: Աղտի թանձր մալէզ [202] մը կը գրաւէր առաջամասը: Մտաւ մինչեւ կէս մէջքը յօրացող տղմուտին մէջ: Զարհուրելի գարշահոտութիւն մը, աւելի թունդ, քան մինչեւ հոդ ունեցածները, մշուշեց անոր ջիղերը: Կակուղցաւ ուղեղը գանկին տակ ու այրումի շատ յստակ հով մը դպաւ ու անցաւ իր մարմինին բոլոր բաւիղներէն: Մինչեւ այդ պահը կանգուն անոր անձը թուլցաւ կարծես դժպհի հոտին բիւր ու խոնաւ շրթներուն ներքեւ: Բայց ատեն չունէր մտածելու: Գոցեց աչքերը, խնայելու համար հոտին զարկը, այնքա՛ն բուռն էր այդ այրումի զգացում ը: Աղտոտ մատները չհամարձակեցաւ տանիլ ականջներուն, որոնք յորդեր էին: Ու ի՜նչ ընէր բերանը, ուրկէ ներս մտնող օդը կարծես թանձր աղբ մըն էր ու աւելի կը հաստնար քիթին մէջ ու տզրուկի մը եղկ սողոսկումովը կ՚ուռենար քթափողն ի վեր, փտուկ օձի մարմին մը կախելով անոր խռչակէն վար, ճճի գալարներով իջնող դէպի սիրտը: Ինչպէ՜ս ելաւ փոսէն:

 

Կամուրջին թումբը:

 

Ցատկեց, պարկ մը աղբ նետողի նման:

 

Կամուրջէն վար, դարը հողերուն: Չորցուց աւազով ոտքերն ու ձեռքերը, անոնց լպրծումը արգիլելու համար ու շուլլուեցաւ փոքր դարէն, մեծ պատրաստութեամբ: Իրերն ու զգայութիւնները խոշոր կը կշռէին անոր ներսը, մութին` ինչպէս անպարագիծ իր խռովքին նպաստովը: Թթաստաններ, հաստատ ու հարթ գետին: Անոնք մորենիներու գիծով կը պաշտպանուէին ձորակին կողմէն: Մտաւ անոնց մէկ ընդհատէն մշակուած պարտէզ մը: Շո՜ւնչ առաւ: Նեղի պէ՜ս [203], վասնզի իր մարմինին կպած աղբերը, քալուածքին հետ, կը տրորուէին իրենց լոյծ կարծրութեան մէջ: Մտքէն անցուց տապլտկիլ հողին: Ամչցաւ: Եղեր էր աւանակներու գիծին, որոնք աւազին ու չոր հողին մէջ այնքան հեշտանք կը գտնեն իրենց մարմինը գլորելու: Թթենինե՛ր, մէյ-մէկ կանգուն անջրպետով: Աշնան սա օրերուն անոնց տերեւները վար էին կէսով: Ու կիսափունջ ճիւղերը ապտակի պէս կը զարնէին երեսներուն: Հոտը կը նեղէր զինքը: Թօթուեց իր աղտը: Լխպիկ-լխպիկ, քակորն ու զեռունները, կծիկ-կծիկ, ինկան վրայէն: Այն ատեն տրտմօրէն զգաց, որ կը հոտէր գեղին ամբողջ աղտեղութեամբը: Չոր ու թաց տերեւները փսփսացին անոր մերկ քայլերուն ներքեւ, [204] մանկական համեր բանալով սա գարշապարներուն ներքեւ, որոնք անցեր էին միսէն ու արիւնէն, կրակէն ու աղբէ՜ն: Զգաց, որ ասեղներ կը խածնէին թշուառական իր ոտքերը: Տատասկը երբեմն անանցանելի կ՚ընէ այդ պարտէզները, երբ վերը, ատոնց տէրերուն տան մէջ հսկայական ցաւ մը, սովորաբար մահը` այդ աշնամուտին զանց է ընել տուած երրորդ փորը [205]: Շեղեցաւ անիկա ուրիշ պարտէզ: Հրդեհին թեթեւ լոյսը կը բանար աղօտակի այդ հողերուն ընդհանուր նկարագիրը ու կը հանէր անոր մտքին, սեփանակատէրերը, բոլորն ալ կնի՜կ ու աղջի՜կ:

 

Կը հեռանար գեղէն:

 

Կամուրջէն վար ճամբան կ՚իջնայ լիճ:

 

Անիկա առաւ կածան մը, մեծ շրջումով մը դէպի լեռ. այսինքն` դէպի գեղ: Կատուին փախածը մինչեւ մոխրանոցն է կ՚ըսէ գեղացին: Խճուղի՛ն: Զոր կտրեց ու անցաւ` ինչպէս այսահար նապաստակ մը: Նոր կածան: Դէպի գեղին արեւելքը, հին ձորամէջ, հեղեղէ ամբարուած հողեր կ՚ընծայեն այն դիւր խորշերը, ուր իր քմայքին համաձայն կ՚աճի յորդ ու բարբարոս բուսականութիւն մը: Հոդ, ծառերը կը նետուին մեծ գագաթումներու: Մտնելէ առաջ անոնց ազատարար ու ողջ գիշերը անայց խորութեանց մէջ, փոքր բացատէ մը նայեցաւ ետին:

 

Կրակին պարոյրը, երկինքն ի վեր շուլլուած գալարագին վիշապ մըն էր, ինչպէս կը յիշէր «Նախնական քրիստոնէական»ին [206] մէջ Սոդոմ-Գոմորի նկարին վերեւ: Ու կը փոսնար մութին մարմինէն, պղտոր ու եռացող վէրքի մը վերածելով երկինքին այս կիսաղեղը:

 

Յանկարծակի վախ մը ուժգնորէն ցնցեց զինքը: Ուրկէ՞: Անիկա թօթուըւած էր անորակելի խորութիւններէ: Մարմինը կ՚ելլէր ոճիրին մղձաւանջէն, ուրկէ բռնուած էր առաւօտէն ի վեր ու կը դառնար սոսկականին պայմանին [207]: Անիկա զարհուրեցաւ իր վրայ գունճ-գունճ կլորցող ու սեւ, կուպրի լուծոյթով երբեմն-երբեմն կաթկթող աղբէն: Ուրկէ՞ կը բխէր այդ գարշանքը: Մեղաւորներուն մարմինը այդպէս կոճակ-կոճակ վեր [208] էր տալու, ու որդեր պիտի հոսէին անոնց պատռած մաշկերէն: Յանկարծ կանգ առաւ: Ո՞ւր, այս զգեստներով, շալկած գեղին բոլոր աղտոտութիւնը: Անոր այցելեց Սամունին սօսին: Բայց տեղին հեռաւորութիւնը անժուժելի յոգնութեամբ մը զինքը կործանեց մտապատկերին իսկ վրայ:

 

-- Ո՞ւր:

 

Տուաւ կրկին հարցը, բարձրաձայն:

 

Լռութիւնն էր ծառերու տակին: Ազատ կէտէ մը, դէպի արեւելք, երկինքը, քթթուն, հեռու, մեծ, խաղաղ: Մարդերու հոգի՜, ինչ տխուր է քեզ շինողը: Բայց քեզ կրո՞ղը: Քեզ կրո՜ղը` սա անըմբռնելի խորութեանց դիմաց: Ու պարտէզները կը կապուէին պարտէզներուն` փոքր կածաններով կարանուած իրարու:

 

Ըրաւ անիկա, գրեթէ նոյնութեամբ, ճամբան, ուրկէ քալեր էր գիշեր մը առաջ Ուստիանին հետ: Հետզհետէ աւելցող վախը հրդեհին հորիզոնէն անոր նայուածքը կը մղէր ետ, ներս, դէպի սիրտը: Իր քայլերուն հետ անիկա քիչ-քիչ կը լքուէր պրկագին առքէն, որով շաղապատուած էին իր յօդուածները: Ոճիրէն ետքը դասական զի՞ղջը: Սողոմենց տղան շատ էր երիտասարդ` ենթարկուելու համար զգացական այս յոգնութեան: Նոյն այդ մատաղութիւնը կրկէս կը նետէր միւս հաւանականութիւնը, անփորձութեան, խակութեան արդիւնք անձուկը, որով մշուշուած կը պտտինք ու մեզ կը մատնենք: Բայց անոր անդամներուն մէջ ջուր կը քալէր ու անոր ներսը մինչեւ այդ րոպէն կանգուն սիւնը որոշապէս կը հակէր վար: Զինքը կը զգար հետապնդուած կրակէն, որ կը փայլակէր իր բացերէն, առատ, ու մուխի ընդարձակ հոտ մը խոնաւ օդէն յաղթահար կը ցածնար պարտէզներուն թեւերը մինչեւ, այդ ամայութիւններուն մէջ տարածուելով իբր միս ու համ, կին ու բեհեզ [209]: Երբ հասաւ անիկա գեղին կռնակի բլուրը, որուն մէկ փէշին գերեզմանը խատուտիկ կարկտան մը կ՚երեւնայ դէմէն, հորիզոնը լրիւ տիրակալուած էր կրակէն: Լոյսի մէջ ողողուած, թուլօրէն կարմիր ու սուտ` կը թրթռային տուները, հպատակելով բոցերուն քմայքին: Տանիքներու վերեւ, ամբոխ, մրջնատիպ ու եռուն: Ամէնուն դէմ Նալպանտենց տունը շատ մեծ խարոյկ մըն էր Տէրընտասի, զանակագեղ ու ոսկեդրուագ` փռուած գիշերուան վրայ: Մխիթարեան բանաստեղծ մը տեսարանէն կարող էր հանել երկու էջ նկարագրական, բոլոր վերադիրներով ու նախնեաց լեզուին փոնսիֆ ներով: Ու «երկնաճեմ», «փողփողինէջ», «ուղխինահոս» (ներեցէք որ ըլլամ կարճ), բոցը կը շտկուէր վեր, ուղիղ, ամբարձիգ [210], տարօրէն յստակ: Մարդ կը փորձուէր մոռնալ աղէտը հաճոյատեսիլ սա բխումին դիմաց, մութին «կլափ»էն:

 

Թուլցաւ անիկա: Իր գո՞րծը` ինչ որ կը սպառէր [211] հոդ: Ոճի՞րը: Նալպանտենց հա՞րսը: … Որքան սխալ կը շինենք մեր քէները` ինչպէս գորովները: Եղաւ անոր առջին արհաւիրքը, որ բանտն էր թուրքին: Նոր մտրակում մը, գանահարում մըն էր վրան կատարուածը, աւելի հզօր, քան ախոռին վաւերական խաշոցը: Անիկա ջիղերու տեսակ մը ոլորք էր, ցաւէն վեր կիզում մը, ուր կը մտնէին մարդկեղէն զգացումները, տան տղու, տիրացուի, գեղանի կնիկէ մը իր մէջ բիւրեղացած թանկ բաներու: Բազմաստեղ, մտրա՛կ, կինն ու անմեղութիւնը հանգուցող իր զարկին մէջ: Անիկա կը ծեծէր անոր ծունկերը, շառաչուն, իրաւ, ա՛յնքան` որ զանոնք անուժ, վիրաւոր դատելու պատրանքէն լքուած, իջաւ մեղմ, մարմինին բեռովը տագնապուն: Նստի՞լ: Չէր կարելի: Զինքը դարձուցին բլուրին կողմը: Ու անիկա հերկուած էր անձուկին խոփովը: Ուզա՞ծը: - Բայց նպաստը մեռնողներուն ու ողջերուն: Չեղաւ [212] անոր մտքին` ուրուացող նպաստը բանտի ընկերոջ: Ու անոր մինակութիւնը, վարի կրակին մեծ պատգամը, յաւելումներ էին անոր անձուկին: Զարկաւ ձեռքը ճակտին: Ինչո՞ւ չէր մորթած Նալպանտենց հարսը: Բայց ակռաներուն տակ ատ մտածումն իսկ ասեղներու տրցակի մը նման ծակծկեց կզակներուն ծխնիները, մինչեւ ականջափողերը հրելով իր խոցտուկը: Մորթե՜լ: Բայց զո՞վ: Ի զուր բանտին իմաստուն առածները հատիկ-հատիկ դրուեցան մութին վրայ: Դարձաւ առջին: Չէր կրնար չդառնալ: Մութէն ծալուած, չքացած գեղակոյտը կը շարունակուէր տեղ-տեղ ծակծկուիլ, տրորուիլ: Ահազանգը, հրացանները, գոռոցը քիչ-քիչ կը թուէին հանդարտիլ: Իրականին մէջ տեւողութիւնը կ՚եղծէր անոնց զարտուղի կողմը եւ իբր սովորական երեւոյթ կը շարունակէր դարձնել պարապին անիւին վրայ պատկերներուն շարքը: Մարդ կ՚ընտելանայ ամէն տարափի:

 

Բաց էին սակայն տուներու դուռները, ինչպէս կը ճշդուէր ատիկա անոնց մէջէն ուրուացող ձեւերէ: Մեծ-մեծ ջահեր, ուրուատիպ տեսիլքներու ծոցէն ծաղկած, փողոցներու շատ մը կէտերը եւ պատուհանները, ցնորական ծփանքի մը երախին մէջ, կը լափէին ու կը շինէին [213]: Վազողնե՛ր: Անկարելի էր գիտնալ ինչու: Բառեր, եղերական, թուղթի կտորներու նման, որ պատռուին ու թափին կղմինտրներուն վրայ չոր աղմուկով:

 

Մնաց կծկտած Մամուկենց Քարին: Ի՞նք` հիմա, ան տղան, որ գիշեր մը առաջ եղեր էր հոդ, երկաթի կտորի մը պէս անսասա՛ն, իր կատաղութեան մէջ, դէպի Նալպանտենց Սերոբը, ու քաշուած մղեղի մը թեթեւութեամբը դէպի ծոցը անոր կնիկին: Ի՞նք` ա՛ն` որ ժամ մը առաջ մարդ էր մորթեր, անհաւատալի դիւրութեամբ ու հիմա եօթնամեայ տղու մը պէս կը դողդղար վախէն: Բայց անոր գիտակցութիւնը կը դոնդողէր ու կը կիսուէր: Անջրպետը խորացաւ զոյգ վիճակներուն մէջ: Մէկ մասը --իր նախանցեալը-- կ՚երթար, կը բացուէր, կը փոքրանար, կտրուած մայր խարիսխէն` ինչպէս կէսը կամուրջի մը ու ձգուած ջուրի մը անդարձ թաթերուն [214]: Մի՛ւսը` որ, զսպուած, իր վրայ կործելու պատրաստ լերան մը պէս կը ցցուէր առջին: Ու այդ զանգուածը չէր կազմուած մասով ծանօթ, դասական զգայութիւններէ ոճիրին ու մեղքին պողոտաներէն: Ո՞ւր էր մեծի-պզտիկի բերան ինկած ողբերգութիւնը Կայէնին, ժամուն դարաւոր խորհուրդին մէջ արեան երակներու նման ճիւղաւոր այն ուռկանը մեղքերու ամէնէն մեծին, որ պիտի առնէ յանցաւորը իր մէջ ու պիտի ճզմէ, լուծէ անոր մարմինէն առաջ, հոգի՛ն` նեարդ առ նեարդ, ու պիտի քրքրէ հոգիին ալ իսկութիւնը, վերածելով անապակ ոսկին ճճիներու, որդերու անձրեւի մը: Ո՞ւր` խղճի խայթ որակուած հսկայ տատասկը, որ պիտի աճի սրտի աչքին ու պիտի մխէ իր սլաքները մինչեւ անդրագոյն ալքերը ոճրագործին գիտակցութեան, զայն քշելով դէպի գերեզման, անկէ աւելի տխուր` ինքնասպանումի: Ու ինչպէս շարժ մը, որ կ՚անցնի ու կը տապալէ այդ պարապ, դեգերուն մտորումներուն վրայէն [215], անիկա զգալ կարծեց խոր, սաստկագին գարշանքը, որով մարդասպանը պլլուած կը քաշէ մարդոց առջեւէն: Այդ զզուանքի համը ըրաւ փուշ-փուշ անոր հոգին: Մարմինին վրայ սողոսկումի զգայութիւններ, որոնք արդիւնք էին կոյաջուրէն ընկալուած ճճիներու իրաններուն, մանր-մանր չափելով իրենց կիսակամար կանգունները ու գծելով պողոտա՛ն, յանգող…: Չամբողջացուց մտապատկերը, վասնզի արցունքի նոր բան մը [216] այրեցաւ անոր կոպերուն ցանցին, տրտում կրակ: Ուտուելու, սղոցուելու, ողջ-ողջ կրծուելու սա զգայութիւնը, ճճիներուն եղկ խարտումին ներքեւ, զօրաւոր, ու ա՛յնքան` որ աղտոտ իր մատերը չվարանեցաւ տանիլ մարմինին անհուպ մասերուն:

 

Գնչուները, վերերէն, կը պոռային, շնագայլերուն արձագանգող իրենց շուները լռեցնել ջանալով: Վրան մը կը հրաւիրէր տղաքը իջնելու գեղ, քիչիկ մը «տաքնալու», մեծ կրակէն: Փոխաբերական այս բացատրութիւնը համանիշ էր կողոպուտի: Փոքր կրակներ, շրջուն, մութին մէջ կը կարմրէին ու կը թուէին բռնուած ոգիներէ: Ծերունի մը կը յորդորէր «շանձագերը» շնթռկելու տեղերնին, սպասել լոյսին: Գեղերուն մէջ մութը աննպաստ է գնչուին: Անոնք վարժուած էին, խստագոյն պատիժներու գնով, զգուշանալ երեւալէ հրդեհի մը շրջանակին մէջ: Ոստիկաններուն առաջին գործը ձերբակալելն էր զիրենք:

 

Անոր մտքին ներկայացաւ գուշակուհին, թօփիկ իր ստինքներով: Որքան մօտ գտաւ իր կործանումը այդ գանակոծ կնիկին: Ատկէ` իր վիճակը տարաւ ընդարձակ թափառումին, որով կը յատկանշուի կեանքը այդ ցեղին մէջ: Երթա՞լ անոնց: Յիմար ի՜նքը: Ու կը տեսնէր գեղեցիկ, պաղատող անոր աչուըները, որոնք իր ետեւէն կը կանչէին…: Կնիկին հետ, անոր պատգա՜մը, որ անակնկալ սարսուռով մը ողողեց զինքը: Ցաւ էր ատիկա, սիրտէն, ու խորունկ: Անկէ պատգամ մը --կրակին մէջէն քալուածքը--  իրողութիւն էր հիմա: Ու չկրցաւ մտաբերել շարունակութիւնը պատգամին: Թռաւ խռովիչ կնոջ պատկերը, մէջքէն կոտրած թրթուրի մը նման, վասնզի ծունկն ի վեր խոնաւ սողոսկում մը զիրենք դարձուց իր գարշանքին: Հաւանաբար մեծկակ զեռուն մըն էր, իր սղոցը բացած անոր միսերուն աղտոտ հունձքին վրայ:

 

Գիշերուան զովէն կարծրացած անոր զգեստները զիստերն ի վեր կը թուէին փակիլ վրան, կպչուն ու կիսաջերմ աղբի մը նման, այնքան ամէն շարժում անոր կը դարձնէր իր կոյանոցը: Ու պատսպարուած խորշերուն մէջը իր մարմինով աղբին գուղձերը կը ջերմանային, մարմինէն բուսած օձի գլուխներու նման, կսկծուն ու թունոտ: Քալելու համար պարտաւորուեցաւ իրանը բռնել միակտուր, վասնզի նոյնիսկ կռնակին ներքեւ շապիկը փոխուեր էր մոմլաթի, նեղող, պաղ ու ոճրայի՜ ն, այսինքն` արիւնէ սոսնձուած: Ո՞ւր: Նորէն հարցուց. - Ո՞ւր:

 

Բախտ էր, որ բանուկ այդ կէտին չեղաւ ճամբորդ:

 

Քարին քիթէն, տեսանելի` աղօտակի, գերեզմանին զառիթափը: Հողերը ունին թաքուն ձգողութիւն: Անգամ մը կոխուած ճամբան երկրորդ անգամ մեզ դիւրաւ կ՚առինքնէ, երբ մեր հոգին գտնէ անպաշտպան: Անգիտակից այս ճօճումները գուցէ կ՚իշխեն ոճիրին ճօճանակին ու կ՚ուղղեն մեր մատներէն առաջ մեր մտքին սլաքները: Տարա՞ծ էին, թէ ինք էր ուզած այդ ելքը: Ինքզինքը գտաւ գերեզմանի դուռին: Ի՛նչ գործ ունէր հոդ: Նոյն գիշերուան մէջ երկու անգա՜մ: Իրմէն վեր սարսափ մը ետ հրեց զինքը: Ինկաւ անիկա պարիսպէն դուրս, դուռին քովնտի, մեծկակ քարի մը վրայ: Իբր թէ չըլլար երկու արիւնի պարտական մարդը: Քարը կը շարժէ՞ր, թէ ինք անկարող էր պահելու իր մարմինը, մոմոտած զգեստներուն խշրտուքին մէջ: Բա՞ն էր տեսածը, կռնակին կողմէն, պարիսպէն ներս, ուր երկար տողանցք մը կը թուէր քալել, սրսփուն ու խոնաւ, ինչպէս քսուելու են մեռելներուն ոտքերը, կէս-միս, կէս-ոսկոր, ու շատ մըն ալ ո՛րդ: Դպաւ իր ծնկոսկորին, վար ձգելու համար ով գիտէ ո՛ր ճճին: Մեռելները շարժումի անցա՜ծ, հո՛վ, քիչ ու բարի: Ու միջոցը կ՚ակօսուէր բիւրաւոր ճիչերէ, գեղին բոլոր խորշերէն: Հրդեհին հետ արթնցած: Ու հրդեհը, ի՜նքը, մեծ կաթսայ, որուն մէջ կ՚եռար Նալպանտենց պո՜րտը: Ու անոր խուլ շշուկը կը բարձրանար, ատեն-ատեն դանկըտուելով ուժգին, երկար շառաչով մը, զոր կ՚արձակէին փրթող գերանները կամ Նալպանտենց հարսը կանչող ուրիշ բերաններ: Բայց անոր ականջները լարուած էին դէպի ներս, պարիսպէն անդին, քառատրոփ լռութեան մէջ սուրացող միւս բանակին: …Հա՞յրը: Աղտոտ ձեռքերը տարաւ աչքերուն, ինչպէս մէկը, որ անգիտակցաբար պաշտպանելու կ՚ելլայ իր դէմքը գուշակուող փորձանքէն: Հա՞յրը: Եղաւ ու չեղաւ, վասնզի աչքին ուրուացող պատանքի պէս բանը այնքան ահաբեկեց զինքը, որ պոռաց, մոռնալով հարիւր քայլ վար Օհան Էմիին տունը, որուն անապակի պատուհաններէն լոյս կը դողար, առաստաղի գերանները շինելով ու աւրելով: Ուրուական ոստայնը չամրացաւ սակայն: Գործն էր ատիկա որդերուն, որոնք անոր նուաղումը կը կտրէին ու կը բերէին անոր միտքը իրականութեան հակակշռին: …Սամո՞ւնը: Յիմա՜ր: Բախտը ուզեց, որ շուներ կաղկանձեն, փերթ-փերթ: Ու գազաններուն ձայնը սեւ հեղուկ մըն էր, թափուած` պարապին վրայ անոնց խողովակովը: Ու կը դպէր անոր գանկին, որ կը թուէր պարպուած ոսկորի իր զրահէն ու իբր դոնդող միս` դրուած այդ ձայնին բիւրաւոր աստղերուն: Զգայախաբութի՞ւն: Գերեզմանին դարաւոր խռո՞վքը: Պարի՞սպը` որ իր ալիքը կը քշէր դէպի անոր մարմինը: Ցատկեց, ազատելու համար քարերուն հոսումէն: Իրականութիւն էր, որ պատէն քար մը ինկաւ գետին, իրմէն քսան քայլ հեռու:

 

Վա՛ր: Հեռո՛ւ: Այո՛:

 

Բայց ո՜ւր:

 

Եղաւ անիկա փողոցին մուտքին: Ծանօթ տունը, անդամալոյծ Օհանին:

 

Անկիւնը կը պակսէր ընտանի ձեւը ծերունիին: Զգաց, որ չէր քալեր, այլ կը քալեցնէին զինքը: Բայց մտնելէ առաջ գեղէն ներս, վրան խուժած գտաւ իր ոճիրը, հագուած ու սքուած, պաշտօնական թափօրի մը ընդմէջէն, որով ամէն երիտասարդ կը քալէ ժամ, հարսը ետեւէն: Ի՛նչ պայծառ, անհերքելի` այդ հանդէսը: Որուն մէջ ինքը գտաւ ինքզինքը խեղճ, իր ոճիրէն տիրակալուած, ինչպէս բազէի մը ճիրաններուն մէջ գողտրիկ թռչնակ մը: Եղաւ կծիկ: Որմէ կը զգուշանար, չորս-հինգ ժամէ ի վեր մութը տրորող իր ոտքերուն սա կամաց, փնտռող, վարանոտ խուզարկումով: Յիմա՜ր: Դանակը զգաց իր պատենքէն: Յետոյ` սրտին ցաւը մտիկ ըրաւ տրտմութեամբ: Տեսակ մը դաշն, պղտոր լռութիւն նուաղ հեծքերէ առիջուած, որ փողոցն ի վեր կ՚ոստոստէին ու մութը կ՚ընէին կէտկիտուն: Թէեւ աղօտ, բայց գոյ լուսին մը անզօր էր սալարկին վրայ:

 

Ո՞ւր:

 

Հարկա՜ւ:

 

Հո՛ն` ուր բացուեցան անոր աչքերը աշխարհքին: Հայրենի տունը փայտ, պատ ըլլալէ առաջ` ծոց է մեր տագնապին, սիրտ` մեր լքումին, պատսպարան` մեր դիակին:

 

Անիկա պիտի ընտրէր տուներուն շուք կողմերը, հաշտեցնելու համար իր պատկերը սեւին լուծոյթին: Դէմը` տախտակ ցանկով պարտէզը Խաղցուկ Սիրանին, դայեկի աղջիկ, պոյին չափ զաւկով: Որ կը բանար խազը ապրշում թելի պէս, մազերուն կէսէն ու նայելու տեղ ժպտիլ էր սորվեր: Երկու շուն այդ ցանկին ներսէն լարած էին իրենց կաղկանձը ու կը թուէին պոռալու կենալ մինչեւ Դատաստան: Իրե՞ն: Ո՞վ գիտէ իմաստութիւնը շուներուն, երբ անոնք գեղանի կիներու պահպանութիւնը կ՚ընեն բակը, պարտէզը:

 

Մինչեւ ե՞րբ:

 

Տեւողութիւնը թեթեւ էր հիմա ու արագախոյս: Ելաւ իր կծիկէն: Իր մարմինին մէջ` կճրտո՛ւք: Ինչո՞ւ: Յոգնութիւնը փշրուեցաւ` ինչպէս բարակ խաւ մը սառոյցի, որուն վրայ մուրճի մը կզակը կ՚իյնար: Պէ՛տք ունէր սա վստահութեան: Կորովը ուրիշ բան չէ, անհաշիւ ինքնավստահութենէն անդին: Հաւաքած իր մեղքը, միամտութիւնը, բարութիւնն ու չարչարագին ասղնտուքը խղճմտանքին, յառաջացաւ անիկա փողոցն ի վար:

 

Կը քալէ՞ր: Պիտի չյիշէր իր կեանքին ամէնէն դժնդակ ատ չորս-հինգ վայրկեանները, ի՛նք` որ ատկէ շատ աւելի հզօրները ըրաւ նոյն այդ գիշերին մէջ:

 

Քալե՞ր էր:

 

Բաց-դուռները, լոյսով կամ առանց: Բայց ամէն բաց դուռ բաց դանակ մըն է մեր խղճմտանքին, երբ զայն պաշտպանող վարագոյրը լուծուած է մեղքին թթուէն: Ուրիշներու կուշտին, վաղայարոյց կենդանիներ, իրենց գարին աղալու վրայ: Սարսռաց: Մօտ` լուսը, քանի որ փայտի գացողները արդէն ըրեր, աւարտեր` իրենց սպասը: Անոնց ետեւէն լոյսը ճամբայ կ՚ելլէր գեղին վրայ: Սահեցաւ անիկա շուքի նման: Անիկա կը տաքնար մարդու հանդիպելու մտածումէն: Պառաւներ, թոյլ աչքերնին լարած ճամբու ծագերուն ու ճամբորդ ձիերուն: Անկարներ, արդէն գրաւած իրենց մահիճները ու խենթ-կով կտրած իրենց հետաքրքրութենէն կը ջանային խօսքի կանչել մեծն ու պզտիկը, իրենց կածակի [217] պէս սուր ականջները ի սպաս դրած հոսող քայլերուն: Լեռնէն դէպի գեղ անցորդը չ՚արժեր այնքան` որքան միւսը, որ կրակին մարզէն կը դառնայ: Այս պարագան զինքը ըրաւ մասնակի ազատ այս դաժան հետաքրքրութենէն: Աղբիւր: Տարօրէն թեթեւ գտաւ այդ ամայութիւնը: Մտքին էր ինկած ցերեկը, երբ գեղեցկութեան ու ծերութեան մթնոլորտ մը կը դողդղայ ամէն աղբիւրի շուրջը: Հոն են հարսները, իրենց գողտր կամ խռովիչ շնորհին մէջ, յուզելով անցորդները տուն մը հեռուէն: Ու հոն` կոտրտող աշխատանքին շղթայուած կիները, աղտ ու չորութիւն: Մարդ կը վարանի ատոնց մէջ ընդունիլ ինչ որ միւսներուն հետ ունին հասարակաց:

 

Արա՛գ, լուաց ձեռքերը, երեսները, ոտքերը: Վախէն վեր շփոթ մը իր պարզ շարժումներն իսկ կը հանէր շփոթ: Անընդհատ հովուելով փողոցներու մուտքերը` անիկա կը տառապէր իրմէն արձակուած գարշահոտութեան համար: Ջուրին հետ շփում մը լուծեր էր ա՛լ մասով չորցած աղբերը, տարածելով այնքան ուժգին հոտ մը, որ վախցաւ, ատ ճամբով, դրացիները արթնցնելէ: Մինչեւ տո՜ւն: Պէտք է ըրած ըլլալ այդ կարճ գնացքը:

 

Հասաւ տուն, ոչ ոքէ ճանչցուծ, գէթ այդպէս կը կարծէր ինքը, վասնզի չէր նայած մօտէն անցնող ձիերուն, չէր պատասխանած զինքը հարցաքննելու խենթ կիներուն: Հրդեհէն դարձողներ կամ հոն վազողներ, որոնց հիմնական իրենց յուզումին մէջ, ատեն չունէին ծանրանալու իր ձեւին: Այդ արագութեան մէջ աչքը կ՚ըլլայ թեթեւ, ինքնաբաւ ու կը սահի: Չտեսնելը եթէ ներքին աչքի մը լայն լարուածքն է մեր մէջ, թեթեւ տեսնելը ուրիշին ցաւին հետ գտնուելուն եսասէր ապահովութիւնը կ՚ըլլայ:

 

Բաց` դուռը:

 

Մտաւ: Ու իր քայլերուն հետ իր մէջ կը մտնէր քիչիկ մը հանգիստը, որուն ծարաւովը տապկուեր էր երկու օր ամբողջ: Ճիչով դիմաւորեց զինքը իր մայրը: Հագուած կամ չհագուած: Էրկանը մեռնելէն ասդին անիկա կոտրուած էր կեանքին է՛ն ընթացիկ համերէն:

 

Չպատասխանեց մօրը հարցումներուն: Բառ չունենալէն աւելի` բերան բանալու դժնդակ սոսկում մը զինքը կ՚ընէր ատանկ «քար ու փէտ»: Կարծես շատ ուժով մատեր կապ ըլլային անցուցած իր շրթներուն: Բակը` սովորական: Ամէն բան իր տեղը: Հոտ ու տրտմութիւն: Աղքատութիւն ու սուգ: Ի՜նչ ունէր հոս: Վայրկեանները հազիւ հինգի էին հասած ու անիկա արդէն կը նեղուէր յոգնութենէն: Իրեն կը թուէր ամիսով ըլլալ, եղած ըլլալ: Զգա՞ց, որ կորսնցուցեր էր ժամանակի զգայութիւնը: Չէր յիշեր, թէ ե՛րբ ու ինչպէ՛ս էր եղեր ներս, վասնզի` տուներու ճնշումին տակ մտնելէն ետքը, անոր հոգին ողողուած էր միակ իրականութեամբ մը, - ոճիրին ու կրակին անհերքելի փաստովը: Ինչո՞ւ չէր սպաննած Նալպանտենց հարսը: Այս երկրորդ անգամն էր, որ մտքին մէջ կը գծուէր սա հարցականը: Բայց մինչ առաջինը տուած պահուն անիկա կրկին մեղք մտնելու խղճահարութեամբ էր այրուեր, հիմա առիթ փախցնողի պատեհապաշտ ցաւ մը կ՚աղար ներսէն: Օտա՞ր` այդ կնիկը: Բայց երկու վիճակները ճամբու ոլորքով մը միայն կը զատուէին իրարմէ: Որքան շո՜ւտ: Հարկա՛ւ: Մենք ծեր ենք, երբ կը յամառինք [218]:

 

Հայրենի տո՞ւն: Այսինքն` ոստայնն իսկ մեր հոգիին: Տակաւին մինչեւ այսօր ինծի դարձող բեկորները իմ անցեալին կու գան խարխուլ այդ պատկերէն: Նալպանտենց տունէն ե՜տքը: Սահեցան ու թռան, ակնթարթի մէջ, տարիներ ամբողջ, նայուածքին գիծով, զոր անիկա երկարեց ցից իրենց սանդուխին: Քանի՛ հազար ոտք էր ելեր ու իջեր այդ նեղկուլիկ տախտակներէն: Կռնակը մօրը, մերժելով հանդիպիլ անոր, ճակատէն, անիկա կոյանոց ինկած հաւու մը պէս կը հոտէր ու կը դողար:

 

Երրորդ անգամ ըլլալով`

 

-- Ո՞ւր էիր, տղաս:

 

Մօտ էր լալու:

 

-- Տաքցնե՞մ հաւը:

 

Ինչպէս շիներ էր պատկերը:

 

Ու նախադասութեան հետ խեղճ մօրը մտքին նորէն բացուեցաւ օրը, երէկը: Սպասումը բառ է չսպասողին համար. անձուկ` աճապարողին համար. անանուն մղձաւանջ, այսինքն` անսկիզբ ու անվախճան մթութի՛ւն` անոնց համար, որոնք աղէտի մը պարունակէն ներս են մտած: Այդ սպասումը նիւթական ցաւ էր Սաթենին մէջ, քոյրը Սողոմին, գողտր ու տարօրէն թեւաւոր աղջիկ, հօրը մահէն ասդին մօր մը չափ հասուն: Աղբօրը անունին պլլուած ամօթը, դեռ բանտին հեռուէն, ըրեր էր զայն կին, բզկտելով կուսութիւնը անոր հոգիին: Մորթեր էին տունին մէկ հատիկ կենդանին, տօնելո՞ւ համար դարձը «ձագուկին», «պիւլպիւլին», «ֆիտանին», թէ՞ ողոքելու` ճակատագիրը, որուն թաթը ինկած էր հօրէ զուրկ տունին: Սե՛ւ էր հաւը: Խօսեր էին տղոցը, դրացիներուն: Բայց լացա՜ծ [219] մանաւանդ, գողտր, պզտիկներէն հեռու, առանց գիտնալու ինչուն: Ոգեկոչած հրաշքին պէս գեղեցիկ մահը հայրիկին ու գովք [220] ըրած [221], լուռ ու լեղի, ձայնին հեղումովը իր աղը պարպելու անկարող տեսակէն: Ու կը դառնար [222] աղջիկը, երկինք քալողի մը տրտում վայելչութեամբը: Ու կը նայէր անիկա տունին ու անոր առարկաներուն, անդարձ բաժանումի անձուկ մը դէմքին: Ու անոր նայուածքին մէջ կը թրթռար ընտանիքին քաղցրութիւնը, ա՛յն հոգեկան հոսանուտը, որ հօրը մէջ անհուն բարութիւն, տղուն մէջ ձայնախառն դիւթք ու աղջկան մէջ ալ զոհաբերուող մաքրութիւն կը դառնար: …Ինչպէ՜ս շրջուեր էր օրը անոնց վշտին վրայ: Ինչպէ՜ս սեղանը մնացեր էր այրի, կատուէն հսկուած, ու հաւը` անաղարտ իր ոսկեգոյն պատմուճանէն:

 

-- Տաքցնե՞մ հաւը:

 

Կրկին լռութիւն:

 

Մայրը կը դողար, տերեւի նման ու կը զարմանար անոր աղտոտ լաթերուն, գարշահոտ ու սեւ: Հետեւեցաւ ակնարկով: Ախո՛ռ:

 

Մուտքին, պատիհոնին մէջ, երկանկ սափորը: Շատ զգոյշ մատներով կ՚իջեցնէր գետին: Լուացուի՞լ: Ինչո՞ւ խորհած էր հաւին, բայց ոչ սա լուացումին:

 

Մայրը օգնեց տղուն, լոյսը հեռու բռնած, ինչպէս կը յայտնէր Սողոմին կամքը, աչքի ու ձեռքի շարժումներով: Բայց ինչո՞ւ այս վախը լոյսէն: Մօր մատներով անիկա շփեց աղտերը, անոնց չորցած ու կպրացած խռիւները մազերէն ու զգեստներէն: Ու չէր գաներ երբեք տարաբախտ կինը: Հակառակն էր, որ ճիշդ էր: Անոր մէջ կ՚ըլլար քաղցր պատկերը Սողոմին պզտիկութեան, երբ ցեխին մէջ թաթխուած լամուկ, կու գար լալով ու կը կենար խելօք, խաշող ջուրին տակ, մօրը ծունկերուն միջեւ, լեզուակը խածած: Սողոմը զգա՞ց սա ընտանութիւնը, բնականութիւնը, որով մայրերը կը զատուին մարդոց միւս մասէն, ըլլալու համար անջատ սեռ մը, տարբեր` աղջիկէն ու կինէն: Որոնք պիտի մերկանան` ծածկելու համար մսուքը իրենց զաւակին: Որոնք պիտի լզեն անոր գոնջը, կեղը, թունալից վէրքը, բուժման յիմարագոյն իսկ յոյսով, հերիք է, որ խենթ մը թելադրէ ատիկա իրենց: Ու պիտի ընեն ատիկա երջանի՜կ, կարծես երախտապարտ` առիթը ունենալնուն, հեղ մըն ալ բացատրելու անհաս օրէնքը բնութեան սիրտին:

 

Ելաւ վեր:

 

Մաքրուա՜ծ, հանդա՜րտ, գէթ այնպէս կը կարծէր անիկա, չզգալով անհուն պրկումը իր դիմագիծին, քանի որ չէր տեսներ: Օճառ հոտող մաքուր զգեստները զինքը մեղմացուցին, բայց քիչ: Վասնզի դեռ չնստած` դարձաւ իրեն իր անյատակ հէգութիւնը [223]: Հոգեկան կատաղութի՞ւն մը սա տեղ մը ըլլալ չկրնալու անձուկը: Անոր ծոծրակին, ծանօթ փոսիկէն քիչ մը վերօք, եղաւ կրկին միւս զարկը, արագ, լայն, պինդ, բոլորովին նման այն միւսին, որ ժամ մը առաջ ըրեր էր անոր վազքը «մահահանգոյն» նուաղում, սիրտին իրմէն դուրս երկարո՜ւմ: Կաթիլ-կաթիլ անոր ուղեղը կը հեւար: Ու կը հեւար մեղքին աքցանին ներքեւ:

 

Անցաւ սնտուկի առջին: Մաքուր, հաստատ, մետաքսի ու որթի շամանդաղով մը թրթռուն` սնտուկը մօրը հարսնութիւնն է, հեռու այն ժամանակը, երբ չկար ի՜նքը: Լա՞ւ էր ըրած աշխարհք գալէն: Խոնաւցան անոր աչքերը: Առաւ գօտի, մօրը գօտին, որ տարիներով անոր մէջքը պահեր էր մեղքէն ու աշխարհին տկարութիւններէն: Առաւ վարտիք, ու կը զգար իր մէջ տիրացու տղու հոգեկան վիճակը, երբ պատարագուոր կը հագցնէր, աղօթքով ու խնկարկութեամբ: Փակեց սնտուկը, ու անոր կափարիչը կը նմանէր դագաղի մ ը: Մեռե՞լը: Բայց ինչո՞ւ կը հարցուին բաներ, որոնք կան առանց ըլլալու, երեւալու: Աչքը դպաւ պատի չուխային, զոր նոյն օրը, առտուն վազցուցեր էր Ուստիանը: Նոր, մազոտ, աստառը կարմիր: Առաւ: Ու տուն մը ամբողջ վերցնող մարդու ծանրութիւնը կախուեցաւ մատներէն: Ազատելու համար այդ ճնշումէն հագաւ:

 

-- Տօ՞ն է:

 

Մա՜յրն էր կամաց, վախկոտ:

 

Չպատասխանեց: Բայց խոր տրտմութիւն էր անոր դէմքը [224]: Անիկա պէտք ունեցաւ իր ամբողջ կորովին, պաշտպանել կրնալու համար կարծրութիւնը իր հոգեկան յօրինումին: Հազար բերնէ ու հազար աչքէ դէպի ան կ՚ուղղուէին անուշիկ, թուլիկ, անդիմադրելի այն հեծիւնները, որոնցմէ շինուած է մեր կեանքը մեր տունին մէջ: Որոնք օր մը փրթան մենէ, բայց չմեռան: Մտան իրենց ադամանդ խեփորին մէջ ու մնացին կենդանի: Ցորենի հատիկը, մանանեխի հունտը, երբ քառսուն դար չեն մեռնիր բուրգերուն սիրտը, մեր արցունքը նուա՞զ կ՚արժէ անոնցմէ:

 

Թաշկինակը, նո՜րը: Նալպանտենց հարսին սնտուկէն, զոր ամիս առաջ բերած էր պահելու: Մետաքսի այդ կտորին վրայէն բացուեցաւ լուսդէմը, երբ անոնք գիրկ գիրկի անցեր էին գլուխը սնտուկին ու փնտռած՝ [225] բարակ սրուակը հոտին, քաղաքէն նուէր: Ինչպէ՜ս պարպեր էր, անոր պարունակութենէն ափ մը բան անոր ծիծերն ի վար ու ըրեր անոր կուրծքը Զատկուայ խորա՜ն: Արցունքի մօտ խոնաւութիւն մը կոծ-կոծ ըրաւ կոպերը: Մեռաւ լուսդէմը: Անիկա կապեց թաշկինակի ծայրին մաս մը դրամ, իր տարեվարձը: Չէր գիտեր, թէ ինչու չէր առներ ամբողջը: Ստոյգ էր, որ մտքին մէջ չէր թանձրանար փախուստի, գործելու ոչ մէկ ծրագիր: Չորցուց դաշոյնին կոթը: Ու, զգուշաւոր, չորցուց անոր բերանն ալ, աղտոտ լաթերուն, առանց մօրը կարենալ նայելու, նոյն ատեն ծանր զգալով անոր շուքը կռնակին: Երկաթ գործիքը խոշոր մեռել մըն էր պառկած լաթերուն պատանքին մէջ: Գրգռի՛չ: Վանելով իր ձեռքը ու դաւաճա՜ն: Դրաւ մէջքին, խիստ բռնուածքով: Բայց ծանր, ծանր էր շատ գունդոտ գործիքը: Հետզհետէ շատցաւ անիկա իր կշիռէն: Եկաւ րոպէն, ուր անիկա մէջքը հարկ տեսաւ կքելու: Երկու թիզ առարկան «լերան պէս» ուժով էր, ու պառկած էր փորին, զոյգ դիակի մարմինին բեռովը:

 

Անոր դիմաց, մայրը: Կարօտէ՞ն, ցաւէ՞ն, թէ խուլ նախազգացումէ լլկուած` կը բախէր ազատ ափը ծունկին, նշմարուելէ վախով: Նոյն ատեն բուռն սէր մը կը դղրդէր անոր ուսերը, լարելու համար բազուկներուն աղեղը, տղան մէջը առնելու: Բայց անիկա կը կոտրէր իր քաջութենէն սա խուլ ու մռայլ պատկերին առջեւ: Ի՞րն է սա դաժան, անընտել ձեւը, որ կը պտտէր գերեզմանէն հալածուած ուրուականի մը նման ու կը խուսափէր աչքէ` ինչպէս խօսքէ: Յանկարծ անբացատրելի, խոր կսկի՛ծ, որ «ծակեց սիրտը ու անցաւ»: Կրակին ու տղուն միջեւ կա՞պ մը: Բայց մտածումը, տարազի չինկած` հալեցաւ: Անոր ուղեղը չէր կրնար այդ դժնդակ ճիգը պարտադրել ինքն իրեն: Եթէ մտածումը ցնդեցաւ, անոր արձագանգը սակայն թրթռաց պահ մը: Ըսես զանգակ մը կոտրեր էր գանկին մէկ կէտին ու կը պոռար, այնքա՛ն ուժգին, որ զիլ հնչում մը ալիք-ալիք հոսեցաւ աջ ականջէն դէպի անդունդը իր հոգիին:

 

Անոր տղան ելաւ դուրս: Սրահիկը: Չէր տեսներ, բայց կար դեղնած Եղիա մարգարէ մը, փրցուած Սրբազան պատմութեան դասագիրքէն ու փակած պատին: Այն ատե՜ն: Անոր աչքերը չէին զօրեր մութը փարատելու:

 

Մտաւ մեծ սենեակը, ա՛ն` ուր կը մեծնան տղաքը, ուտելով ու պառկելով հաւասարապէս, ու կը ծերանան հասուն մարդերը, երբ, տարիքնին առած` կը բաժնուին առանձին սենեակներէ ու կու գան մանկանալու մանուկներու քով:

 

Գետնի հաւասար բազմոցին` ողկոյզը պզտիկներուն: Ճիտ ճիտի, անվերմակ, կէս մըն ալ բաց իրենց գրեթէ չեղած զգեստներէն, որբի պէս պիրկ ու լքուն: Անոր սիրտը մօտ էր փլելու: Ուրկէ կը բուսնէր սա պարզ, ցամաք յուզումը, սա պատկերին սովորական թեւերէն: Նորէ՞ն, հե՞ղ մըն ալ որբ, սա անմեղութիւնը, բազմագլուխ, բայց մէկ, որուն մարմինը կը ճարէր իր քրտինքը: Հա՜յր: Ծռեցաւ դէպի անոնց դէմքերը: Ու անոր աչքերը ասեղ-ասեղ կճուեցան արցունքին թելերէն: Մշո՜ւշը, խա՜ւը գրեթէ աղին: Ու գո՛լը այրումին: Որոնք ծփուն վարագոյրի նման կոտրտեցին տեսիլքին անկանգնելի տրտմութիւնը: Եւ սակայն ատ տղաքը արի՜ւնը չէին մտած ուրիշներու: Ի՞նչ կը փնտռէր անոնց վրայ: - «Ինքզինքը», պիտի պատասխանէր գերիրապաշտ վիպասան մը, յաղթական ու յիմար:

 

Եղերակա՛ն, անոր հանդիպումը քրոջը հետ:

 

Փողոցի դուռին իսկ թշուառ աղջիկը զգացեր էր անոր քայլերը ու անմեկնելի վախէ մը հրուած, թաղեր գլուխը վերմակին տակ: Անիկա յանկարծահաս այդ վախին համար կը մեղադրէր իր անխելքութիւնը, բայց կը տառապէր զայն հերքել, վանել չկրնալուն: Կրակին ահազանգը զայն գտեր էր արթուն վիճակի մէջ, վասնզի երկու ժամ տեւող մղձաւանջին տապլտուկ մը գալարեր էր անոր մարմինը: Անոր աչքին տեսի՞լք կը հիւսուէր, թէ գուշակութիւն: Անոր առջեւէն կը հալածէին Սողոմը յիսնեակ մը օձեր, սեւ սրունքներով ֆէսի նման կարմիր գլուխներու վրայ: Ու կը հալածէին հակառակ քրոջը արցունքներուն: Ու Նալպանտենց հարսը, որ իր ծոցին կը կանչէր հալածական երիտասարդը ու կը յանձնէր օձերուն: Տեսիլքի ուրիշ կտոր մը դրաւ իր եղբայրը կառոյցի մը գագաթին, որմէ վար անիկա սողոսկեցաւ ու եղաւ կրակ…

 

Ահազանգին հետ նետուեր էր պատուհան, գլուխը լարած Նալպանտենց տունին ուղղութեամբը: Անոր սիրտը փրթաւ ներսէն, երբ գոյժը ստուգեց իր վախը: Վազեր էր կիսամերկ ու բոպիկ, հրդեհին վայրը ու խուզարկած բոլոր պատուհանները, վախով ու ամօթահեղձ: Դարձեր ետ, տուն, փնտռեր անոր ալ ծակուծուկերը: Իջեր կրկին կրակին վայրը: Չորս անգամ անիկա ըրեր էր այս երթուդարձը, հալածուած իր մտածումէն, որ իրականութեան շեշտ երես ունէր: Անոր եղբայրը կը պակսէր: Վառա՞ծ: Երկու անգամ իր սիրտը հալեցաւ, «եղի գունդի մը նման» բռնուած այդ պատկերին կրակին: Նալպանտենց հարսին ազատումը փոխեց անոր յուսահատութիւնը, բայց չբերաւ անոր խաղաղութիւն: Վերջին անգամ, տուն դարձին` անիկա ծանրացեր էր ոտքին փաթթուող ուրիշ վախերով, կասկածներով: Յետոյ տառապեր ուրիշ զգայութիւններով: Ինքը կը նմանէր ճեղքուած ամանի մը, ուրկէ հեղուկը --կեանքին հեղուկը-- կը մզուի դանդաղ ու կը թեթեւնայ մարմինը ինքնիրմէ: Հիմա, անկողինին մէջ, լաթերը առանց հանելու, անիկա կը սեղմէր պուկը, խղդելու համար իր ձայնը, [226] հեռու, օտար, յոգնած, մարելու մօտ ճրագի մը հեւքով: Ինչո՞ւ այս զգայութիւնները չէին բաժնուեր անոր մտքին բացերէն: Բայց ահա տարօրինակը: Անոր այնպէս եկաւ, որ աղբարը կու գար զինքը գրկելու: Մեռնի՞լ: Չէր հարցներ այս տարադէպ պատկերին ծագումը: Բայց տեսաւ, որ իրաւ, դիւրին, անխուսափելի բան էր անիկա: Սպասեց զուր անոր, աղբօրը ձայնին:

 

Սողոմենց տղան չդպաւ պզտիկներուն: Պատրաստուած էր անցնելու քրոջն ալ մօտէն:

 

-- Աղբօ՜ր:

 

Չէր դիմացած ու հանած գլուխը վերմակէն: Ծուխոտ լոյսը խոշոր ստուերներ կը գծէր` փոխանակ դէմքերը լուսաւորելու: Նստաւ անիկա ու կը նմանէր սուտ դրուած կիսանդրիի մը` մահուան մահիճի մը վրայ:

 

Տղան չպատասխանեց: Բայց կը նայէր սեւին:

 

-- Աղբօ՜ր:

 

Ինչո՞ւ ելած էր ոտքի: Ջաղփաղփուն անոր մարմինը անկարող էր պարտկելու խորութիւնն ու ուժգնութիւնը անոր յուզումին: Ան կը դողար, կը դողար ու կը թուէր դուրս մարդկեղէնին պայմաններէն:

 

-- Աղբօ՜ր:

 

Պլլուեցաւ վիզին:

 

Կատաղի՛, ահաբեկ: Բան մը մահէն ազատելու ճիգին մէջ, թափանցի՜կ իր ներքին հուրքով: Անիկա կը թուէր վանել ուրուականը, որ կը կախուէր երկաթ վարագոյրի մը նման, այդ ողջագուրումին վերեւ: Յանկարծ, ըսես եղան օձերը տեսիլքին, զոյգ-զոյգ, զատ` իրենց սրունքներէն, մէկ` իրենց իրաններէն, կազմելով գլուխ` վրան ֆէսի ձեւ գարգմանակ: Օձե՜րը տեսիլքին, որոնք աղբօրը վրայէն գտան զինքը, ծակեցին կուրծքը ու գամեցին սիրտը: Մեռնելու շատ սուր զգայութիւն մը թուլցուց անոր մարմինը աղբօրը թեւերուն մէջ:

 

Կու լար անիկա, ինքզինքը առանց գտնելու, գլխիկը աղբօրը ուսին, մեռածի մորթ մը քաշած երեսին: Ու անոր լացը, լայն, անբարբառ, սրտառուչ էր, քան մօրը հեկեկանքը ձայնով: Սողո՜մը: Անոր աչքին ակերը ցամքեր էին: Չհարցուց պատճառը այդ արցունքներուն: Անոր քոյրը, կարծես զգալով նման հարցումի կարելիութիւնը, մէկ ձեռքը դրաւ աղբօրը բերնին: Կ՚արգիլէ՜ր բառին հոսումը այդ անդունդէն, ու կ՚արգիլէր լսելիքին նախազգայ սարսափէն: Փողոցէն մէկը կը պոռար երգի մը կտորը ու կը հազար:

Ով ուրացեր սրտին բուխը,

Պուրում-պուրում ելլէ մուխը…

 

բարակ, գրեթէ կանացի ձայնի մը վրայ: Ի՜նչ կը պատմէր յիմար երգը:

 

Անոնք քակուեցան իրարմէ ու մեղքի հզօր հոտ մը «մուխի նման» կը բխար Սողոմին մարմինէն: Ծանր, յուսակորոյս, տեղ չունեցող մէկու մը տրտմութեամբը անիկա կեցաւ անկողինին վերեւ, երբ քոյրը իջաւ ծունկերուն, փաթթուեցաւ անոնց, կրկնելով սրտառուչ Մայրը Խաչելութեան պատկերին, ուր ծնրադիր կիները հիւսուած` Յիսուսի արիւնոտ ոտքերուն:

 

Քայքայուած, յիմար, ուղեկորո՜յս:

 

-- Ո՛ւր: Ո՜ւր:

 

Կը պոռար մէկը անոր ուղեղէն: Ու այդ ձայնը ունէր կնիք, մարմնեղէն թանձրութիւն: Անոր միսերուն մէջ ճիչին ալիքը գալա՜ր-գալա՜ր: Դառնալու այս զգայութիւնը ծաւալեցաւ նաեւ գլխուն: Տո՞ւնն էր կը շրջուէր, թէ գլուխը:

 

Խարդախ, կակուղ տեղի մը վրայ քալելու վախը ըրաւ զինքը ամօթահար, ծիծաղելի` գինովներու վրայով: Եղեր էր անիկա այդ վիճակին մէջ, պատանութեան մուտքերուն, ծանր հիւանդութենէ մը ետքը: Տենդին ուժգնութեան մէջ նման զգայութիւններ, զգայախաբութիւններ, վտանգաւոր հիւանդներու տարեգրութիւններէ (որոնք կը պահուին մինչեւ ենթականերուն հողք իջնելը, դիմացնելով շրջանը, պարագաները, կարծես ընդառաջելով անոնց գոյութեան ծանր սայլը դէպի գերեզման, ճամբան ընելու համար քիչ մը հեռու, հին ու աղուոր) կը պատմուին զուարթ հեգնութեամբ, երբ պառկողը ցատկած վտանգէն, ելլէ ոտքի, դեռ դանդաղկոտ ու անճարակ: Մութն ալ կը նպաստէր սա ձեւախուսումներուն, որոնք ուժասպառ իր ջիղերուն մէկ [227] խաբկանքը ըլլալով հանդերձ, կը կապուէին ուղեղային ծայրայեղ իր տագնապին, պարտկուած, անծանօթ, բայց անհերքելի վախին, որ համանուագ թրթիռն է փախուստին, վտանգին, աճապարանքին, - ազատուելու ճիգէ մը ճախարակուած: Ուրախութիւնը` բուռն իր շատրուանով, կսկիծը` խոր, անյագուրդ իր կարասով մեր մէջ կ՚առաջացնեն նման այլայլումներ, շփոթուող` ապշութեան սառումը մինչեւ:

 

Սրա՛հ:

 

Դարձուցին գլուխը ետին: Շուք մը, ճերմակ, սրբուեցաւ իր կէսէն: Քոյրն էր, վերջին անգամ նայելու ելած աղբօր ետեւէն: Անիկա խածաւ վերմակին եզրը, ամուր, արգիլելու համար ձայնին պոռթկումը: Տեսեր էր եղբայրը տեսիլքին գոլովը, օձերէ հիւսուած ու շղթայով ու աղտով: Զայն կը տանէին հեռո՜ւ, բայց վար:

 

Անոր մայրը, ափը լուսամփոփ ըրած խեղճուկ ճրագին, կը հետեւէր իր տղուն, լուռ, կապուած ուրուականի մը նման, պահելով սկզբնական անջրպետը: Ինչո՞ւ: Չէր գիտեր: Որմէ՞ կը զգուշանար անիկա: - Լոյսէ՞ն, թէ մօր իր սիրտէն: Միւս կողմէ` անիկա ամուր կը դնէր իր կրունկները, փակցնելու զանոնք տախտակներուն, արգիլելու համար իր խուժումը իրմէն դուրս: Ինչո՞ւ: Մայրերուն պէտք չէ շատ հարցնել, երբ իրենց զաւակներուն ձգողութեանը մէջ լոյս կ՚առնեն աներեւոյթ հեղանուտներէ [228] ու կը վառին: Անոնք միայն կը հասկնան, թէ ի՛նչ ըսել է տղայ մը թաղել կամ դնել ճամբայ, որ չունի վախճան: Կա՜մ…: Ու անոր մայրը այցուեցաւ ահաւոր ուրուականէն, որ կը պատրաստէր իր թաթերը տարիներէ ի վեր: Ո՜վ է իմացեր ու հասկցեր, թէ ինչ կ՚ըսէ րոպէական ցնցումը, որ կու գայ, քեզ կը թօթուէ ու կը լռէ, բայց երկու վիճակներուն ընդմէջ կը փռէ պատգամը քու ապառնիիդ: Ա՛ն` որ զգացեր է այդ զարհուրագին պահերուն այս մահատիպ բախումը, ա՛ն միայն պիտի չզարմանայ, երբ օր, ամիս, տարի վերջը հսկայ, անդարման կործանումին առջեւ յուշքի մը կամարովը ինքզինքը գտնէ նախատիպ պահին, բոլորովին նոյնը սա ունեցածին: Աղէտը, իբր փայլակ, եղեր էր, բխեր էր տեւողութեան ծոցէն, դեռ այդքան առաջ: Մենք, աշխարհներ հեռուէն, մահերը կը զգանք, երբ կը յօրինուին: Ապառնի՞ն: Ուրիշ բան չէ անիկա, եթէ ոչ դէպի մահը արեւելուած յարդարանք մը, զոր կը ստեղծենք մեր միլիոնաւոր բջիջներուն լռին հոսումէն: Մեր դժբախտութիւնը մեր գործն է յաճախ, մեր յարդարա՜նքը:

 

Սողոմենց կնիկը տգէտ, յիմար, կործանած, ջիղերէն փրցուելու մազ մնացած, կը քալէր իբր արձագանգը իր մանչուն: Ու անհուն խռովք էր անոր հոգին: Տեղեա՞կ, կանխազգայ ճամբով, եղեռնէն: Ո՛չ անշուշտ: Մայրերը կախաղանին տակն իսկ պիտի չհաւատան իրենց տղոցը ճօճուող մեղքերուն: Բայց տեղեա՞կ` ինչ որ ժամանակին արգանդին մէջ դրուած էր ու կ՚աճէր, լոյսին պոռթկալու: Անիկա ինքզինքը զգաց շատ աւելի թոյլ, շատ աւելի փոշի, որքան չէր եղած ատիկա, երբ իր «գլխաւոր»ը ժամէն ճամբայ հանեց դէպի գերեզման:

 

Սողոմը բացաւ պատիհոնի մը կափարիչը: Լոյսի լայնկեկ երիզ մը ծխնիներուն յօրինած բացատէն ինկաւ ներս: Գիրքե՜ր: Ճրագալոյցներուն կարդացուող «Յամին»ներուն մէջէն ճակատազարդը, սիրուն ողկոյզ մը հրեշտակներու, որուն համար աշխատեր էր վեց ամիս: Ի՜նչ ողբերգութիւն է կեանքը: Ի՜նչ հզօր ինկաւ իր մէջ տասնհինգամեայ տղան, անա՛նկ մաքուր, անա՛նկ երկինք, անա՛նկ ջերմ` ինչպէս կ՚ըլլար այդ օրերուն, հազարաւոր աչքերու համբոյրին տակ խենթեցած, գինով` լոյսէն ու հոտէն ու իր Աստուծմէն: …Ժամագիրք: Երգարաններ: Թուրքերէն գիրի տետրակը, որմէ հինգ տող կը սեւնար, օձի ու ճճիներու իբր արապեսք մը: Ի՜նչ հզօր եղաւ այդ գիրերուն խայթը: Իր տղայութի՜ւնը: Անիկա զայրոյթով փակեց անխելք այդ տախտակը:

 

Չէր կրնար դառնալ մօրը:

 

-- Ո՞ւր:

 

Նոյն էր ձայնը, աւելի յստակ, հրամայական, անճողոպրելի, որ իր պատասխանը կ՚ուզէր:

 

Ապահովութեան, տունի մը ներս գտնուելու իր սփոփանքը չքացաւ ակնթարթի մէջ: Փողոցին վրայ քայլերը շատցեր էին: Արտաքին աշխարհը կը բռնանար: Մարդիկ կը խօսէին ու կը դատէին:

 

-- Ո՞ւր:

 

Անոր քայլերը, ձայնի այդ սլաքին տակ, առին սանդուխին ուղղութիւնը: Բայց քստմնեցաւ, երբ զգաց մօրն ալ ահաբեկ քայլերը, որոնք ողբերգութեան մը չափ խոր իմաստ ունէին անզգայ այդ տախտակներուն պատմուած:

 

-- Ո՞ւր:

 

Դարձաւ ետին: Մայրն էր:

 

Դաժան ու անզօր իր նայուա՜ծքը:

 

Անիկա կը քաշուէր մօրը ծոցին: Զսպեց այս գորովանքը, ակռաները աղալէն: Իր պրկումը տարտղնեց դէմքին քաղցրութիւնը: Մռայլ, խեղճ անոր դէմքը աւելի վատ կը տպաւորէր, քան բարձին հանգչած մեռելի մը գլուխը: Քալեց: Չքալեց միւսը:

 

Նորէն չափեցին իրար:

 

Ու, սուզուելէ առաջ վար, սանդուխէն, ուրկէ չունէր ա՛լ ելլելիք` անիկա նուաճուած, մանուկ, ամբողջ գորով ու քաղցրութիւն, կեցաւ, մօրը սպասող մահապարտի մը նման: Գեղացին իր զաւակները համբոյրով չի յոգնեցներ: Ուժաթափ` նստեցան անոնք գիրկ գիրկի, սանդուխի գլխին: Ոչ մէկ բառ: Որբ, բեկուած, մէկը իր էրիկէն, միւսն ալ ինքնիրմէ: Անոր մէջ արձակուեցաւ տարմը գողտր զգայութիւններուն, որոնք տղոց հոգին աղաւնետուն մը կ՚ընեն:

 

-- Հա՞ւը…

 

Բռնեց ձեռքով անոր բերանը:

 

Ոտքի: Թուլցած, փրթելու վախով մը դանդաղուն, խելքէն, ջիղերէն, նոյնիսկ ոսկորներէն: Քիթն ի վեր, թէ վար, բան մը կը չափէր ինքզինքը: Ճճի՞ մը, կոյանոցէն հոն փակած: Ճմռեց ռունգերը:

 

Յուզո՞ւմ, մտածո՞ւմ, արցո՞ւնք: Կաթիլ մը ջո՜ւր: Ով հասկցաւ, թէ ինչէ կը կազմուին մեր ջուրերը…

 

Վա՜ր: Գահավէժ, յիմար, խեղճ:

 

Մայրը, ձգած ճրագը` հետեւեցաւ ետեւէն:

 

Ձեռքերը դրած մղլակին, թեթեւ վարանքով, Սողոմենց տղան չուզե՞ց տեսնել հեղ մըն ալ մօրը դէմքը, թէ մութը աւելորդ կ՚ընէր նման պահանջ մը: Կը դողար սակայն: Կու լա՞ր: Մեր ստուերը երբեմն կը թուի ընել ատիկա, երբ մենք մութ կը ծամենք:

 

Մէկ ոտքը դուրս սեմէն: …Հայրը` ճաղին կէսովը դուրս նոյն այս սեմէն: Կեա՞նքը, սանկ տասը-տասներկու տարուան մը գրիւով, թիզով: Որ անցեր էր ատ սեմէն:

 

Մութ:

 

Մարդեր:

 

Չկրցաւ չնայիլ ետ:

 

Ունէ՞ր բանալիք սա դուռը հեղ մըն ալ:

 

-- Ո՞ւր, տղա՛ս…

 

Մայրն էր, մօտ խենթենալու:

 

-- Էգին:

 

Միակ ու վերջին բառը:

 

Ու հալեցաւ անիկա:

 

-- Էգի՜ն, - կրկնեց խեղճ կինը, առանց գիտնալու, որ կը լսէր վերջին բառը իր զաւակին:

 

Անիկա ինկաւ բակին, այցուած իր ցաւէն:

 

Գլխուն` աղջիկը, որ կու լար Սողոմին ետեւէն:

 

 

ՎԵՐՋ Բ. ԳԻՐՔԻՆ