III

Ա

 

Երեք օր ետքը, փայտուորները, որոնք դէպի լեռ գիշերմիջեան իրենց մեկնումը յետաձգած էին Լուսի-աստղին [1] ծագումին, այսինքն` գրեթէ լուսադէմին (քանի որ կրակ ինկած կը վառէր գեղը), կոչնակէն առաջ դարձուեցան ետ, դէպի իրենց տուները: Ասոնցմէ կը պակսէին կենդանիները, գրաւուած իբր թէ «տարապարհակի», զինուորական հրամանով:

 

-- Գեղը կապ է:

 

-- Ջորի՞ն:

 

-- Առին…

 

Այսպէս պատասխանեցին ետ դարձուածները, ծերութիւն հայող մարդիկ, իրենց տղոցը տեղը գործի, սա քանի մը օրերը, ու մնացին գամուած իրենց սեմերուն: Անոնք չկամ էին իրենց բառերուն մէջ դէպի իրենց կիները ու շուարած, ա՛յնքան` որ կը մոռնային վար առնել իրենց ուսերէն մազէ տոպրակը, ձիթապտուղ ու հաց պարունակող: Կենդանիին համետէն իրենց գլխուն բռնի անցուցած այդ տոպրակները անդրանիկ փաստը եղան սկսող բռնութեան: Ոստիկանները ո՛չ միայն ծեծեր էին զոյգ մը բառով ինքզինքը զգալի ընող մարդը, այլեւ գործադրած անագորոյն նախատինքը, կենդանիներու պէս վարուելով անոնց հետ: Խզկած էին գեղացիներուն գլուխները անոնց անասուններուն կերի տոպրակին մէջ ու հեգնած.

 

-- Չիւշ, չիւշ, չիւշ…

 

Ձայնին ճամբով չէ մինակ, որ թուրքին ահը կը հասնի հոգիներուն:

 

Կենդանի՞ն: Հարկա՛ւ: Ի՞նչ է գեղացին, երբ լուծքը բաժնես իրմէ: Անիկա մէկ ոտքով պիտի ապրի աւելի դիւր, քան առանց իշու:

 

«Գեղկապը» Իննսունհինգի սարսափներուն հետ արդիացած բացատրութիւն մըն էր մինչեւ Սահմանադրութիւն: Իրաւ է, թէ կէս դար առաջ անիկա կը պատմէր հին օրերէն, որոնց մէջ լեռները դողացնող ասպատակներ, բոլորն ալ մարդասպանութեամբ մտած ասպարէզին մէջ, օր-ցերեկով կը խուժէին գեղին վրայ, կը բռնէին անոր գլխաւոր անցքերը, կտրելով մարդոց վազքը դէպի դուրս, մինչ ուրիշներ կը թալլէին բոլոր տաւարները դաշտի երեսին: Կռի՞ւ: Անշո՛ւշտ որ կ՚ընդունէր գեղացին: Բայց ասպատակները, հին ենիչէրիներ, գեղին տեղը խոտ կը ցանէին, եթէ ձեռք մը զէնք պարպուէր վրանին կապի շրջանին: Կռիւը կը փոխադրուէր լեռներէն ներս, հատ-հատ մարդերու միջոցով, որոնք ճակատ ճակատի հացի միջուկ ծամելու պէս կը լմէին այդ ապականած ու սպառած հրէշները ու կը թաղէին Աստուծոյ աչքին տակ, խաչակնքելով ու հայհոյելով: Բայց այդ բարքերը ա՛լ ընկղմած էին հին հեքիաթին ծովը ու մոռացկոտ գեղացին հազիւ կը յիշէր Դէպքերէն առաջ, շրջանային յարձակումներ, աս ու ան մեծաւորին տան վրայ, կազմակերպուած հայ ու թուրքի բազուկներով, հայ կամ թուրք գեղերու մէջ: Գեղեցիկ գրոհներ էին անոնք, յաճախ առանց արիւնի, քաջութեան կրկէսէ, ու կ՚երգուէին դիւցազնաշունչ խռովքով, երբ Հայկական Խնդիր մը գոյութիւն չունէր իբր քաղաքական ծամոց թուրքերու կզակին ու անոնք մեզ կը հանդուրժէին [2] մեր դրացնութեանը, ծառայութեանը մէջ կամ կը հանդուրժէին մեզ մեր զօրութեանը մէջ, միշտ կռուի կրկէսէն, կնիկի, ասպատակի, գօտեմարտութեան հանդիսանքներու ընդմէջէն: Գեղկապը որ տակաւին կը յիշեցնէր մօտիկ բախումներ, բնիկ մաքսանենգներուն ու ծխախոտի ռէժիի դէտերուն միջեւ, - պաշարողական տպաւորիչ ու գեղեցիկ ալ մարզանքներ ասոնք, որոնց մէջ հրացանը, մարդոց կոկորդներուն որոտը ու խուժանին գոռոցը իրարու կ՚աւելնային, զուարթ գնացքով, յաճախ առանց արիւնի:

 

Հիմա՞:

 

-- Դարը փոխուած էր:

 

Ու մինակ, քաջարի, այլ ակռան քակուած տէր Օհանը չէր, որ գիտէր խորունկ իմաստը այս փոխաբերութեան: Գիտէին զայն լեռ փայտի գացող խեղճուկ մարդերը:

 

Պարզ պատմումով: Ետ դարձուածները չէին յօժարեր սա պաշարումը, «կապը» բաղդատել միւս, «հին օրէնքուայ» պատահմունքներուն: Գուցէ երկու օրէ ի վեր հետզհետէ սաստկացող բռնութիւնը, այս անակնկալ, ասպատակային շարժումներու հետ շփոթուող յանգումին մէջ, առաւելազանց ձեւով տպաւորած էր սա ուղեղները, որոնք թուականներ կը կանչէին ժամանակին ծոցէն, մօտիկը բռնելու քիչ անդին, գեղին մուտքերուն գործադրուող խժդժութեան: «Կտրտողնե՞րը» [3]: - Ո՜վ գիտէ: Հազիւ քանի մը տարի կը բաժնէր Ջարդին մղձաւանջը գեղին հոգիէն: Թուրքը այդ տարիներուն դադրած էր իր պատկերէն, չճանչցուելու աստիճան: Մեր գեղերը վկայ եղան այս փոփոխութեան, առանց հասկնալու, թէ այլացումը կատարուած էր իրենց վրայ առաւելապէս ու կը կրէին անդրադարձը իրենց ցեղին [4] ճակատագրին, որ անգամ մըն ալ փորձի կ՚ենթարկէր մեր եղբայրները:

 

Պարզ, խեղճ մարդիկ: Անկարող վախի, վասնզի սոխ չէին կերած: Յետոյ, վասնզի երկու օրուան մէջ անոնց ջիղերը աշխատեր էին արտակարգ հոծութեամբ ու բթացած: Կու գայ պահը, երբ մեր զգայնութիւնը կը հիւծի ու կը լքէ մեր միսերը, մեզ ընելով անհոգի ու անգործ խեցի: Չորցած էին վախին աղբիւրները: Ատ էր պատճառը գուցէ, որպէսզի մնային գամուած իրենց սեմերուն:

 

Ծուխոտ ճրագներ:

 

Գեղին բոլոր անցքերէն իրենց դուռները քշուած սա մարդոց մէջ, տարիքի շատ մը աստիճաններէ ամէնէն տարեցներն իսկ չէին յիշեր զինեալ թուրքերու այս առատութիւնը, որ կ՚անդրադառնար գեղին հոգիին, հետզհետէ ստիպելով զայն ընկրկիլ, փոքրանալ: «Եկող-գացող» ժանտարմաներուն լրբութի՜ւնը օր օրի մաքրուած, նկարագիր հագած, յիշեցնելու աստիճան հայաստանցիներէ պատմուած անմոռանալի օրերը, որոնց մէջ ոստիկանները մորթելու գործին նախափորձը կ՚ընեն բռնուած հայ մը ուլի պէս պառկեցնելով ու գլխատելով: Այս դաժանութիւնը կ՚աւելնար ուրիշ բաներու, նոր, անսովոր, որոնք բացատրելի չէին, տեսնուած չըլլալնուն, քանի որ մութը կը գոցէր դիրքերը, բայց գուշակելի էին գեղացիին յորդ երեւակայութիւնը հողմաղացէն:

 

-- Կառք, ջորի, ձի, եզ, գոմէշ, թոփ…

 

Պատմողն էր հաճի Փեսան, զուարճախօս ու զուարթագործ, որ վերի, հայ գեղէն, մինչեւ վարի համանուն թուրք գեղը, այսինքն` կէս ժամ տեւողութեան մը վրայ, համաչափ ընդհատներով ու գրոց բարբառով «մեծաձայն փուքս արձակէր» տէրտէրէն [5] ժառանգելով սուրբի տիտղոս մը, ձրի, նմանելու համար յայսմաւուրքեան ուրիշ յիմարի մը, որ հեթանոս մեհեաններուն մէջ, պաշտամունքի պահուն կուռքերը կը խնկարկէր, Յիսուսը փառաւորելով: Տէրտէրը անոր պիտակին կցած ունէր նաեւ արդիացած ուրիշ պատկեր մը: Զայն կ՚անուանէր երկոտանի թնդանօթ: Կը պատմէր շէն մարդը, ու չէր խնդար, ինչպէս միշտ, երբ սուտը կ՚ածէր, սիրուն, զաղփաղփուն, հաւկիթէն նոր ելած ճուտիկի նման կամ դահացած, կրացած եզին պէս տգեղ, բանալով նեղ սիրտերը «աշխըրքին» աղին, այսինքն` «փարչ» մը ժպիտին: Անիկա գրաւ կրնար մտնել սադայէլն իսկ գործէն ընելու, այսինքն` խնդալ բերելու, է՛ն հզօր մեղաւորին հոգին տիկի մէջ առած դժոխք ուղղուած ատենն անգամ…: Աղ ու արցունք էր մարդը ու կը լուար կնիկը, անոր ծնողքը, աղբրտանքը, շարականի պէս թափելով հայհոյութեանց կատոզը շուարած կնկան, որ ջորին կը հարցնէր ու կը լուար վախկոտութիւնը իր մարդուն: Դէմէ դէմ այս կատակերգական տեսարանը, ուրիշ ատեն կը հասնէր ձրի թատրոնի: Հիմա կը նեղուէին լսողները, բայց անկարող էին ճար հանելու հաճիին ցաւին: Կնկան սաչուն էր ծախեր, ասոր հաւանութեամբը, ու գնած ջորին: Հաստկեկ մարդ, շատ գլուխ չունէր մարմնեղէն վաստակի ու կը հոգար ինքզինքը թեթեւ գործերով: Գրեթէ ծեր, հանուած գեղի պաշտօններէն` անիկա խելք ունէր ջորիով կիսելու տանը ապրուստը: Լիճէն ձուկ բերել ու ծախե՜լ: Գործը համով ալ էր` տեսակ մը հովուերգական երակով: Ձկնորսները յիմարներ են ու հաճի Փեսան վկայեալ քոքուր ալ է: Ինը գտեր էր թիւը զաւակներուն, առջի կէսով բոլորն ալ աղջիկ, այսինքն` ծախքի, տոկոսով մուրհակ: Մանչերէն մենծը տասնէն նոր անցած: …Ու կու լար գրեթէ յիսունին մօտիկ, հացին տախտակին ոչինչ ունեցող սա աշխատողը:

 

-Թո՞փ, հաճի Փեսայ:

 

-- Աչքիս լուսն ելլայ…

 

Եթէ կը ստէր: Կը հաւատա՞ր իր երդումին, թէ իր գրգռուած երեւակայութիւնը կը մղէր զինքը այդպէս տեսնելու, տեսած ըլլալու: Մնաց որ, մինակ իր «ածածը» չէր ատ նորութիւնը: Շատե՜ր: Զանազան փողոցներէ, ժամով իսկ հեռու դիրքերէ դարձողներ կը պատմէին այս պատրաստութիւնները իրարու նման:

 

Նոյն թիւով զինեալներ, նոյն ձեւով կեցած ճամբու անկիւններուն, գեղէն դուրս միացման գիծերուն: Դէզի նման նոյն սեւ զանգուածը, որ կը գոցէր բերանները քովնտի բացուածքներուն, - կածան կամ շեղակի արահետ: Անոնց իմա՞ստը: Մէկ էին ըմբռնելու ու բացատրելու մէջ: Վտա՞նգ: Խաչ վկայ, կար անիկա: Ու կը զգային ատ ալ իրարու նման: Դժբախտութիւնը անտեղի չէ բաղդատել ելեկտրական հեղանուտի: Մեր ժողովուրդը առաջնակարգ հաղորդիչ մըն է անոր: Ու անոր հոսումը, ծաւալումը անշուշտ ունի իր օրէնքները, մեզի դեռ անծանօթ, այսինքն չապացուցուած` պատմութեան ֆիզիք տարազներով, ա՛յն պատմութեան, որուն կեդրոնը Արեւմուտք է փոխադրուած ու մեզ կուրացուցած: Ունինք, որոշ չափ, մենք, ատոր հասկացողութիւնը, ի հարկէ դարաւոր կանխադրութեամբ մը, բացառիկ ընկալչութեամբ: Կան [6] մարդերը, ինչպէս մէտիում ները, որոնք [7] կը զգան գալիքը ու կը դատեն զայն, դեռ խանձարուրքէն չազատագրուած: Ու քիչ կայ ժողովուրդ, մեզի չափ մագիստրոս, այդ գիտութեան մէջ: Ո՞ր տախտակին պատգամները կը հաւաստեն այս օրէնքներուն կշիռը, որպէսզի, հակառակ երկօրեայ ընդարձակ զուլումին, գեղէն դուրս թուրքերու սա դէզին, փայտուորները աննահանջ վստահութիւն մը դնէին իրենց շեշտին, ահաբեկ կիներու խօսելու ատեն:

 

-- Բան չկայ, էռէջ (առաջ) Աստուած:

 

-- Ծերո՜ւկ, ըսէիր…

 

Հակառակ ըղձականին, բայը կը հաստատէր անփաստելի ապահովութիւնը:

 

Ջարդերը, հեռուներէն, փախստական հայաստանցիներուն բերնով, իբր դրուագ ու հեղում, կրնային, սկզբնական ոլորտէ մը, մօտիկը դրուիլ սա պայմաններուն: Թուրքերը շատ տեղ, օրերով պտտեր էին, ջարդի մտնելէ առաջ, չծածկելով իրենց ախորժակները: Ու հիմա կատարուածին նման կապուած` հայերու թաղերը, մինչեւ կրակին նշանը:

 

Դաւաճան քահանան երկու օրէ ի վեր տիրական դէմքն էր գեղին: Անիկա ամէն թաղ կարդացեր էր ամիս առաջուան կոնդակը, անձնական նամակ, զոր վերածեր էր այդ պատիւին: Այդ թուղթով, պատրիարքարանը, առաջնորդարանը, Պոլսոյ իր բարեկամները հրաւէր կը կարդային իրենց անցնիլ ժողովուրդին գլուխը, յորդորել զայն նուիրուելու իր աշխատանքին, դէմ չերթալ ոչ մէկ գնով տէրութեան ուժերուն: Անիկա շուարած ամբոխին իբր ապացոյց կը փառաբանէր առջի խնդրով (յեղափոխականներու) ձերբակալուածներուն ողջ-առողջ վերադարձը: Աստուած իր անսահման շնորհները անպակաս ընէր Վեհափառ կայսեր գթառատ սիրտին վրայ: «Դարաւոր իր հաւատարմութեամբը» հայ ժողովուրդը կը վայելէր «օսմանեան փառապանծ գահուն» հայրական գուրգուրանքը: Ո՞ր տունին մէջ խռովք գոյութիւն չունէր: Իրենք կը դադրէի՞ն [8] իրենց զաւակները սիրելէ, երբ բանէ մը նեղուած կը պատժէին [9] զանոնք…: Հակառակ ահաւոր ատելութեան, որուն մէջ փաթթուած էր անոր կրօնաւորի «կարգն» ու անձը` անիկա ունէր վտանգին ընձեռած հեղինակութիւնը ու կը տպաւորէր:

 

Չէին գիտեր ինչո՞ւ, բայց կը թուէին հաւատալ: Ու բանաձեւը կը թռէր բերնէ բերան:

 

-- Բան չի կայ, բան չի կայ:

 

Փողոցները ազատ:

 

Դեռ, մութ ըլլալուն, չէր արթնցած ոստիկաններուն սոնք ու գրգռիչ արշաւը սալայատակէն, ուր կը գայթին ձիերուն սմբակները ու կայծ կ՚արձակեն: Դուռները բաց, ոմանք լոյսով, շատերը` առանց լոյսի: Շեմերուն` պառաւներ, այրեր, կիներ, դատելու տարուած կատարուող խժդժութիւնները: Կարծի՞ք: Որքա՛ն կ՚ուզէք: Ամէն գլխէ ոչ թէ ձայն, այլ` ճշմարտութի՛ւնը, իմաստութի՛ւնը` ինչպէս Պալլաս Աթենասի ուղեղէն: Եղելութիւնները մեկնելու համար անոնք կը ծանրանային մօտիկ կարելիութեանց: Նոր չէր, որ իր փոխադրումներուն համար պետութիւնը կը գործադրէր կենդանիներու բռնագրաւումը: Ու թուականնե՜ր: Ճիշդ չէ՞ր, որ շաբաթ մը-երկու ետքը ձիերը կը դարձուէին գեղ, թէեւ տարի մը «կախ» քալելու հարկադրուած: Թուրքի՜ն գութը, որ ծանօթ է ամէնուն, անասուններուն վրայ: Մէկը առարկեց էշերուն գրաւումը: Է՜, այդ շատ գիտցողն ալ: Հոգին հոգի է, ու էշը` կենդանի: Ան ալ ընելիք ունէր հարկաւ: Ու կը տրամաբանէին վշտոտ այլուրութեամբ: Վտանգին ճիշդ մէջը նայելէ զգուշանանք պիտի, նմանելու համար հիւանդին, որ քիչ անգամ կը հաւատայ մահուան: Ըստ այս փաստարկութեանց, քահանային գրաբարը կը հակէր ընդունելի ընելու բռնագրաւումը կենդանիներուն, իբր պետական միջոց, «յար ու նման անցելոյն մէջ» պատահածներուն:

 

Լուսնալու վրայ:

 

-- Ո՞ւր է, ո՞ւր մնաց կոչնակը:

 

Իբր թէ մետաղեայ գործիքը արդէն վերածուած ըլլար ջերմեռանդ ժամուորի: Հարցումը, թեթեւսիրտ, կարծես «հերքելու» համար մութէն մթերուած անձուկը, որ բիծ էր կապեր անոնց հոգու աչքերին: Երկու ծանր գիշերներ այդ աչքերը նախազգացումն ունէին խուժդուժ բաներու: Առտուան սա կերպ սկի՞զբը: Ո՞ւր` կոչնակը: Ինչո՞ւ կը քնանար:

 

-- Ատեն կայ…

 

Ո՞ր երանելին էր հեղինակը այս ճշմարտութեան:

 

Իրաւ ալ, տանիքներու քիւին, գերաններէն վանդակաձեւ կմախքները տեսանելի չէին տակաւին: Կոչնակը գեղին մեծագոյն պատահարն է օրուան: Սպասողները մտովի հեգեցին անսխալութիւնը ժամկոչին ժամացոյցին, խոշո՜ր` ինչպէս պուլամայի միջակ գաւաթ մը, բայց շիտակ, անսխալական: Երեսուն տարի է չէր լսած անոր ետը, առաջը կամ քաղաք, նորոգութեան իջնալը: Կոչնակէն, ժամէն նպաստ մուրալու այս պատրաստակամութիւնը հաւանաբար ունի դարաւոր երկարում մեր պատմութեան դէպի խորերը: Հսկայ աղէտներու նախամուտին, չփաստուող սա վստահութիւնը ցեղային է խորապէս: Ու արեւելեա՛ն: Հեքիաթ չէ պարիսպները լքել ու ժամ ապաստանիլը, միջին ու նոր ժամանակներուն: Արեւե՜լք:

 

Խուժդուժ` բայց անորոշ բան մը կը ծանրանար [10] գեղին վրայ:

 

Իրիկուընէ, գազայ ին «փրփրած» հարիւրապետը նեղն էր դրեր գեղին մէջ-մարդերը, մինչեւ կէս գիշեր գտնել ու յանձնելու Սողոմենց տղան, զոր տեսեր էին Ջուր-ելածի զառիթափէն, Աղուէսներու այգեստանը, Դարբին Կարոյենց ջաղացը: Նեղը դրեր` անոր հետ գտնելու նոյն ատեն այն միւսները, բոլորն ալ հընզըր քոմիթաճի ներ, որոնց օգնութեամբը կատարուած է ոճիրը: Նալպանտենց հարսին վկայութենէն զատ ոճիրը կը հաստատուէր խուզարկումի պահուն Սողոմենց տունէն ձեռք ձգուած բացարձակ փաստերով, - անշունչ առարկաներ, ամէնէն անկաշառները բոլոր վկայողներէն: Անոր մայրը խելք չէր ըրած, չկասկածելուն, գուցէ ատեն չունենալուն, անհետացնել կոյաթաթախ անոր զգեստները, ինչպէս քարիւղոտ թաշկինակը, բակին մէջ նետուած: Հապա կօշիկնե՞րը: Ոստիկան մը, թաթար ու չտաշուած, զանոնք փոխադրած ատեն սօսեւոր սրճարանը, դէմքին էր տուեր անպատմելի լրջութիւն ու հեղինակութիւն:

 

Սերոբին ու մօրը սպանութիւնը անհասկնալի, որքան խորհրդաւոր, հարսին խնայուած ըլլալը, մա՛նաւանդ կրակի շրջանէն հեռացնող ոգին մութ փաստեր էին, դուռ բաց ձգող` կարելի բոլոր ենթադրութեանց: Լեռներուն մէջ քոմիթէ ին հոտը բաւ էր թուրքերը մղելու ծայրայեղ յերիւրումներու: Եկաւ ժամանակ, երբ Հայկական Խնդիրը ամբոխին համար խորհրդանիշը եղաւ կայսրութեան գոյութեան ու մահուան: Թուրքերը, զանգուածը ըսել կ՚ուզեմ, չհասկցած իրենց պարտութիւնները բացատրել կարծեցին մեր քոմիթա ներով ու խօսեցան տարիներ անոնց վրայ: Այնպէս որ, նախօրօք ամէն ինչ կը նպաստէր, որպէսզի արգանդի այս հասարակ պատմութիւնը վերանար արագ-արագ դէպի պետական դաւադրութիւն: Անշուշտ, Հայաստանի կողմերը կը տիրէր ուրիշ հոգեբանութիւն: Հոն` մեր ժողովուրդին բնաջնջումը կէտ-նպատակի ունէին թուրքերը ու ատոր համար շրջառիկ գործողութիւններ ծրագրած: Քուրդ [11], սարսափ, անարդարութիւն, պարբերական ջարդեր, - ասոնք պիտի հնարուէին [12] իսկ, եթէ պատրաստ չգտնէին զանոնք ծրագրին հեղինակները: Ասդին, այսինքն` Պոլսոյ մօտերը, քոմիթէ ն իմաստ ունէր պալատին վրայ յարձակման հեռանկարէն: Բայց սա լեռներու տղա՞քը: Սողոմենց տղա՜ն: Լրբութեամբ կը խաբէին իրենց խղճմտանքը ոճրագործը հետապնդող այս մարդերը, ու կու տային Սողոմենց տղուն բազմաթիւ ընկերներ, բոլորն ալ Հայաստանէն: Շարժառի՞թը ոճիրին: - Որո՛շ: Քոմիթէ ն կը սպաննէր մատնիչները, ինչպէս սովորութիւն էր ատիկա տասը տարիէ ի վեր:

 

Ծեծին տակ, գազանի պէս ոռնացած, բայց ոչինչ էր ըսած Սողոմին մայրը, իրենց տունը կատարուած դաւադրական հաւաքոյթի մը մասին, տասը անձերով, - զոր հարիւրապետը կը պարծենար յղացած ըլլալուն, վերջ ի վերջոյ հաստատ իրողութեան մը նման հաւատալով իր յերիւրումին: Անիկա քշուեր էր բանտ, ենթարկուելու ընդարձակ, մանրակրկիտ քննութեան, ամերիկեան ու ֆրանսական ոստիկանական դպրոցներու ծրագրով: Այդ օրերուն ատիկա սկիզբ մըն էր, զանգուածային արդարութեան եղանակէն, այսինքն` Ջարդերէն յոգնած մարդոց հոգեբանութեամբ մը: Արհեստը ունի իր սնապարծութիւնները: Թուրք ոստիկանութիւնը փառաւոր նմոյշ մըն է մա՛նաւանդ իր մեծերուն գլխովը, այս կարկտան վիճակին, ուր կը մտնեն ցեղին ձայնը --կացինն ու կախաղանը-- եւ քանի մը տարի Եւրոպա ըրած իմաստակի մը ծեքծեքումները: Ի՛նչ որ ըրաւ այդ ոգին, աւելի ետքը պատերազմական ատեանի պիտակով, բաւ է` փաստելու այդ մարդոց հոգեկան հէնքը: Այդ օրերուն, այս ձեւ հարցաքննութիւնը ասպարէզ կը ծառայէր դասակարգի մը, որ հայերը կը դատէր, բայց պատմուճանուած: Ամբողջ ու հաճի [13] կազմակերպութիւն, գործադրելով միջնադարեան արդարութիւն, արդիական զրահանքով, տալու համար նոր օրերու սատիք գոհունակութիւն մը --միտքին, որ այդ արարմունքներուն մէջ իմաստութեան շնորհ մը կը հաստատէր, զգայարանքներուն--, որոնք իրենց տուրքը կը գանձէին, բայց թրքութեամբ, այսինքն` յայտնի բարբարոսութեամբ: Զարմանալի չէ, որ անոնք մերժեն այս երկրորդ վերագրումը: Սոփեստութիւնը նոր մեղք մը չէ:

 

Բանտն էր դարձեալ Նալպանտենց հարսը, որ ժամուն օտան տակաւին, ուր փոխադրուեր էր արթննալէն անմիջապէս ետքը, առանց ուրիշ մարդու հետ հաղորդակցութեան դրուելու, հագած էր ոճիրին քղամիդը: Անիկա վճռական վկայութեամբը հարիւրապետին, որ հայհոյած ալ էր անոր, սպաններ էր իր սիրահարին օգնութեամբը իր ամուսինը, իմաստուն ու օգտակար Սերոբէ էֆէնտին, հանգուցեալը: Սպաններ էր կեսուրը` ջնջելու համար ոճիրին վկայութիւնը: Ինչո՞ւ: Որպէսզի պարպուէր Նալպանտենց գանձը քոմիթայ ին սնտուկները, գնուէին զէնք ու պոմպա: Գիւղաքաղաքի բանտին մէջ, ծեծի ու բռնութեան տակ, որուն մէջ կը պահէին զինքը պեխաւոր կիներ, սեւ գերուհիներ, իր բանտակիցները, անիկա կը մերժէր տալ անունները Սողոմին ընկերներուն: Վախկոտ, միամիտ, մահու չափ դեղնած, օրը երեք անգամ կ՚ելլէր անիկա Պոլսէն նոր հասած քննիչի մը առջեւ, քաղցր, գեղադէմ երիտասարդ, որուն բառերէն մեղր ու շաքար կը հոսէր: Ան կը հրաւիրուէր պատմելու ճշմարտութիւնը, որ կ՚օրօրուէր, կ՚ուշանար, բայց կու գար անպատճառ լոյսին:

 

Բանտն էր դարձեալ հեց-եփ Մարթան, զոր կը ծեծէին անխնայ, գուցէ նախանձելով անոր փորին, նոյն այդ բանտուհիները, բոլորն ալ մեծ մեղքերու ուխտաւոր, դէպի քաղաք ճամբուելու անձուկի մէջ, կատաղի իրենց տրտմութիւնը մեղմել, լուսաւորել փորձելով: Մեղքը հոգեյատակ երբ կ՚ըլլայ, այլեւս դուրս է մեր հասողութենէն: Անիկա կը վարէ մեքենան, իր շոգիովը: Կը լրբանային, այրերէ չսպասուած սաստկութեամբ ու կը պոռային զարհուրած կնիկին երեսին, - անպատկա՜ռը, պոռնի՜կը: Չէ՜ր նայեր իր փորին, ու կը ստէր պաշտօնապէս, անգամ մը տեսնելէ ետքը Սողոմը, անոր տասներկու ընկերները, վճռական ու խաչանիշ կնքուած ստորագրութեամբը հաստատելով մինչեւ իսկ անոնց զէնքերուն թեքնի՜ք անունները, կերպարանքը, փամփշտակալներուն քանակը ու կռնակնուն կախ մախաղներուն մէջ անմեղ թուրքերու գանկերը, որոնցմով երդում էին ըրած այդ անօրէնները ջուր խմել, մինչեւ որ ազատուէր Հայաստանը: Արգանդէ դուրս ուրիշ քիչ հետաքրքրութեան ընդունակ թուրք կինը, համիտեան բռնապետութեան մէջ, եղաւ նոյն գիծի, այրերուն հետ: Անոնք ատեցին մեր կիները էգ ատելութեամբ մը: Ածականը իմաստ ունի հոս: Ու կ՚երգէին մեգերա այդ կիները այդ օրերու արիւնոտ երգը, զոր աշուղին մէկը, անշուշտ թաթխելէ յետոյ իր սազը տասնհինգամեայ տղու մը արիւնին մէջ, հաներ էր դէպի ցեղային զգայնութիւն իր զգայութիւնը, երբ կը պոռար, Պոլսոյ թաղերուն մէջ, պոռնիկներու բերանով`

Ապրէ փատիշահ, ապրէ՛ դուն հազար,

Հայէն պէյ, փաշա դուն մեզի մի տար…

 

Ու բանտն էր քշուած կօշիկը հագնող տղան, մէկ ուսը քակուած, անոպայ ժամտարմայի մը ուժգին քաշելէն, միւսը` ծղիէն կոտրած: Ճեղքած ալ էին անոր գլուխը երեք-չորս տեղէ: Աւելի դիակ` քան թէ վիրաւոր: Մե՞ղքը: Բայց պարզ էր ատիկա: Ըստ հարիւրապետի խորաթափանց հանճարին` անիկա ստացած էր կօշիկները իբր նուէր այն ծառայութեան, զոր մատուցեր էր քոմիթայ ին, պարտէզին ճամբան ցոյց տալով Սողոմին ու իր մարդոց, քանի որ, տան ետեւով, դրացի կը սեպուէր Նալպանտենց պարտէզին: Խելացի մէկը անշուշտ կը խոստովանէր իր արարքը ու չէր ստեր յիմար կեավուր ին նման, որ գիւտն էր ըրեր Սողոմին ուրիշի պէտք չունենալուն, իբր տան տղայ, բոլոր աղէկ գիտնալով ճամբաները: Հայու գլո՜ւխ: Ու կերած էր խեղճ տղան սպաննող ծեծը, արիւնլուայ ու նուաղ:

 

Բանտն էին պահակները, որոնք տեսեր էին, անկասկած, զինեալ խումբը, քանի որ անոնց փամփուշտները «փառ-փառ» կը շողային հաց-եփ Մարթային վկայութեամբը ու դաւած իրենց պաշտօնին, առնուազն չտեսնել ձեւանալով: Դեռ քննութիւնները, իրենց սկիզբին մէջ, ունէին հանելիք նոր անակնկալներ: Արդէն ատկէ առաջ անոնք քոմիթայ ին հացը կը կրէին իրենց կռնակի մախաղներով` ինչպէս կը վկայէին թուրք փայտուորներ, սայլորդներ, որոնք տեսած էին զանոնք, երբ կը պարպէին իրենց հացը ճամբու վրայ անծանօթ մարդոց, սովորական գեղացիներ ասոնք, թուրքին դիտակովը վերածուած, մեծ դիւրութեամբ, առասպելեալ կենդանիին, քոմիթաճի ին:

 

Բանտն էին թաղականները կրկին, հոգաբարձու Գրիգոր վարժապետը, որ շաբաթ մը ձայնաւորութեան դաս էր տուած եւ ժառանգած տիտղոսը. հիմա` խանութպան, ու կը ծախէր շատ բան ու կը տարբերէր միւսներէն տոկոս ալ ծախելով` ինչպէս կը գրէր պարտականին մէկը [14] իր տետրակին մէջ, պատճառ ըլլալով զուարթ կռիւի գեղացիին հետ, որ երդում կ՚ընէր տոկոս գնած չըլլալուն: Չախալենց Նազարէթը, դարբին, շերամաբոյծի վկայական մը ծոցին, որ գրաբարի քննութիւններուն սարսափը կը վայելէր, իր հանելուկ հարցումներով տղաքը դնելով ապշութեան մէջ ու ծանօթ էր իր «Հասան Հիւսէյնի աղա» երկսայրաբանութեամբը: Աւագանին` իր չորս-հինգ ներկայացուցչական դէմքերով: Ասոնց տետրակները կնիքի տակ առնուած, տակաւին չքննուած հսկայ բաց ունէին, հազարներով ոսկի, վազած դարձեալ քոմիթայ ին գանձին: Վարժապետները, մեծ մասով, վասնզի ազգային երգեր կը սորվեցնէին դպրոցի տղոց, ամէն օր, ինչպէս կը վկայէին պտուկ ծախող թուրքերը, մեր շարականները երաժիշտ ուսուցչին սքանչելի եղանակէն ու գրաբարէն քակելով, հասկնալով, պտուկ ծախած ատեննին: Դպրոցի տղաքը ունէին երգարաններ, լեցուն` Հայաստանով: Իրողութիւնը, տասը տարի առաջ անգամ մը ստոյգ, պիտի ըլլար դարձեալ ստոյգ, տասը տարի ետքն ալ, քանի որ այս յիմար ազգը փոխուելիք չունէր: Խանութպաններէն աւագները, - Մարտիկ օղլուն, որ առաջնորդարանին տակը կը ծախէր ծծումբ ու մետաղ, այսինքն` չփտող ապրանք ու կը պահէր «ոսկիին ուժովը» հիւծախտաւոր իր կինը ողջ ու ոսկիները մեծկակ տոպրակի մը մէջ վեր-վեր կը թօթուէր: Պոյաճուն Զաքարիան, աղքատիկ տունէ, քիչ մը գիր ճանչցող, բայց աշխարհքը սոթտած, որուն մեծղի կինը իր մշակին հետ կը պառկէր, էրկանը գիտութեամբը, ինչպէս կը հաւաստէին բանգէտ բերանները: «բորոտ» Սրապիոնը, որ դէմ էր դրած ոստիկաններուն ու ամերիկեան դեսպանին անունով սպառնացած չաւուշին, ազատելով ինքզինքը ծեծէն: Բոլոր այս մարդիկը յանցաւոր էին, վասնզի իրենց ապառիկի տետրակները կը ծառայեցնէին յեղափոխական անդամավճարի ու քոմիթէ ին հաշուոյն կը կատարէին «վերէն» նշանակուած գումարներուն գանձումը:

 

Բանտն էին քանի մը ոճրագործ [15] անցեալով հարուստ [16] մաքսանենգներէն, որոնք առաջին օրը յիմար եղան [17] գեղէն իրենց «երեսը չշտկելու [18] » -- չանհետանալու [19]:

 

Առաջին ընդարձակ զուլումը:

 

Միակտուր ու փառահեղ այս յօրինումը պատիւ կը բերէր հարիւրապետին երեւակայութեան: Մարդ, թուրքերուն մէջ ապրելով միայն, ընտանութիւն կը ստանայ միջնադարեան այս իմաստութեան: Զարմանալին այս ամէնուն մէջ, հայերուն անխելքութիւնը չէր անշուշտ, որուն վրայ հիմա, յաղթանակէն ետք, թուրքերը ստոր շնականութեամբ վերադարձ մը կ՚ընեն ու մեզ կը հեգնեն: Զարմանալին` նոյնութիւնը, միութիւնն էր մտայնութեան, որով գազայ ին բոլոր պաշտօնակալները, սկսեալ գայմագամէն մինչեւ փողոցի աւելածուները, կը դատէին սպանութեան ու հրձիգութեան այս դէպքը եղջերուաքաղին պարունակէն ու կը նետէին անոր մէջ բոլոր ծաղիկները իրենց յօրինող ոճի՜ն: Պոլի՞սը: Անշո՛ւշտ: Վեհափառը, մեծագոյն ռոմանթիքը օսմանցի սուլթաններուն, ոստիկանական վիպասանի մը վայել թափանցամտութեամբ աչք կը նետէր բոլոր հաղորդագրերուն: Դէպքին օրն իսկ Պոլիսը ճամբայ էր հաներ, Եալովայի վրայով, յատուկ մարմին, ընդարձակ իրաւասութիւններով: Շրջանի հայ գեղերուն շատութիւնը, անոնցմէ ծնած ոճրագործներուն յանդուգն արարքները արձագանգա՞ծ էին մինչեւ պալատ: Գուցէ: Իրողութիւն էր, որ Պոլսոյ մօտութիւնը ու ժուռնալները բան մը կ՚արժէին: Եըլտըզի վրայ յարձակո՞ւմ մը, - ինչո՞ւ չէ: Պոմպայի դէպքը (905) իրաւունք պիտի տար կասկածոտներու, աւելի ետք: Այդ մարմինը իր տրամադրութեան տակ պիտի ունենար կուսակալութեան պահակազօրքը, պահեստիները: Գործը յանձնուած էր զարգացած ու Հայկական Խնդիրներուն մէջ որոշ փորձառութիւն ստացած հազարապետի մը: Սողոմենց տղուն պատահարը կը ստանար խոշոր նշանակութիւն: Դաւաճան քահանա՞ն: -- Թուրքերը մատնիչը կ՚անարգեն, բայց վերջաբանին:

 

Մինչեւ այդ մարմինին ժամանումը, հարիւրապետը սեփական նախաձեռնութեամբ, դէպքին օրն իսկ խուզարկած էր շրջանին կայանները, լեռները, ինչպէս կը զեկուցանէր շատ ընդարձակ տեղեկագրի մը մէջ, մատուցուող` գայմագամին, անկէ` անշուշտ Պոլիս: Կ՚արդարացնէր իր ձերբակալութիւնները, [20] կատարեալ լրջութեամբ հագցնելով բանտուածներուն իր խելապատակէն հնարուած ամբաստանութիւնները ու կը պատրաստէր միտքերը գործին մէջ ընդունելու ընդարձակ, յեղափոխական կազմակերպուած դաւադրութիւն: Ու կը թուէր իր ձեռք առած միջոցները: Իրականին մէջ, սօսիին շուքէն առանց բաժնուելու` անիկա հրահանգած էր ժանտարմաներուն մխրճուիլ անտառներէն ներս ու խոզ խրտչեցնող մեթոտներով [21] խուզարկել ժայռ ու մացառ: Ոստիկանները կատարած էին պետին հրամանը, ելլելով գեղէն դուրս, հայհոյելով «իգացող» սպային, երկարած` հանդարտ քունի, առաջին բլուրներու ոտքին, ու մութին` դարձած գեղ: Անոնց տասնապետները, ջուրի պէս գոց սորվըւած անուններով --բոլորն ալ դիրքի, անտառէ` աղբիւրէ--   կը փաստէին գործադրուած արշաւները, կոխկռտուած անտառները ու վատնուած «ոտքն ու վաստակը»: Չկար կեավուր ը: Չկային միւսներն ալ, պոմպաճի ու վախկոտ հընզըր ներ բոլորն ալ, ապահովաբար խլուրդի նման ծուարած հողին տակը, երբ առած էին ոտքի ձայները Օսմանին քաջարի զինուորներուն:

 

Մեծամիտ ու ինքնաբաւ այս հպարտութիւնը, որ կը ներուի պարզուկ այս գեղացիներուն, մեծ մասը «անգրագէտ», սպաներուն մէջ կը վերածուի խուլ սպառնալիքի: Երկու դարէ ի վեր անընդհատ պարտութիւն միայն արձանագրած թուրքերուն պատմութիւնը գուցէ հեղինակն է այս նանրամտութեան: Զինուորը ամենակալ է գէթ բառերու վրայ: Ու զարգացումէ անցած սպան նրբերանգով միայն կը զատուի կաղապարին կնիքէն: Իրենց անգթութեան, թուլութեան, բնականութեան պահերուն է, որ պիտի զգան զինուորի հոգիով, այսինքն իրենց ներքին կենցաղին մէկ փոքր մասին վրայ: Ատկէ դուրս անոնց մէջ երեւցողն ու գործողը մեծատարած կայսրութեան մը խորհրդանշանն է. վարչական ոգին, աշխարհներ կառավարող, ժողովուրդներ լուծի տակ պահող ու քաղաքակրթութիւն մը հարկադրող: Այդ ոգին է, որ թուրքը կ՚ընէ աշխարհին ամէնէն տարօրինակ մէկ կենդանին: Չեմ գործածեր դասական վերադիրները: Ուրիշներ «այլազգ» չեղան:

 

-- Քոմիթա՛ն, քոմիթա՛ն, - կը պոռար ջղայնոտ հարիւրապետը, ձայնն առածին չափ, մտրակին կոթը զարնելով սեղանին ու սպառնալով այրել գեղը, տեղը մոխիր ցանել:

 

-- Վալլա՜հ-պիլլա՜հ…

 

-- Վալլա՜հ-պիլլա՜հ կ՚ընէ, -կ՚արձագանգէին տասնապետները ահաբեկ ամբոխին, հրաւիրելով զայն ժամ առաջ յանձնել ատ «գազան»ները:

 

Ու կը սպառնար այրել անտառները, խխունջի պէս եփելու համար ծակամուտ ստոր փախստականները:

 

-- Ելլեն մէջտե՜ղ [22], - կը բղաւէր անիկա, զայրագնած, ու փրփրած:

 

Անոր այս զայրոյթին դէմ ամբոխը լուռ կը նայէր գետին: Առաջին օրն էր դէպքին ու գեղացին շատ էր լսած այս պոռոտ քարոզները նման առիթներու, նման բերաններէ: Բայց դիտելի էր կազմը, սա զանգուածին, ուր քիչ էին այրերը, ուշագրաւ ձեւով մը իրենց տեղը տուած անտիական պատանիներու ու կիներու:

 

Ատեն-ատեն իր թատերական զայրոյթին մէջ հարիւրապետը կը տաքնար իսկական ներքին հեղումով, երբ կը յանդիմանէր ոստիկանները: Յանցա՞նքը ասոնց: Համարձակի՜լը` ներկայելու իրեն սա ու նա խնդիրներ, բանաձեւուած` կիներու բերնով որոնք կ՚աղաչէին արտօնուիլ գիւղաքաղաք իջնելու, բանտարկեալներուն տանելու համար զգեստ ու վերմակ:

 

-- Թող սատկի՜ն….

 

Ու այդ բառերը պատկեր էին անոր երեսին, ուր վայրագ, սափրուած [23] խաղաղութիւն մը կը կանչընար:

 

-- Պիտի սատկի՜ն:

 

Կ՚աւելցնէր անմիջապէս: Ու նոյն այդ երեսին անզգած ցրտութեան վրայ կարծես թրթիռ կ՚ելլէին սպառազէն բաներ, հեռանկար խժդժութեանց շեմաները:

 

Ո՜վ իշխանութիւնը յաղթականին, պարտուած քաղաքի մը կորանքին առջեւ: Ու իշխանութիւնը թուրքին, երբ անիկա կը վիրաւորուի դարաւոր իր խղճմտանքին մէջ ու անգութ ըլլալ, պէտք եղածէն աւելի ըլլալ չկրնալուն ցաւովը կը վառի:

 

-- Գե՞ղը:

 

Այս ամէնուն դէմ, փայտուորները անշուշտ կը ցուցադրէին [24] մէկ կտորը անոր հոգիին, լաւատես, անյարիր, անղեկ կրաւորութեանը մէջ: Ջարդերէն առաջ աղաները կը խնայուէին: Վերջը` անոնք նկատուեցան պատանդներ: Վարչագիտական նոր այդ հնարքը սարսափը բեղմնաւորելու ազդեցիկ ճամբայ մը եղաւ, գործադրելի մինչեւ Տարագրութիւն: 913ին այդ գեղին աղաները Պոլիս թափուած էին, միշտ ասպատակներու խնդրով: Գ. Զօհրապ անոնց պաշտպանութիւնը ըրաւ գեղեցիկ վերլուծումով մը, չեմ յիշեր որ դատարանին առջեւ: Աղաներուն պակասը, միւս կողմէ` կ՚անդամալուծէր գեղին ընդդիմահար բնազդները: «Իրարու նայելով»ը ձրի բացատրութիւն չէ: Կռիւի տղաքը` իրարու մէջ անմիաբան ու մասով բացակայ գեղէն: Ուրիշներ իբր պահակ` արդէն ձերբակալուած: Կը մնային քահանաները, թիւով չորս-հինգ, որոնցմէ մէկը իր դաւաճանութեամբը, միւսը` իր աւագութեան կնիքովը հրապարակ էին ինկած, կապ պահելով ժողովուրդին ու հարիւրապետին միջեւ:

 

Աւագերէց Օհանը, կործանած, ցաւագար, իր ու իր ժողովուրդին անկարողութեան խոր գիտակցութեամբը, կը դողար ամօթէն, կ՚անիծէր իր «կարգը» եւ աչքերը կը շեղէր դժբախտ կիներու սա դէզէն, որ կախուած էր անոր աչքերէն` ինչպէս Աստուծմէ: Կը տեսնէի՞ն անոր բան մը ծամելը, քանի որ շարժումի էր մօրուքը, երկկողմանէ, ականջներուն խեփորներէն: Կը ծամէր քահանան իր կատաղութիւնը, գուցէ կատոզը իր յիշոցներուն, ստիպուած ըլլալուն ետեւէն քալելու միւսին, ուրացող ու Վասակ, որ հարիւրապետին հետ կը մնար ժամերով:

 

Գիտէք անոր դերը: Գեղացին ատկէ զատ կը վախնար իր ժամուն գանձէն: Գիւղապետին հետ անձնական հակառակութիւնը մինչեւ մատնութիւն առաջ տանող եկեղեցականը ի՞նչ բանի ընդունակ չէր անոնց աչքին: Ու երեւցած էր գեղը, իր կիներուն բերնովը ամբարիշտ կրօնաւորին: Անոր դուռին կատարուած էին սպաննող «ելոյթ»ները, բանտուածներուն պարագաներէն, միշտ կիներու ճակատով, որոնք մեր ու անդիի աշխարհին բոլոր պատուհասները պսակ-պսակ, խամբուլ-խամբուլ կը կախէին անոր մօրուքին թելերէն, աղջիկներուն ու տղոցը համար աղերսելով, երկինքին բաց դուռուըներէն փորձանքներուն է՛ն գէրերը, ուժովները:

 

Մատնութիւնը հոգեկան փոքրութիւն մըն է ու փոքր ժողովուրդի ծաղիկ: Անիկա քիչ անգամ կիրքի կը վերածուի: Իրենց ցեղին դէմ եղած են ըմբոստացողներ, որոնք արիւնի այդ ցայտքով անցած են թշնամիին ճակատին, բայց ուրացումը ընդունած արձակ բազուկով: Նոր օրերուն, մատնութիւնը կը պահէ իր ճռզած հոգեհիւսքը: Բորբոսն է անիկա սմսեղուկ նկարագիրներու, որոնց մենաշնորհը ամչնալու, տաքնալու, ընդվզումի անընդունակ շինուիլն է: Փոքր մարդերու ընդերկրեայ այս ուժն է, որ զզուելի կ՚ընէ այդ արարածները:

 

Դաւաճան քահանան զզուանքէ վեր զգացում մը կ՚արթնցնէր իր շուրջը, երբ զատուելով ժանտարմաներուն պաշէն, ժամառաջի հրապարակը լեցնող խումբերուն կ՚ուղղէր իր քայլերը, ձեռքին տարածած թուղթեր, բանտի աղաներուն գիրովն ու կնիքովը: Իրեն կ՚ընկերանար թուրքերէնի ուսուցիչը, եղկ ու նանրամիտ արարած, որ կը պաշտէր «Փունջ» պատուական լրագիրը, նահանգին նախորդ առաջնորդ մեծ թրքասէր եկեղեցականը, ու անկարող էր կառավարելու իր կինը, չար բերաններէ հանուած «արծելու»: Երկուքով կը հաստատէին նամակներու վաւերականութիւնը: Այս թուղթերը ուղղուած էին քիչ-շատ լեռնէ հասկցող մարդոց, հովիւներու, մշակներու, որպէսզի «աջակցէին» կառավարութեան, օր առաջ երեւան հանելու համար «շունին լակոտը», Սողոմենց տղան: Անոնք կը պարունակէին նաեւ նոր աղերսանք մը, որով գործի կը հրաւիրուէին բոլոր «ազգն ու թագաւորը» սիրողները: Ձեռք տալու իրարու, բռնել ու կառավարութեան յանձնելու տեղերնին անծանօթ օտարականները, «ոջլոտ ու որդնոտ», ով գիտէ ի՜նչ մեծ ոճիրներով սեւցուցած սիրտերնին, արիւն թափած ու փախած այս կողմերը: Ի՞նչ կապ ունէր տարիներէ ի վեր հանգիստ ապրող, բարգաւաճող գեղը ատ մարդասպաններուն հետ, որոնք իրենց «բնակասնունդ» (տէրտէրը Փարպեցին կը սիրէր) Երկրին մէջ խաղաղութիւնը խանգարելէ, անմեղ արիւն թափելէ ետքը, եկած էին սա կողմերը, «հաւատարիմ հպատակներն ալ զառածելու զգաստութեան փարախէն»: Այս թուղթերէն ամէնէն ընդարձակը խմբագրուած էր Արթին վարժապետէն [25], պիտակ անունով` Մշոյ [26], ստորին կզակին շատ ներս հրուած ըլլալուն: Գիրը իրմով կը փոխարինէր ինքնաբերաբար: Երեսուն տարիէ ի վեր տէրն էր անիկա դպրոցին միջնայարկին. Սաղմոս ու Նարեկ կը կարդացնէր ու անսահման վարկ կը վայելէր հրաշքի կարգ անցած իր գիտութեանը, ինչպէս հրաշք նկատուող իր ամուրիութեանը շնորհիւ: Չէր կարգուած` այսօր մոռցուած պատճառով մը, քանի որ ծեր էր ա՛լ: Բայց ամէն տղայ պարծանքով կը պատմէր անոր գրաբարագիտութիւնը: Իբր թէ մատներուն ծայրին պատրաստ սպասէին «Տարերք»ին [27] բոլոր օրէնքները, անիկա երբ բանար բերանը, աղբիւրի պէս կը վազցնէր «զոր օրինակները»: Կը հաւաստէին, թէ հաշուած իսկ էր գիրքին գիրերուն ամբողջ գումարը: Ու կ՚ապրէր ութսունամեայ իր մօրը հետ, մոռցուած սիրոյ մը իբր շարժուն տապանագիր ժուռ ածելով հաստ իր ծերութիւնը տղոցը հեգնութեան ու վախին ընդմէջէն: Կեղծաւո՞ր, այս նամակները գրելու ատեն: Չէր անշուշտ քաջարի վարժապետը: Բայց այդ տարիքին անիկա ուտելով անողորմ ծեծը թուրքին, մղուած էր այդ չարաշուք «ճարտասանութեան», զոր տէրտէր մը կը դասախօսէր գեղի հանած-վարած տղոցը, առանց հասկցած ըլլալու թանկագին տետրակին իմաստը: Արթին վարժապետը ատ դասը առեր էր Արմաշու Չարխափանէն, [28] Մավեան անունով ուսուցիչէ մը, բայց թուղթ միայն առած: Բանտին խորերէն, այդ նամակը, միշտ ճարտասանօրէն, 1870ի լեզուով մը, «Փունջ»եան ջնարակին տակ ամրօրէն պահելով նախդիրաւոր իր զրահանքը, վերաքաղը կ՚ընէր Մշեցի Աւետիսին մօտիկ պատմութեան ու այդ խնդրով ստեղծուած դառնութիւններուն: 95ին, գեղը, քիչ մը իրեն յատուկ յիմարութեամբ, քիչ մըն ալ կարմիր թերթերու փքոցումով, յարձակեր էր, սօսեւոր սրճարանին մէջ բանտուած այդ հայաստանցիին համար` ոստիկաններուն վրայ, առեր անոնց ձեռքէն ու կապէն «քիւրտին» այդ կտորը ու տարեր, փախցուցեր լեռը: Տենդի օրեր էին ու մարդիկ քիչ մը դուրս իրենց հուներէն, Պոլսէն արձակուած հեղեղի մը ուժով: Գումարտակ մը զօրք կը պատժէր գեղը, ձերբակալելով բոլոր մասնակցողները այդ «անխելք» ցոյցին ու բանտին մէջ փտեցնելով զանոնք ամիս ու տարով: Անօգո՞ւտ: Չէր անցած այս տաքգլուխ փորձը: Քանի՜ տղաք մեռեր էին, գեղ դարձին, բանտի ծեծին հետեւանքով: Փճացած քանի՜ տուն, կաշառքի ու թալանի մէջ: Նոր Աւետի՞ս` Սողոմենց տղան: Բանտին իմաստութիւնը այս նամակը թելադրած ատենը չէր անդրադառնար իրականութեան: Գեղացին տեղէն չէր շարժած այս առիթով ու կը հրուէր, բռնի, ըմբոստութեան: Ու նամակագիրը կը շարունակէր ողորմութիւնը խնդրել Աստծոյ «ի վերայ ազգի մերոյ», «գթառատ ողորմութեամբն իւրով», ու իր անսպառ գանձէն «պարգեւել փառք եւ արեւշատութիւնը Վեհափառ կայսեր, ոյր բարեխնամ հովանւոյն ներքեւ մեր ազգը կ՚աճի, կը բարգաւաճի բազմաթիւ դարերէ հետէ»: Նամակը չէր մոռցած մեծ գիրերով դրոշմել նաեւ նշանաւոր առածը, «ադամանդ» նախադասութիւնը, զոր 96ի ջարդերուն յաջորդ օրը, «Փունջ» պատուական լրագրոյ հանճարեղ խմբագրապետ եւ տնօրէն Համբարձում էֆէնտի Ալաճաճեան, հաւատարմութեամբ եւ երախտագիտութեամբ զեղուն չորս-հինգ սիւնակ խմբագրականէ մը ետք, ցատկելով արեան հեղեղին վրայէն` հոսող օրերով Պոլսոյ մայթերէն, ինչպէս Քեաղըթհանէի զբօսաջուրէն, զետեղեր էր յօդուածի վախճանին - «Չիք փրկութիւն հայոց արտաքոյ Թուրքիոյ»: Իմաստուն վարժապետը խմբագրապետին չափ յիմար ու շողոքորթ չէր, բայց կը մտածէր «յար եւ նման», ու մեծ լրագրողին ոսկի խրատը կը մատուցանէր «յունկն եւ ի վայելումն մերազնէից»: Նախադասութիւնը բախտաւոր էր եղած, ո՛չ միայն իր օրին, այլեւ` աւելի ետքը, տեսակ մը օրակարգ` բոլոր զգօններուն ու խոհեմներուն…: Գեղ ղրկուելէ առաջ այդ նամակը եւ ուրիշներ թարգմանուած ու մատուցուած էին բանտի պահապանին, տասնապետին, ու ղրկուած գայմագամին, կաշառքի խողովակ փաստաբանիկ Մահմուտ ու մեզի ծանօթ Թահսին պաշ էֆէնտիին միջոցով: Գրաւոր այս գործունէութեան զուգընթաց, աղաները բանտէն կը վարէին նաեւ ձերբակալութեանց մէջ գեղէն սպասուած հանդարտութիւնը, յորդորելով բոլորը անխախտ պահել իրենց յոյսը արդարութեան յաղթանակին վրայ: «Սոխ չէին կերած, որպէսզի հոտէր բերաննին»: Անոնք, կարծես խրատուած, համամիտ բառերով, առանց տկարանալու ծեծէն, աքսորին սպառնալիքէն, հերքեր էին, ամէն հարցաքննութեան ալ քոմիթա ն, ու անոր մարդերը, որոնց մասին իրենց գաղափարը զուրկ էր լրջութենէ: Անոնք ամիս առաջ, այդ անունին տակ բռնուած ու գեղին փողոցներէն շղթայակապ անցուած օտարականի այդ կտորները չէին յօժարեր պատուել այդ տարազով: Մեծ էր անոնց զարմանքը հաց-եփ Մարթային աչքերուն, որոնք այդպէս մանր ու իրական գիծեր տեսեր էին առասպելեալ այդ մարդոցմէն: Գո՞ղ: Ըսէին այդպէս: Կը փոխուէր խնդիրը: Գեղին համար նոր բան չկար այդ վերագրումին մէջ: Թող խառնէին կառավարութեան թուղթերը, գտնելու համար գեղացիներուն աջակցութիւնը պետութեան ուժերուն, երբ պէտք կար սանձելու լեռներու գազանները ո՛չ հայ, ո՛չ թուրք: Ուրի՞շ բան էր քոմիթաճի ն: Ու բանտին խորերէն մեր խելացի աղաները կը զարմանային թուրք պէյերուն ու մեծիմաստ էֆէնտիներուն սա ակնյայտ անհասկացողութեան: Քոմիթաճի ն: Անշո՛ւշտ որ տարբեր արարածներ էին, ըլլալու էին անոնք: Ու իրենց զարմանքը փաստը կու տար իրենց հզօր երազին: Ինչպէս հասկնային անոնք չափը, որով անոնց խղճմտանքը կը կշռէր ատ տարօրինակ մարդերը, լեռներուն մէջ` «առիւծէն աւելի հզօր», ծեծին տակ` «քարէն աւելի հաստատ», չարչարանքին մէջ` «Յիսուսէն աւելի խոնարհ» ու անհասօրէն ժպտուն, մեծ` կախաղանին առջին, ինչպէս պատմեր էր, ականջը ծակ ու խօսիլ գիտցող գեղացի մը, պատահմամբ ներկայ ըլլալով, քաղաքին հրապարակը կախուած Չէլլոյի մասին: Չէլլոն ասպատակ մըն էր, եօթը ժանտարմա վրայէ վրայ դիզած: Թուրքերը անոր ուժին ու անգթութեան մէջ մատը կը տեսնէին քոմիթէ ին, անոր ամսականաւոր սպաննիչներէն: Կը մոռնայի՞ն անոր գեղը, ընտանիքը ու պարագաները, որոնք լեռ հանեցին երիտասարդը: Կախած էին զայն բանտին մէջ` սպաննելէ ետքը խեղդամահ: Ականջը ծակ գեղացին անշուշտ ներկայ չէր եղեռնին: Չէր ալ նայած ճօճուող յեղափոխականին, բայց չէր վարանած իր յերիւրանքին հագցնելու տարազը իր զգայնութեան, պատմումին մէջ դնելով անգիտակից խորութիւն ու տալով անոր կախաղանին տակ այն կերպարանքը, զոր հագնելու էր մահը, երբ կը մօտենայ ազգին համար զոհուողին: Իսկական քոմիթաճի ՞, Չէլլոն: Թուրքերը այնքան դիւրաւ լուն կը վերածեն ուղտի, երբ իրենց հաշիւները ուզեն ատիկա: Անոնք հայ ճամբորդը, ղարիպը, ինքզինքը պաշտպանողը քաղցր հաճոյքով մը պիտի տանին յեղափոխական լուսապսակին: Մշեցի Աւետիսը, ցաւագար ու որդնոտ, հովիւ անգամ անկարող էր ըլլալու ուռած իր սրունքներուն ու խոց-խոց բանող գարշապարին պատճառով: Սրճարաններուն մէջ բոհրած սուրճ կ՚աղար կամ սանդ կը ծեծէր` հացը հանելու: 95ին, ոտքին ցաւէն, չէր շարժած տեղէն ոստիկանի մը անցքին ու կերած գլխուն, տուած լեզուին, քիւրտի հաստութեամբ, նետուած բանտ, մեռնելու աստիճան ծեծուած ու հերոսացա՜ծ, գեղին խղճմտանքը արթնցնելով գործուող անգթութեան դէմ, առանց բառ մը ըսելու` իր արջու պէս հզօր, յամառ լացովը, բանտին պատերը փլցնելու չափ խոշոր ու աննահանջ: Քարը կը ճաթէր ատ ծեծին ներքեւ: Ասիկա սիրական մեթոտն էր թուրքերուն, մեր կողմերուն համար: Ո՜վ էր տեսեր ան միւս մարդերը, որոնց անունը կար, մարմինը` ոչ: Որոնք, հեռու` ամիս առաջ [29] բռնուած նապաստակի պէս այլայլուն ցաւագարներէն, կրակին վրայ երթալու էին իրենց տղոցը նման, տարտղնէին կապը, պատժէին անիրաւը, դաւաճան քահանաները, սողացող աղաները, թուրքին դանակը բարտողները:

 

Ու ծեծին հետ, որ չէր խնայուեր, մեր աղաները պարտաւոր էին ուտելու թուքն ու նախատակոծ, հայհոյալից բերանը զինուորական հարիւրապետի մը, այդ գործին համար յատկապէս վազցըւած Պրուսայէն: Մարդը, բացառիկ ու անհաւատալի [30] դաժան` ինչպէս մաղձալի, ներկայութեանը կանչած ատեն աղաները սկսեր էր անոնց օրէնքէն ու գիրքէն, կիներէն ու զաւկըներէն, լեզուով մը, որ ետ կը ձգէր ամէնէն աղտոտ, լպիրշ բառերը գեղին ծանօթ «յիշոց»ողներուն: Անիկա երդում էր ըրած իր մօրը արգանդին վրայ երեւան հանել քոմիթաճի ն: Ու առեր պաշտօն` չեղած պարագային, գեղին արգանդէն, «ծերերուն փորէն ծնցնելու» այդ վայրենիները ու շերտ-շերտ ձողտելու տէրութեան ու ազգին դաւադիր, խռովարար, անաստուած ատ քեաֆիրները, «հնչակ-դաշնակները»: Թերթերուն ժլատ ըլլալուն հակառակ, ներքին պրոպականտ ը կը տարուէր չափազանցումով: Ու դիւանի փոքրագոյն քարտուղարիկն անգամ եպարքոսի մը չափ ընդարձակ տեսութիւններ կը պտտցնէր գէթ բերնին վրայ, յեղափոխական գործունէութիւնը ռամկացնող, թուրքին հասողութեանը իջեցնող: Հիմա, երբ թուրք իշխանաւորներու յուշերը կը կարդանք, զարմանքով կը հաստատենք ատ օրերու յերիւրումներուն իրական նկարագիրը: Խուժանին համար մեր արիւնը տեսակ մը գինի կը նկատեն այդ մարդերը ու վեհապետը այդ տուրքը կ՚ընէ իր ամբոխին, իր հաշիւներո՜վը…

 

Օրուան մէջ քանի մը հատ այդ նամակները, կը հասնէին յատուկ ոստիկանով, պատճէննին առնուելէ ու թղթածրարին մէջ թխմուելէ ետքը, ներկայացուելու համար Պոլիս: Քահանան, նամակները կարդալու ատեն, դէպքերուն իմաստութիւնը կը շահագործէր մեծ ճարտարութեամբ: Մարդ խաբելու արհեստը ոչ մէկ տեղ աւելի կատարելագործուած է, քան թուրքին պաշտօնական շրջանակներուն մէջ: Ու զայն ճանչցող մը միայն կը հաւատայ այն անորակելի պարզմտութեան, որով այդ մարդիկը, փաշաներէն մինչեւ աւելածուները, կրօնական խանդավառութեամբ կը ստեն, ազատելու խօսք տուած՝ [31] րոպէին, հինգ վայրկեան յետոյ հարթուած [32] սպանդը մտաբերելով: Անոնց անզգածութիւնը այդ մարզին, իր նմանը չունի Արեւելքի ուրիշ ժողովուրդներու մէջ: Տէրտէրը թուրքի պէս կը մտածէր, երբ գեղացիին մօտ կը հետապնդէր գեղին բարիքը, հարիւրապետին մօտ` իր հաւատարմութիւնը փաստուած ցոյց տալով ու փրկելով կասկածէ, երկրորդ անգամ ըլլալով, հայ եկեղեցականին ուղղամտութիւնը:

 

-- Մի խաբուիք, ժողովուրդ, - կ՚ըսէր անիկա փէշերը բարտելէն ու պապենական, հին օրէնքուայ քիթը ճմռելով:

 

-- Տեսնող կայ:

 

Մօրուքը ափին, կիսակամար, թաւ յօնքերուն տակ աչքերը մանրելով, գաղտ ըսելու շինծու շարժումով` անիկա կը կրկնէր իր յանկերգը:

 

Տեսնո՜ղ: Իրա՞ւ, սո՞ւտ: Ատենը չէր քննելու օրհնուած բերանէն այսքան ստորնութեամբ մատուցուող այս զրպարտութիւնը: Քահանան գեղը կը բաժնէր իր վիշտին իսկ մէջը ու կը ստեղծէր, կը ջանար ստեղծել իմաստուն կրաւորութիւնը: Ամէն մարդ` իր սեփական փրկութի՜ւնը: Ու անոր բառերը կրակ կու տային արդէն իսկ շատ ուժով ցեղային մեր բնազդներուն: Մեր պատմիչներէն ողբացուած անմիաբանութիւնը մեզի ռոմանթիզմ կը թուի, երբ գրասենեակի մէջ կը կարդանք զանոնք: Բայց գործողութեան դաշտին վրայ այդ բնազդները դառնօրէն իրաւ են ու գերակշիռ, ազգերու մէջ քիչ տեսնուած կենդանութեամբ մը: Գուցէ մեր գերութեան երկար դարերը կազմեր են ենթահողը մեր որոմին: Ու գիրկ մը մօրուքով, տուն մը զաւակով, Աստծոյ կարգով ծանրաբեռն տէրտէրը կը հաւատար սա եղերակատակերգութեան, որ միակտուր փրթեր էր խելքին պտուկէն գինով Նորհատին, հիմա բանտ ինկած, հոնկէ ալ շարունակելով հաւատալ, իր մեծահանճար ուղեղին: Փաստաբան ծնած էր մարդուկը: Մե՜ղք, որ հայ էր: Այլապէս մինչեւ եպարքոսութիւն բաց պիտի գտնէր իր առջեւ տէրութեան պաշտօնները: Չէր դժգոհեր ուտելով ծեծը ի փառս իր հանճարին: Աւագանին այսպէս նուաստացնելը նորութիւնն էր, զինուորական հարիւրապետէն կարգադրուած:

 

Կրակին առաջին օրը, արագ իր առաքումներով դէպի գազա, նոյնքան արագ իր ժամանումներով (չորս անգամ գոլ [33] էր մտած, գեղը, չորս տարբեր դիրքերէ), դրացի թուրք գեղերէն կրակտեսի այցելութիւններով, անցեր էր տեղական, փոքրադիր սարսափէն դէպի լայն խռովքները, որոնք մեր գեղերունը եղան դարերով, երբ մեր ժողովուրդը առտուն արթնցաւ, ձգուած մինակ թշնամիին դէմ: Զինուորական այս շարժումները պատկերը կ՚արթնցնէին 96ի օրերուն: Ոստիկաններուն խստութիւնը, սպաներուն անպատկառ ու հայհոյալից վերաբերմունքը, աւագանիին տունն իսկ չարտօնուած ուղղակի բանտ քշուիլը յաւելումներ էին, քանի որ Ջարդի տարին զօրքը անցեր էր գեղին բացերէն ու դրացի թուրքերը չելած իրենց գեղամասերէն: Յաւելում ու նշանակալից, ատ դրացիները, [34] զանազան պատրուակներով, զինուած ու հանդիսաւոր, խումբ-խումբ: Որոնք մտան հայ գեղը, յոխորտ ու խոժոռ, չափելով փողոցները: Հաստ, պարագային յարմար աճումներով կրկնապատկուած անոնց մէջքերէն, զորս կը գեղազարդէին նկարէն շալեր, դուրս կ՚ելլէին գլուխէն ու պոչէն կանգուննոց դանակները, երբեմն զոյգ-զոյգ: Ու անոնց ուսերէն, յունական մարթինները, բոցափայլ կամ գորշ մասերով, նոր ձուլուած: Սեւազգեստ ու կիսավայրենի զինուորներուն քով, հերկուած խուլ ըղձանքներէ բազմապիսակ այս տարազները, հալած կապարի գոյնով, իրենցմէ դուրս կը ծորէին այն վայրագ բանը, որ հրազէնով ու երկաթով ցոյցի ելած, պտտցուած մահն է պարտուած ժողովուրդներու աչքին: Գետնի քարերն իսկ անհանգիստ էին անով: Կը դողային դուռները, երբ անոնք չորս-հինգով կանգ առնէին ու խորհուրդի մտնող ձեւ մը տային իրենց արիւնակալ աչուըներուն, հարուստկեկ տունի մը առջին կամ ուրկէ ներս աղուոր պատկեր մը հարսի ըլլային օր մը նշմարած: Ասոնք, առանց պաշտօնական միջամտութեան, կը դիւրացնէին ձերբակալութեանց գործը, իրենց ներկայութեան ժահրովը անդամալուծելով ամէն դիմադրումի փորձ:

 

Ո՞ւր` անոնք, որ նման տագնապի շրջաններուն, գեղկապի կամ կոխի դեռ չմոռցուած դրուագներուն, զրահուած ու ինքնաբեր, կ՚ելլէին կրկէս ու կը վարէին պաշտպանութեան գործը: Ո՞ւր` քաջերը, մաքսանենգները, ըմբիշները, անվրէպ նշանառուները, թնթանօթ պատրաստողները, շէշխանէի ասպետները, - մարդեր ասոնք, անունով ու տուած փորձը իրենց համբաւին: Ո՞ւր` խելացիները, թուրքերուն հետ լաւ լեզու բարտողները, աղաները, ծերերը, որոնք Պրուսայի մէջ, իրենց ոսկիին ուժովը, հալեցուցած էին Ջարդին թաթառը: Ո՞ւր` երիտասարդութիւնը, որ քսանին մէջ նոր կը մտնէ ու կը վազէ կրակին, այդ տարիքին յատուկ եռանդով: Թուրքերը կը ծաղրեն մեզ հիմա, բայց շատ շուտ կը մոռնան, որ նոյն այդ մարդերը, իրենց թուումին կարգովը այս անգամ թուրք, մեզի չափ ալ ցոյց չտուին մարդկային արժանապատուութիւն ու յունական բանակին ընդառաջ իրենց կիները ղրկեցին, սպաները ձեռքէ ձեռք յափշտակելով, դարձեալ այդ գեղերու շրջանակին մէջ:

 

Սարսափին մէջ անդամալոյծ, զրկուած մեծերէն, ու լքուած քաջերէն, գեղը ձգեր էր դիմադրելու, գոնէ երեւալու դասական իր ախորժակը: Իննսունվեցը պարապ չէր անցեր անոնց գլուխէն: Քիւրտի կտորի մը համար, Աւետիսին պիտակն էր ատիկա, չհերոսացա՜ծ, ստեղծուող տագնապը թարմ էր տակաւին, բոլորին ուղեղին: Պոլսոյ ջարդերը պատմուած էին Ղալաթիա բեռնակիր խենթ Արութէն, որ իր կաշին ազատեր էր ընկերոջը քուրդ [35] գդակին շնորհիւ ու շունչը գեղն էր առեր: Ու, թուրքերուն սպառնագին պատրաստութիւնները, երկօրեայ անձրեւն ու գեղ խուժելէ արգիլուիլը` ամենածանր անդրադարձով դէպքեր էին: Հիմա՞: - Ո՛չ տէր, ո՛չ առաջնորդ: Վարիչները` սեփական կաշիին մտահոգութեամբ մաղաղկուն: Քիչ-շատ ունեւոր, «առաջաւոր» տուները` արդէն իսկ առնուած մրրիկին ճիրաններէն: Կը գործէր գեղը նման մարդու, որ մահուան մէջ կը մտնէ, բայց չի հաւատար: Ո՞վ է ան, որ պիտի հաւատայ գէթ իր վերջին քառորդին հասած ըլլալուն:

 

Եսասէր, ժխտական այս տրամադրութիւնը կ՚արծարծուէր դաւաճան քահանային անձնական հեղինակութեամբը եւ քաղաքական-պատմական (մէկը կրնայ աւելցնել` փիլիսոփայական) փաստերովը:

 

Տէր Արսէն քահանան, Ջարդերէն առաջ եւրոպական Թուրքիոյ մէկ կարեւոր նաւահանգիստին մէջ կը գործէր իբրեւ հոգեւոր հովիւ: Զարգացած, թուրքերէնը մայրենի լեզուի չափ կուլ տուած, ձեռներէց, խօսող ու եռանդուն` եղեր էր յեղափոխական կազմակերպութեան մը մէջ, ուր այդ խոշոր բառերուն հետ տարօրէն միամիտ խանդավառութիւն մը դիւր կու գար իր ռոմանթիք խառնուածքին: Փառասէր ու հերարձակ` անիկա կառավարութեան հետ կը վարէր շատ սիրալիր յարաբերութիւն ու մակեդոնական յեղափոխականները կը պաշտպանէր մատուռին մէջ: Աւրուած էր իրեններուն հետ, նանրամիտ հակառակութեան մը պատճառով, ենթարկուած գիշերային ծեծի, բայց զգուշացած մատնելէ: Ջարդերը ըրին զինքը աւելի զգաստ: Յեղափոխութիւնը ա՛լ ելած էր հռետորական իր ջնարակէն ու թեթեւութենէն: Տէր Արսէն քահանան, մատնութեամբ կասկածուած, մակեդոնացիներէն հրահանգ ստացաւ լքելու նաւահանգիստը, եթէ չէր ուզեր մեռնիլ: Կ՚ընէին այս շնորհը իրեն, ապերախտ չըլլալու համար լաւ օրերու յիշատակին: Անիկա դարձաւ գեղը: Կռիւ` քահանաներուն դէմ: Տէր Օհանը քիչ մնաց խեղդէր զինքը, եթէ չառնէին ձեռքէն անոր մօրուքը: Կռիւ` գեղապետին դէմ, որ պաշտպաներ էր աւագերէցը: Կռիւ` իր տունին դէմ, որ քաղաքէն դարձած գեղի իր բոյնին, մոռցեր էր մէկէն փառքի օրերը տէր Արսէնին ու ընկղմեր գեղական իր բարքերուն խորը, նետելով մէկդի քաղքենի հագուստը, տղաքը զգեստաւորելով գեղի տարազով: Անօգուտ էր անոր լեզւագիտութիւնը սա բունին մէջ, ուր ոստիկանը իր կոշտ թուրքերէնովը կը նախատէր անոր փառասէր կերպերը: Անօգուտ էր իր պերճախօսութիւնը, որուն համար «ազգային ժողովի սրահներ քիչ կու գային»` ինչպէս խօսեր էր իննսունհինգէն առաջ, Պոլսոյ կարեւոր մէկ թաղին խորհրդարանին մէջ: Կը ճաթէր նախանձէն, երբ իբր աւագերէց տէր Օհանը «ծանուցում կու տար» ժամուն բեմէն, մատաղ կտրող բարեպաշտները օրհնելով իր իւղագինի համար « քէսէ ներուն» բերանը լայն բանալ յանձնարարելով, պարզ ու բարի` ինչպէս հոգիները, որոնց կ՚ուղղուէին այս բառերը: Դէպի մատնութի՞ւն: Դժուար է ճամբան, բայց ոչ անկարելի:

 

Առաւ ատ քայլը, ամիս առաջ, գիւղապետին դէմ լեցուած մահու չափ: Անիկա հաշտուած էր տէր Օհանին հետ, բայց չէր մարսած միսի այդ զանգուածը, որ գիւղապետ կը կոչուէր: Ո՞վ էր ատ հասարակ ծագումով, հասարակէն ալ վար ուղեղով մարդը, որ հինգ տարի առաջ ջորեպան, ծակ վարտիքով բեռ կը կրէր, ջորին ալ ուրիշին ըլլալու պայմանով: Հինգ տարի առաջ կմախք կատարեալ, ընկոյզ թօթուելու ձողին պէս բարակ, այսօր փորէն զոյգ մարդով հազիւ բոլորելի էր: Ու պե՜տն էր գեղին: Այս անակնկալ ամբարձումները թէեւ ցանցառ, բայց երբեմն-երբեմն կը դիտուէին գեղին սա վերջի շրջանին: Քահանան կը պոռար կատղած, գրգռելով հանրային կարծիքը ջորեպանին դէմ: Ժողովուրդը ինչո՞ւ կը մոռնար աղբիւրը այդ բարձրացումին: Ինչո՞ւ ճիշդ չէր տեսներ, մօտի նաւահանգիստին մէջ անոր ճարած փաշային դերը: Ի՞նչ բանի գնով թուրք փաշան հաներ էր ատ ջորեպանը իր ախոռէն ու տարեր դիրքի, դրամի: «Գի՜նը, գի՜նը», կ՚աղաղակէր անիկա, ամէն տեղ, ու չէր վախնար հոգին սեւելու: Կա՞պը: - Քահանան կ՚երթար առաջ…: Ստոյգը ա՛ն էր, որ փաշան անունով միայն թուրք, պալատէն շնորհազուրկ, ծերացած ու խելօք արարած մըն էր, տեսակ մը աքսորական, քանի մը շատ գաղտնի մոլութիւններով: Անիկա «կոխուած» էր իր կիներէն, որոնք պզտիկ այդ քաղաքին մէջ Պոլսոյ պատրանքը կը ստեղծէին, ոսկեդրուագ նաւակներու մէջ ընկողմանած պտոյտի ելլելով ու ծոցին խորերը արձակելով իրենց հեռալուր ձայնին ոսկի շամանդաղումը…: Արգանդի՞ պատմութիւն: Աստուած ինք էր գիտնալու: Ստոյգ էր նաեւ միւս պարագան: Ջորեպան Թորոսը, առանց հաճի ըլլալու, կը յիշեցնէր հին օրերու հաճի աղաները, իր առատաձեռն նուէրներովը, ճոկանովը, տուներովը, ջաղացքներովը, կալուածներովը: Ու անոր փորը «դագաղն էր» իր գաղտնիքին…: Մատներ էր զայն քահանան Պոլիս, գեղ այցելած յեղափոխականներու իբր պատսպարան ընծայող: Հիմա՞: Ո՞վ էր ի վերջոյ Սողոմենց տղայ ըսուած տիրացուին կտորը, որուն երեսէն գեղին վրայ բացուեր էր սա կրակը:

 

-- Խելքերնիդ ժողվեցէք, - կը պոռար անիկա ու կը ճմռէր միշտ, պապենական քիթը:

 

Լքումի, վախի ճապաղիք:

 

Քահանային այս քարոզութիւննե՞րը, ոստիկաններուն նուազութի՞ւնը [36], թէ իսկապէս աւելի վեր պատճառ մը կը միջամտէին, որպէսզի տագնապը ստանար գահավէժ գնացք: Մինչ այդ` ոստիկանական միջոցները կը բաւէին կացութեան: Գազա ներու մէջ այդ կազմակերպութիւնը, քիչ մը արհամարհուած իր կապկպուած գործունէութեամբը (թուրք ասպատակները, ազդեցիկները զանոնք կ՚ապտակէին մինչեւ իսկ կառավարական պաշտօնատեղիներուն մէջ: Պաշտօնեաները` անոնց գլխուն կը թափէին դիւաններու ձանձրոյթով ստեղծուած սրամիտ հեգնութիւնը ու կը զովանային այդ անատոլցի էշերուն տկարութեանցը ցուցադրումով), նման առիթներու կը սպասէր ինքզինքը քիչիկ մը արժեւորելու համար:

 

Զօ՞րք:

 

-- Կար ատոր ալ խօսքը:

 

Ու կը պոռար տէր Արսէն քահանան, զգաստութեան, խելքի կանչելով տաք-գլուխները, սիրտով շատ` ուղեղով քիչ երիտասարդները: Հարկ չկար եղ քսելու թուրքին հացին:

 

Երկրորդ օրը կրակին, խուզարկուեցան բոլոր այն տուները, որոնք մօտէն-հեռուէն ազգականական կապ ունէին Սողոմենց հետ: Ըսողներ եղան, թէ դրամը մէջ էր մտած: Սողոմենց տղան տեսնողներ դրուեցան հրապարակ, անշուշտ առանց անունի: Փայտուորներ հանդիպեր էին անոր երբ Ջուր-ելածի զառիթափէն կ՚իջնար ցած: Իրա՞ւ: Սո՞ւտ: Անկէ նոյն այդ աղբիւրը կը ղրկէր տղան Մենծ-լեռը, տախտակ հանող գործաւորներուն մօտ, տեսակ մը աքսորական ասոնք, մեծ մասը կնիկնուն երեսէն, քանի մը տարին հեղ մը երեւալով իրենց գեղին մէջ, ճգնաւորի պէս քաղցր, հեռացած ու մաքրահայեաց: Իրա՞ւ: Սո՞ւտ: Ամէն մարդ լուր ունէր ածելիք:

 

Ուրիշ զրոյց մը, շատ աւելի յամառ, որքան յիմար, տղան կ՚ենթադրէր խառնուած արդէն Կոստանին խումբին, չորս ժամով հեռու հայ գեղէ ասպատակախումբ [37] մը ասիկա, որ կը գործէր երեք տարիէ ի վեր, զուտ աւազակային ծրագրով, կազմուած «ամենատխմար» գեղացիներէ, բայց յուղկահարութիւնը գործադրելով թուրքերէն վեր վայելչութեամբ մը, կողոպտելով հարուստը, տալու համար աւարը աղքատներուն: Խումբը կը զբաղեցնէր երկու գազա ները, շնորհալի բախումներով, ոստիկանները խնայելով ու լեռներու թիւրքմէնները պաշտպանելով շրջակայ թուրք սրիկաներու տռիփին դէմ: Բախո՞ւմ: Շա՜տ: Նեղը մտածին պէս կ՚ամրանար անիկա Ողիմպոս, որուն արեւելեան ստորոտը ուրիշ խումբ մը գեղ --հայ ալ, չերքէզ ալ, թուրք ալ-- պատսպարան ու պարէն կը հայթայթէր անոնց: Այդ մարզերուն մէջ սիրելի այդ խումբը թանկագին նպաստ կը բերէր մաքսանենգներուն, ստուարացնելով անոնց հրացաններուն թիւը, դէտերու հետ կռուի ընթացքին, կարապետելով բեռնաւոր ձիերը Ողիմպոսին կիրճերէն ու ապահով իջեցնելով դաշտ, դէպի Քէօթահիա ու դէպի Ուշագ:

 

Ու նման շատ մը պատմութիւն:

 

Ուշագրաւը այս ամէնուն մէջ զրոյցին մէկ մանրամասնութիւնն էր, որուն համեմատ Կոստանին խումբը երեւցեր էր գեղին պարտէզներուն մէջ: Ինչո՞ւ: Ժողովրդային երեւակայութիւնը կը միջամտէր ու քաջանուն ասպատակը ճակատի կը կանչէր հարիւրապետին հետ: Շատեր` վերահաս կը նկատէին բախումը: Ուրիշներ, թիւով քիչ, բայց աւելի խելահաս, կը ճանչնային թուրքերը, որոնք յիմար չէին` կռիւը ընդունելու համար ձգել գեղին ապահով փողոցները ու անցնիլ անտառ: Մէկէն խուզարկութիւնները սաստկացան: Նոր հրամա՞ն: Կոստանին խումբը կ՚երեւա՞ր: Տանիքին անձրեւանոցէն գլուխներ դիտեցին լերան ճամբան, ուր մարդեր կը տեսնուէին --իրականին մէջ անվնաս թուփեր--   շուտով վերածուած` օգնութեան, [38] հասնող հայազգի խումբին:

 

Այդ խուզարկութիւնը եղաւ բացառաբար լուրջ ու երկար, Սողոմին նշանծուին, Դելոնենց տունին մէջ: Համբաւով ընտանիք: Հայրը` հին ըմբիշ, մաքսանենգ, դանակ բարտող ու առաջին գիծի նշանառու, հիմա ծեր: Որ, հակառակ կարօտ չըլլալուն, չէր կրնար հրաժարիլ իր երիտասարդութեան ամէնէն ջերմ զբաղումէն, արգիլուած ծխախոտի վաճառումէն: Մինչեւ տասը տարի առաջ անիկա լեռը ուրիշին չէր ձգեր` ինչպէս հիմա, իր ապրանքը տանելու դէպի հարաւ: Տարիքին ճնշումովը պարտաւորուած տունը մնալու, կ՚ընէր այդ նստուկ կեանքն ալ վտանգի աղբիւր: Իրն էին գեղին մէջ համբաւով սանդերը, որոնք կը ծառայեն խոտը աղջկայ մազի պէս կակուղ ու բարակ մանրելու: Քանի՜-քանի՜ հեղ այդ տունը տեսեր էր ասանկ «կոխեր» ու ելեր անտոյժ: Անոր չորս տղա՛քը, ամէն մէկը իրենց հօրը մարմինն ու սիրտը կրկնելով ու կրակի պէս ինքնիշխան: Անոնք չէին ներկայացած առաջին օրուան հրաւէրին ու տունն էին, իրենց թաքստոցին մէջ, որ գլուխ-գործոց մըն էր գեղջկական հնարամտութեան: Հոն կ՚իջնէին մսուրքին մէջէն ու կը կորսուէին երկրին փորին մէջ: Խուզարկութիւնը տունը գտած էր կիներ, ծերուկ Դելոնը, զոյգ աղջիկները, որոնցմէ մէկը` Սողոմին նշանածը: Ոստիկանները տունը ըրին տակնուվրայ ու առանց բան մը գտնելու, ելան դուրս գլխիկոր:

 

Հետզհետէ կացութիւնը կը սկսէր պայծառանալ: - Պարզ էր մէկ պարագայ: Թուրքերը պիտի ձերբակալէին Սողոմենց տղան: Մինչ այդ` անոնք լրացնելու վրայ էին իրենց պատրաստութիւնները: Ատոնցմէ հիմնականը գեղացիին տուներուն մէջ արգելափակումն ու կենդանիներուն բռնագրաւումն էր, - միջոցներ` որոնք գործադրելի չէին ներկայ ուժերով: Ձերբակալութեանց ընդլայնումը մաս կը կազմէր այդ ծրագրին: Կենդանինե՞րը: - Որպէսզի կէս ճամբան մնացած ռազմանիւթը ու թնդանօթները հասնէի՜ն: Կը հաւատայի՞ն թնդանօթի հեքիաթին: Կ՚ըսէին զայն բարձրաձայն: Օրը անցաւ այս ջղայնոտ ու դառն վիճակով: Համախմբումի նման փորձեր: Թուրք գեղացիներ, գրաւած պարապ սրճարանները: Կը սպասուէր վաշտ մը զօրք ու նշանաւոր հարիւրապետը, զինուորական, որուն անունը, իրմէն առաջ, բերանն էր ամէնուն: Ժանտարմաները զայն կը կոչէին Գարագայա Սիւլէյման, ապառաժի պէս սեւ սիրտ մը դնելով անոր կուրծքին տակ:

 

-- Դուք կը տեսնէք…, - կ՚ըսէին հայերուն ու կը խնդային միամիտ կատաղութեան մէջ, գլուխ թօթուելով: Որո՞ւ: Անշուշտ ո՛չ Սողոմին, որ լեռն էր, այլ` անոր ցեղին…

 

Ոստիկանական հարիւրապետը նոյն օրուան իրիկունը, կատղած Սողոմենց տղան փախցնելուն (անցեր էր տղան գեղին ստորոտի ձորէն ու բարձրացեր լեռ, մարթինը ուսին, կրակելով զինքը հետապնդող ուժերուն վրայ). ճամբու դրաւ զոյգ տէրտէրները, կոպիտ` հաւասար կերպով երկուքին ալ դէմը ու հատիկ-հատիկ, կտրուկ, ըսաւ իր վերջին խօսքը.

 

-- Զղջաք պիտի…

 

Չկար մէկը, որ պատասխանէր իրեն, ինչպէս անցեալին մէջ.

 

-- Հո՛ն է լեռը:

 

Ու ցոյց տար Մենծ-լեռը հանող հսկայ ճամբան, ապառաժի ամբողջ երես մը, մաղմաղ կիրէ, որ հովուն տակ ամպ կը դառնար ու գեղին գլխուն կը կախուէր:

 

Ու մռայլ, աչքերը «կածակ», նետուեցաւ անիկա փառաւոր իր ձին: Իր բարկութիւնը անցա՞ւ կենդանիին, որպէսզի ծառանար ասիկա, ետեւի ոտքերը ծեծէր անխորհուրդ, խորտուբորտ սալերուն, թօթուէր գլուխը, բաշերը, ձգելու աստիճան հեծեալը թամբէն: Ամօթահար` անիկա շոյեց ձին: Վռնտեց քանի մը պառաւ, որոնք կը ջանային մօտենալ, կենդանին հրելով վրանին: Յետոյ` արշա՜ւը, կիսամութին, դղրդող` քարերը: Ի՜նքն էր ստեղծեր սա գեղը ու սա մարդերը, այնքա՜ն հզօր կը ծորէր անկէ անգթութիւնը յաղթողին: Կ՚երթար հոմանիի՞ն, որմէ զիր ունէր ստացած, թէ հազարապետին, որուն ժամանումը ծանուցւած էր իրեն մասնաւոր սուրհանդակով: Մեծերու երեւումը ստորադասները միշտ պիտի նեղէ: Հարիւրապետը կ՚երթար պարտքը կատարած: Կրակին հետ կապ ներկայող կասկածելի տարրերը բանտն էին: Մեծաւորները` պատանդ: Խուզարկութիւնները` ամբողջ: Անշուշտ անկարեւոր էր յանցաւորին փախած ըլլալը: Ու անկարեւոր անոր կրակ բանալը իր ուժերուն վրայ: Թուրքերը մեր ժողովուրդը կը տեսնէին մեր ամէն մէկ անհատին մէջ:

 

Ժանտարմաներ, ոստիկաններ իջան վարի գիւղը, ուր էր պահականոցը: Գեղը ձգուեցաւ իր վիճակին: Դրացի գեղացիները արեւէն առաջ հատան փողոցներէն: Լոյսերը հազիւ վառեցան քանի մը տուներէ: Ինքն իր մէջ կծկուած` գեղը մտաւ մութին մէջ, աւելի քան խռով, շփոթ, վաղուան անձուկը չկրնալով ծամել, քար տանձի մը պէս:

 

Երրորդ առտուն:

 

Ու լուսին հետ, երբ տանիքներուն ծուռումուռ գիծին ընդմէջէն երկինքը հետզհետէ կը պարզէր ինքզինքը, խաղաղ ու կապոյտ, գեղացիք, փայտուոր կամ ոչ, իրենց սեմերուն վերաքաղը կ՚ընէին սա դէպքերուն, կցկտուր, բրդուճ բառերով, հոգեպէս հիւսուած նոյն մղձաւանջին:

 

Պաշարումի կանոնաւոր ու կատարեալ ձեռնարկ մըն էր, անսովոր` սա մարզերուն, որոնք հինգ դարէ ի վեր դուրս էին ինկած ռազմական շարժումներէ: Իր կազմածներովը, ընդարձակութեամբը, մա՛նաւանդ մաս առնող զինուորներուն թիւովը անիկա բաղդատելի չէր այս գեղերուն մէջ ընթացիկ բախումներուն, բոլորն ալ ասպատակային ու փոքրածիր նկարագրով:

 

Գեղէն դուրս հանող անցքերու բերնին դիրք էին բռներ սեւազգեստ ջոկատները, յարձակողական պատրաստութեամբ, կէսով ոտքի, մասով` ծունկի: Պառկածներ: Ասոնցմէ վար, ճամբու գիծով, քսան-երսուն քայլ երկայնքի մը վրայ ուրիշներ, որոնք կը պտտէին, կը ծխէին, կը հայհոյէին ու կը հազային, դաժան հեգնութեամբ, թքնելով` մեծաձայն, լիրբ, նախատալից, դէպի կեավուր գեղը, սանձուած կատաղութիւնը իրենց ախորժակներուն: Այս կարգի ձեռնարկներ հազուադէպ, սրտեռանդ երազուած պահեր կը բերէին իրենց զգայարանքներուն: Արի՞ւն: Ո՜վ գիտէ: Զինուորը բնազդով հաշտ է այդ հեղուկին հոտին: Հովը սկսած էր ու կեավուր ի խելքը կամ անխելքութիւնը պիտի արձակէր անոր թեւերը: Մթնոլորտին մէջ քիչ բան, չըսելու համար բնաւ` որ թելադրէր 95-96ի արիւնի մրրիկը: Կի՞ն: Ան ալ գիտնալիք բանն էր Աստուծոյ: Սպաները քիչ անգամ կը յարգէին իրենց խոստումները ու զինուորին թուրովը վաստկուած գերի կիները կ՚անցնէին ձեռքը ուրիշներու: Բայց…: Կրակ էր ասիկա, թուղթ խաղալ չէր: Ինչ որ զինուորը կ՚ընէր խորապէս լիրբ ու անտանելի` վախի զգացումէ այցուած չըլլալն էր: Ամէն վայելք, առանց վտանգի: Այնպէս` ինչպէս ապրեր էին իրենց նախնիքը նոյն այս մարզերուն վրայ, երբ դանակնին բաց կը մտնէին ներս, կը մորթէին ո՛վ իյնար ձեռքերնին, մինչեւ որ յոգնէր իրենց բազուկը, կը լլկէին աղջիկը, եղբայրը շամբրելով նոյն րոպէին:

 

Մօտի թթաստաններէն վերցուած ցախի [39] դէզեր կը գոցէին բերանները ճամբաներուն, մարդահասակ բարձրութեամբ: Ասոնց ետին, երկաթի [40] մասնաւոր կազմածներ թնդանօթի նմանող բան մը կը թելադրէին աչքի: Տեսնողնե՞րը: Ոչ ոք անշուշտ: Աւելի բաց, խրամներու մէջ կապուած կը պառկէին այն տղաքը, որոնք գիշերուան ընթացքին քաղուած էին գեղէն դուրս: Անոնց պատուիրուած էր գլուխ չշարժել, չխօսիլ, չհազալ: Այլապէս մոյկերուն պայտերը ու մաուզէրներուն բուները կը կոտրէին քիթն ու բերանը անսաստողին: Եղան` որ համը առին սպառնալիքին: Թուրք զինուորը բացառիկ վայելչութիւն մը կը դնէ այս մարզանքին մէջ ու կը ծեծէ այլուրութեամբ մը, որ վայրենիին անզգածութիւնը կը դաշնաւորէ կիսակիրթին սոփեստ եռանդին: Հաւատքին ու հայրենիքին կը ծառայէ ա՛ն, որ անհաւատ մը կը պատժէ:

 

Գեղէն դուրս, բոլոր պարտէզները, ձորերը, բլրատափերը խուզարկուած էին այդ գիշեր, այս անգամ իրապէս, զինուորական հարիւրապետին առաջնորդութեամբ, որուն մասնագիտութիւնը կը նկատուէր այս կարգի պաշարողականներու գործադրումը: Ատկէ զատ` անիկա բացառիկ շահագրգռութեամբ կապուած էր նման ձեռնարկներու ու կը հաւատար, չզգալով իր սխալը, [41] քոմիթայ ին, որ ուրիշներու աչքին պատրուակ էր դրամի ու կնոջ: Ան գործ էր ունեցեր կայսրութեան զանազան երկրամասերուն մէջ յեղափոխականներուն հետ, ճանչնալով յոյնն ու արաբը, պուլկարն ու հայը: Գարագայա Սիւլէյման պէյը գարնան կամ աշնան կու գար Պրուսա, Ջերմուկները, տեղ մը կարդացած ըլլալով գերման բարձրաստիճան զինուորականներուն եղանակային այս բուժը, միտքովը գերադասելով իր հայրենիքը Գերմանիայէն ու ինքզինքը…: Պատմած էին իրեն, Ջերմուկին մէջ, հայ գեղին պատահարը, քոմիթա ն, Պոլսոյ շահագրգռումը: Կէս ձգած լուացումը` շունչը առեր էր զինուորական պաշտօնատունը ու «կամաւոր» իր ծառայութիւնը ի սպաս դրած հայրենիքին ու փատիշահին փառքին: Պրուսայէն հայ գեղը, մէջտեղն ըլլալով գազա ն, գործին խոշորկեկ ծանօթացումը, ձեռք առնուած միջոցներու վրայ անհրաժեշտ լուսաբանութեամբ, անիկա գրեր էր մէկ գիշեր: Ու առանց հանգչելու սկսած գործի:

 

Առաջին գործը պիտի ըլլար ժանտարմաները հանել քուներնուն ու քշել խոյզի: Սրտմտած էր սա մարդոց անփոյթ մակաղումէն, պահակատան մէջ, լայնօրէն պառկած, մինչ թշնամին --Գարագայա Սիւլէյման պէյը կը հաւատար ֆետայիներուն, անոնց ջոկատներուն, անծակ, անսրբագրելի միամտութեամբ, հակառակ անոր, որ բախումներու ատեն անիկա երկու դիակէ աւելի չէր յիշեր գտած ըլլալ--   իր դիրքը կը գրաւէր մութէն օգտուելով:

 

Մէկիկ-մէկիկ աչքէ անցուց բոլոր այն բուները, որոնք տնակի, ախոռի, ջաղացքի, խրճիթի ձեւով գեղին շրջաստանը կը շինաւորեն, զանազան պէտքերու համար կառուցուած: Պետական ճակատամարտի օրէնքներէն նկատուող այս գրաւումը զինքը կը լուսաւորէր ու կը մեծցնէր իր աչքին: «Կռնակը ապահովել» կ՚որակէր անիկա այս գործողութիւնը ու կը դնէր ինքզինքը տեղը իր պատմութեան մեծ զօրավարներուն, որոնք ագըն ը (կողոպտող ու թեթեւազէն զօրագունդ, որ կը զարնէ ու կը դառնայ ետ) կը նկատեն կանոնաւոր ճակատամարտին չափ ու երբեմն անկէ աւելի կարեւոր: Բոլոր աղունուորները, ջաղացպանները, հովիւները, ճամբու յապաղորդները ձերբակալուեցան, կապուեցան երկաթ շղթաներով, իրենց վկայութիւնը տալու համար, լոյսին, կազմուելիք ատեանին առջեւ: Այս արարքն ալ կը հաստատուէր պատմական դրուագներէ, որոնք, պատահական ընթերցումներու արդիւնք` կը հաշտեցնէին իր թուրք սպայի մեծամտութիւնը ուրիշ զինուորական ազգերու, մասնաւորաբար գերմանականին գործնական տակտիկայ ին հետ: Հարիւրապետը համոզուած էր բռնուածներուն ստախօսներ, դաւադիրներ ըլլալուն: Թէ` անոնք քոմիթէ ին կողմէ լրտեսներ էին…: Անիկա այսպէս կը մտածէր Հայաստանի մէջ, երբ դաշտի հովիւները մորթելէ ետքը, անոնց մարմինին վրայ խաչանիշ բիծեր կը հաստատէր, խորհրդանշա՜ն արեան կապի մը: Հայ գեղերը չէի՞ն, որ կը պահպանէին, անդին, Սասունի լեռներուն վրայ, այդ ֆետայիները: Հո՞ս: Բայց չէ՞ որ նոյն արիւնը կը վազէր սա բոլորին ալ երակներէն: Ու իւրաքանչիւր դիրքի ետեւ, իրարու կապուած, այդ տղաքը կը սպասէին կազմուելիք ատեանին:

 

Նոյն այդ հեռատես ու փորձ տաղանդը կարգադրած էր զինուորական անընդմէջ շղթայ: Դիրքէ դիրք, իրարմէ կէսական քիլոմեթր բացուածքով, զոյգ-զոյգ զինուորներ կապը կը տանէին, գեղին ամբողջ կլորութեամբը: Ու կը դառնային լրիւ անոր շրջանակը, ոչ մէկ դիրքի զանցումով, երկու-երեք ժամ տեւողութեամբ, ելեւէջաւոր գիծի մը վրայ: Այս ամէնը` կատարուած մութին: Խորհրդաւոր ախորժակով ու կրօնական հուրքով մը, որ պետէն կը ճառագայթէր ու կ՚ողողէր զինուորները: Պա՞րզ` ատոնց համար, իմաստը այս կարգադրութեանց: Անոնք կը ջանային գուշակել: Ուրախ էին պետին կորովէն, խստութենէն, ու կը թրթռային իրենց ողնուղեղն ի վար սողոսկուն բաներէն, շինելով իրենց ջիղերը:

 

Լոյսին պարզուելուն հետ, տասնեակ մը, կարապետուած երկու ձիաւորներէ, որոնք սուրերը բաց էին ըրած, յառաջացաւ դէպի ներս, փողոցները, նոյն ատեն, չորս գլխաւոր ուղղութիւններէ իրար գտնելու համար կեդրոնը գեղին: Պատերազմով գրաւուած քաղաքի մը մէջ գործադրելի այս ցոյցը տպաւորիչ էր, կորսնցուցած ըլլալով իր ծիծաղելին` խուժողներուն լուրջ ու վայրագ վճռականութեամբը: Կարծր, մռայլ, լիրբ այդ արշաւը բաւ եղաւ սրբելու մարդերը սեմերէն: «Զօրասիւները» (ինչպէս կը սիրէին որակուիլ ատոնց տասնապետները) չհանդուրժեցին ոչ ոք, նոյնիսկ երկամեայ մանուկ, իրենց գնացքին առջեւ: Ո՛չ իսկ ընտանի անասուն: Շուները` սուինահա՛ր: Ու արիւնը, նոյնիսկ կենդանիէ, իր հոտովը զկծեցուց մեր հերոսները, որոնք տուներուն լռութենէն կերպով մը լայնցած, թօթուեցին իրենց անդամներէն շուարումի, տարտամ վախի յետին հետքերը: Ո՛չ մէկ դէմքի ստուեր, պատուհաններուն ետեւէն: Կախ` բոլոր վարագոյրները, գիշերական անշարժութեամբ մը: Ո՜ւր` գեղի առտուներուն անսահման եռանդն ու թրվռումը, համանուագ խառնակութիւնը անասուններուն եւ ճիժերուն, անուշիկ օրհնէնքը ու աղօթքի փշրանքները, որոնք դռնառաջները կ՚ընեն ձայնի, յուզումի, տեսիլքի գեղեցիկ ծով մը: Մինչեւ գեղին կեդրոնը անոնք սատկեցուցին բոլոր շուները, աքաղաղները, որքան կրցան:

 

Նոյն ատեն մասնաւոր մունետիկ մը հրդեհով, մահով, կախաղանով կը սպառնար ամէն դուռի` որ պիտի բացուէր. ամէն մարդու` որ բռնուէր մեծ փողոցին վրայ. ամէն երիտասարդի` որ ընդդիմանար զինուորներուն ու չներկայանար կանչուած պարագային: Ամէն շարժող պատուհան պիտի բռնուէր գնդակի: Կառավարութիւնը խուզարկութիւն ունէր ընելիք: Բոլոր տուները բացուելու էին զօրքին ու քննիչ մարմինին առջեւ առանց ամենադոյզն վարանումի:

 

Մեռած փողոցներուն մէջ չարագուշակ բան էր ձայնը երկաթի պէս պաղ ու կտրուկ, սա մունետիկին, գեղի մը ճամբէն աղօթասաց մոլլա, որ ձգած իր տրտում ծառը (գաղթական գեղերը մինարէի փոխան ծառեր ունին իրենց ամպիոն), նետուեր էր, կամաւոր, սա զսպումի գործին ու ոսկրացած կզակը, ուրկէ մօրուքն իսկ վախով կը բուսնէր, ինչպէս քարի վրայ խոտը, երկու բթամատերէն նեցուկած, կը ցցէր երկինք, անլուր հեշտութեամբ ոլորելով «կրակ ու կախաղան» բառերը, ամէն հրահանգի հաղորդումէն ետք: Ու կ՚ոռնար, կը գալարուէր, կը թնդար անոր աղաղակը.

 

«Չլսեցինք չըսէք հա՜ ա՜ աաա»:

 

Հայ գեղերուն մէջ թուրքին դարաւոր արհամարհանքը ա՛լ կանչըցած էր պետական ժահրով: Մոլլաներու սերունդ, յատուկ կրթութեամբ, կը փոխէր կրօնական հին ատելութիւնը ուրիշ, այլամերժ մախանքի: Հին մոլլաները կը յարգէին իրենց գիրքին ոգին ու «ամանի» ինկած մարդոց դէմ արհամարհանք ունէին: Բնաջնջումը արգիլուեցաւ, օգտապաշտ նպատակներով, իսլամին տիրապետած տեղերուն մէջ: Նորը, կանանչ ատելութիւնը, ցեղային խորք ունի: Անիկա պիտի հանգչի Ասիային նուաճումովը:

 

Անզգոյշ, անգիտակ --որովհետեւ քիչ տուներ կը հասկնային մունետիկին բարբառը-- եղան դուռներ, որ բացուեցան: Բայց բռնուեցան անմիջապէս կրակի: Հինգ-տասը զինուոր խուժեցին ներս, դուռները կոտրելէ ետքը: Հրացանները կեցան, համատարած լացի մը մէջ: Ինկո՞ղ: Վիրաւո՞ր: Ատիկա չէին հարցներ: Կիներուն մարմիններուն վրայէն, որոնք վախէն բռնուած, ինկեր էին գետին, զինուորները բռնեցին այրերը, մինչեւ տասնամեայ տղան, կապեցին բռնապինդ ու հանեցին դուրս: Ո՞ւր. խենթեցած, բայց անկարող իրենց պոռչտուքին մէջ` կիները փորձեցին հետեւիլ կապուածներուն ու փռուեցան փողոցին երեսին, ուտելով հրացանին բուները իրենց ստինքներուն վրայ: Նոյն ատեն հեծեալները իրենց երիվարին սմբակներովը լեղապատառ փախցուցին զանոնք ներս իրենց տուներէն:

 

Այս վայրագութիւնը, առաջին իսկ հերթին, դեռ կռիւէն առաջ, ամլացուց կիներու աւանդական խանդավառութիւնը, որ այնքան օգտակար կ՚ըլլար այրերուն եռանդը հրահրելու, ասպատակային յարձակման ատեն: Տուներէն ներս արգիլուեցաւ պոռչտուքը, քանի որ մաուզէրներու գնդակները վար տուին անսաստող ապակիները: Նոյն ատեն գեղին շատ մը կողմերէն հրացաններու սուլումը տեսարանին կը բերէր անըմբռնելի շփոթութիւն:

 

Կապուածները քշուեցան գեղին կեդրոնը:

 

-- Պոմպա նետեցի՜ն, պոմպա՜…

 

Զինուորներուն վրայ ռումբ արձակելու այս հեքիաթը այդ շրջանին ամէնէն անցուկ բանաձեւերէն էր: Այդպէս կը բղաւէր քշող տասնապետը, հրելով զանոնք կռնակներէն, զարնելով անխընայ` ուսերու, կողերու, ոտքերու, հասած կէտին, բուներովը իր մարդոց մաուզէրներուն: Եղան` որ ինկան, վախէ ու հարուածէ, բայց իրենց կռնակին կամ կողին վրայ մոյկերուն ու հրացանի բուներուն ճնշումէն ահաբեկ, ճաթելէ ազատելու համար, հոգինին խածած նետուեցան ոտքի ու վազել առին: Անոնք բոլորն ալ արիւնաթաթախ, լեզունին դուրս` ինկան սօսիին ներքեւ: Այս անգթութիւնը նորութիւնն էր: Ու կու տար գոյն` սա առտուան ու գալիքին: Զինուորը կը մտնէր իր վայրագութեանը մէջ, թարմ ու անդիմամարտ: Մարդկային արիւնը, սկզբնական հեղումին մէջ խորապէս գրգռիչ, շարունակութեան ատեն կը յոգնեցնէ: Բացառիկ արարածներ կը հանդուրժեն այդ սպառող լարումին: Արհեստով մորթողները ջարդերու ատեն փնտռուած տեսակներ են: Այս յոգնութիւնն է, որ կը բացատրէ ջարդուածներուն մէջէն ազատածներուն համեմատութիւնը գեղէ գեղ:

 

Ո՞վ էր ըսաւ, բան չի կայ:

 

Կիներն էին, ճմռելով իրենց արցունքները, պատուհանին ետեւէն ծկլելով [42] ու կը փսփսային.

 

-- Յիսուս Քրիստոս, Յիսուս Քրիստոս:

 

Ու չէին գիտեր, թէ խաչակնքել ուզելով հանդերձ, իրենց ձեռքերը կը մնային կէս ճամբան, չկրնալով ամբողջացնել խաչանիշ շարժումը:

 

-- Դո՛ւն հասիր, Տիրո՜ւկ…

 

Եզերական [43] տուներու դիտումովը գեղը իմացաւ դուրսէն հասնող նոր բազմութիւններ: Արեւելքէն ու Արեւմուտքէն, մեծ ճամբաներու վրայ մրջիւնի նման մարդե՜ր, պառկած դարերուն [44]:

 

Դրացի թուրք գեղե՞րը: Ո՜վ գիտէ:

 

-- Կտրտողնե՜րը…

 

Աղէտաւոր բա՜ռը, զոր հեգեց մեր մանկութիւնը, զգաց մեր պատանութիւնը ու ապրեցաւ, ամբողջ քառորդ մը դար: Զոր չեն հասկնար ուրիշ ժողովուրդներ: Այս անհասկացողութիւնն է, որ կործանեց մեր Դատը:

 

Ամէն թաղի մուտքին չորս-հինգ զինուոր: Համազգեստը չէր յաջողած մեղմել անոնց արտայայտութեան, անձնական բխումին ընթացիկ գազանութիւնը: Իրենց ֆէսերուն խուլ կրակը կ՚ընէր անոնց երեսամասը տեսակ մը վառարան, աչքերուն փոսիկներէն ծխարձակ ու դիւային: Առա՞նց հրահանգելու, թէ դասովի ելած էին անոնք կատաղութեան բարձրագոյն թափին: Խիստ, լիրբ, վտանգէ ու վախէ հիմնովին հեռու` անոնք նեղուեցան սա ամայութենէն: Ուզածնի՞ն: Անշու՛շտ: Սա զգայութեանց նախավայելքէն, անոնք անդադար կը հրուէին դէպի մօտիկ անցեալը իրենց, երբ դեռ դպրոցական, պատանի, նորագիր զինուորցու, բանակ մտնելէ առաջ, ըրեր էին արիւնին մկրտութիւնը, ջարդելով մեծերու շուքին: Եղան ատ պահերը կրկին, գոց սա տուներէն` բանագիտութեամբ [45] կրկնուած, որոնց մէջ անոնք քալեր էին դէպի փողոտում, գլխատում, բռնաբարում` առաջնորդուած իրենց հօրմէն, իրենց եղբօրմէն կամ առնուազն մոլլայի մը երախաբաց դանակէն: Կը նեղուէի՞ն հիմա, պարապ վատնուած ժամանակէն, թէ կու գար իրենց մտքին այդ օրերու լայն, ազատ արձակութիւնը, երբ ըրեր էին իրենց այցելող մտապատկերներուն իրականութիւնը առանց հաշիւի, հրամանի սպասելու: Լրբութի՜ւնը այդ մարդակերպ անասուններուն, որոնք միզելու պատրուակին տակ իրենց առնանդամները ցոյցի կը հանէին փակ պատուհաններուն ու կը կենային վայրկեանով, համակարգ ու անհամբեր: Այս անհամբերութիւնը զանոնք կը փոխէր, կը հանէր իրենց մարդկեղէն կաղապարէն ու կը վերածէր էակներու սանդուխին մէջ դժուարագիւտ կենդանիի մը: Այն եւրոպացիները, որոնք թուրքերը ներկայացուցին դիտումով ներկուած հոգեմոյնքի մը տակ, պէտք չէ մոռնան անլուր անարգանքը, որով վարձատրուեցան: Լոթիի հայրենակից տղաքը, Կիլիկիոյ մէջ, աւելի ետքը, տեսան ու ապրեցան այս պատկերները: Պատերազմին սանձազերծումը չէր, որ ըրաւ թուրքերը այդքան թուրք: Առաջ կամ վերջը, անորակելի ժպիտով մը որուն մէջ ցեղը կը դնէր ինքզինքը ամբողջ, զինուոր կամ կամաւոր, տան տղայ, թէ կրօնաւոր, անոնք գլուխ պիտի ճօճէին, ճօճեցին իրենց առջեւ գերեվար ու կիսամեռ մարդոց, կեցուցին զանոնք ծոծրակնուն բռնած, դարձուցին գլուխները ետ ու հարցուցին կապարի պէս ձայնով մը, լուրջ, սեւ, կպչուն ու ահաւոր.

 

-- Աղուո՞ր է կնիկդ…

 

Կը կրկնեմ. այս լրբութիւնը արդիւնքը չէ պատերազմեան հոգեբանութեան մը: Թուրքերը, խաղաղութեան, նոյնիսկ նամազի ուղղուած ատեն չանցուցին իրենց առջեւէն կնոջ մը ստուերը, առանց անոր «խօսք նետելու», իրենց բառովը` հարֆ նետելու.

 

-- Աղուո՞ր է կնիկդ…

 

Ու կ՚ապրէին, ու կը խենթենային ապրիլ օրը, երբ կապուած անոնց էրիկներուն աչքին առջեւ, անոնք բռնաբարեցին մանկամարդ հարսները ու ստիպեցին զանոնք աչքերնին բաց դիմանալու տեսարանին ալ, երբ երկուքով կը փռէին գետին, կապուածը, միւս չորսով կը սրէին դանակները, առանց աճապարանքի ու կը սկսէին քսքսել անոնց բերանները վիզին երկու քովերէն, դանդաղ, հանդարտ, դէպի իրար առաջացող շարժումներով, մինչ երրորդ մը դաշոյնին սայրը քիչ-քիչ կը մխէր, զսպանակաւոր պտուտակի մը նման, ոլորո՛ւն, դէպի խռչակը, մորթէն ետքը, կրճիկները փարատելով ու ոսկորասիւնին առջեւ երկար կանգ առնելով…: Խոր, անհո՛ւն տգեղութիւնը ամէնուն: Կը դառնամ ասոնց վրայ, վասնզի արար-աշխարհ [46] ջարդը կը շփոթէ վայրենութեան մոլուցքի մը հետ ու ոճրագործի անպատասխանատու հոգեբանութիւն մը կը մտաբերէ, երբ թուրքերը երեւակայէ ջարդի մտած…

 

Անոնք արգիլեցին տունէ տուն խօսքը, ինչպէս արգիլած էին կոչնակին զարկը, առտուան ժամերգութիւնը:

 

-- Ախո՛ռ, ախո՛ռ շինենք պիտի…

 

Պոռացողն էր մունետիկը. կարճահասակ ու տափաքիթ, երբ կ՚անցնէր ժամուն առջեւէն, անոր թաղային խորհրդարանին տակը կենալով: Վերն էին քահանաները, մօտ դրացիները: Ու կը խորհէր տարիին, երբ թաղին ողոցը գլուխն անցած` քշեր էին էշերը դէպի ժամը հայ գեղի մը, Սվազի խորերը, ու կապած ալ:

 

Արիւնի, բռնաբարումի, անասնացումի սա բուռն մղումներուն ներքեւ, ահեղօրէն անցեալով յաճախուած այդ մարդիկը ո՞ր հրաշքով կը դիմանային իրենց զգայութեանց բռնութեան, չխուժելու համար անպաշտպան կիներուն վրայ, երբ կը կապէին անոնց այրերը:

 

-- Համբերութի՜ւնը, - կը մռլտային սակայն իրարու: Նորագիր զինուոր, անոնք սաստին տակն էին զինուորական օրէնքներուն: Մարզանքներէն յետոյ, անոնք իրարու երբ կը պատմէին իրենց պատմութեան յաղթանակները, ի՜նչ հեշտանքով կ՚երազէին պարտուած քաղաքներուն, որոնց բնակչութիւնը կը լքուէր զօրականին վայելքին: Պոլի՞սը, զայն գրաւող մեծ թագաւորը ամէնէն զօրաւոր, իրաւ թո՜ւրքն [47] էր այդ պատմութեան:

 

-- Մերն են կիները:

 

Առանց արտասանելու, այս բառերը կ՚անցնէին աչքէ աչք:

 

Ուրի՞շ կերպ էր եղած չորս-հինգ տարի առաջուան նախճիրը: [48]

 

Արեւին աղէկ մը բարձրանալէն ետքն էր, որ յիսուն ձիաւորներու խումբէ մը շրջապատուած, ոսկեզօծ համազգեստով, հազարապետը, նուրբ ու երիտասարդ, անցաւ գեղին մայր փողոցէն դէպի սօսեւոր սրճարանը:

 

Անոր անմիջապէս շրջապատը կը կազմէին քաղաքային տարազով մարդեր, քիչ մը մաշած դէմքերնին ընել ուզելով խիստ, լուրջ, բայց մնալով սովորական, Պրուսայի խանութներէն նոր զատուած վաճառականի արտայայտութեամբ, ա՛յնքան` որ գեղը խաբուած, շունչ առաւ:

 

-- Առաջնորդը ղրկեր է…

 

Ինչպէս կը պատահէր հին գուպարներու ատեն, գեղը խաղաղեցնելու համար Պրուսայի Քաղաքական ժողովէն ղրկուած յանձնախումբին ժամանած պահուն:

 

Կանոնաւոր, անթերի կաղապարուած ֆէսերուն տակ այդ մարդերը անկարող իրենց ձիերը ղեկավարելու, կը թուէին քիչ մը տրտում, իրենց սովորութիւններուն մէջ խանգարուած պաշտօնեաներու սրտնեղութեամբը: Հակառակ անոր, որ անոնց ձիերը կը քալէին մանր, դաշնաւոր` յայտնի վախ մը բռնուած կը պահէր անոնց ճակտի գիծերը, գրեթէ աղարտելով օղիի, հաճոյքի դիւանի աշխատաւորի ա՛լ կազմուած դիմախաղը, ասոր պարզ ու բարի բխումը:

 

Մանր ու դեղին պեխով, գեղեցկայարդար, բայց վայելչօրէն տիրապետող իր երիվարը, սպան, հազարապե՜տը, կը թուէր ըլլալ տրտում, մեծ ու պայծառ իր ճակատը չյաջողելով կնճռոտել: Աչք ու բխում, ամէ՛ն բան անոր վրայ անսովոր կու գար պատուհաններէն դիտող ողորմելիներուն, որոնք այդ այդ պատկերին տակ տեսեր էին գազանադէմ, հաստ, ճոկանաւոր արարածը, որ մտրակով կը հրահանգէր իր զինուորները:

 

Երիտասարդ սպան կարծես բռնի կ՚ուզէր մտնել թրքութեանը մէջ իր զինուորներուն, որոնք փողոցներու մուտքին կը քարանային, պաշտօնական բարեւին համար: Անիկա հեռու էր այդ մարդոցմէն, նոյնիսկ բարեւին շարժումովը:

 

Իջաւ ձիէն, սօսեւոր սրճարանին առջեւ:

 

Զինքը ընդունեցին, խոր ու երկիւղած յարգանքով, յիսնապետները, Գարագայա Սիւլէյման պէյը, չորս քահանան, ութ-տասը ծերունիները, մեռելի պէս դեղնած, որոնք բռնի հանուած էին իրենց օճախին անկիւնէն ու բերուած, տալու համար սա րոպէին պարտուած քաղաքի հեռաւոր երանգ, ինչպէս կ՚ընէին քաղաքացիները, դարեր առաջ, ափսէի մէջ աղ ու հաց ու բանալի մատուցանելով յաղթական զօրավարին:

 

Անոր առաջին հրամանը եղաւ, մտիկ ընելէ յետոյ քարտուղարին զեկոյցը, վերցնել արգելքը դուռ, պատուհան բանալու: Անտեսեց անիկա տհաճ զգացումը, որ ծաւալեցաւ հարիւրապետին ու շրջապատ շքախումբի երեսին: Դժգոհանքի այս արտայայտութիւնը անցաւ աչքէ աչք, գլուխները կախելու հարկադրելով եռանդուններուն: Հարիւրապետը վարժութիւնն ունէր այս թուլացումներուն: Զսպումի գործին մէջ այս միջամտութիւնը հոս կը կանխուէր: Օգտուեցաւ պզտիկ ձայնական դադարէ մը ու բանաձեւեց իր առարկութիւնը:

 

-- Ասոնք ապստամբ չեն, - պատասխանեց հազարապետը ու շարունակեց իր կարգադրութիւնները:

 

-- Սողոմին բացած կրա՞կը:

 

-- Ձերն է յանցանքը:

 

-- Ես նոր եկած եմ:

 

-- Ձեր նախորդինը, այն ատեն:

 

Կարճ այս փոխադարձումը բաւ եղաւ հարիւրապետը զետեղելու համար իր «պնակին» մէջ: Բան մը ստոյգ էր անոր համար, - ինչպէս ամէն տեղ, հոս ալ դէպի վայելք ու յագեցում փաշաները կը դաւէին ցեղին պահանջներուն: Չէր կրնար նրբանալ ու դատել սա մշակի կտորի սխրագործութիւնը իրական գոյնին տակ: Ինչպէս չէին մտածեր զինուորները տարբեր: Տհաճութեան այս վիճակը հասաւ իր լրումին, երբ հազարապետը, ձգելով հաւաքոյթը, քաշուեցաւ անկիւն մը, առանձնակի խօսակցութեան մը քահանային հետ, որ կորաքամակ, ձեռքերը գրեթէ մինչեւ հող կ՚իջեցնէր, անոր բառերը գետին իյնալէ արգիլելու ու վերցնելու մինչեւ իր օծուած գլուխը:

 

-- Թող չվախնան…

 

Ինչպէս կը կարծէր լսել [49] տէր Օհանը, քիչ մը բաց սպասող, խորապէս վիրաւոր իր զանցուելէն, քանի որ իբր աւագերէց իրն էր իրաւունքը հազարապետին հետ սա տեսակցութեան: Ուրախ եղաւ անիկա սակայն: Տագնապին մէջ մեղմացո՞ւմ մը:

 

Նոյն մունետիկը, այս անգամ կիսաշեշտ, յայտարարեց նոր հրամանը: Քանի մը րոպէ չանցած` ամբոխը թափեր էր դռնառաջները: Զինուորները կը շարունակէին պտտիլ:

 

Ի զուր տէր Օհանը սպասեց, որ դարմանուի բարձրաստիճան սա թիւրիմացութիւնը ու դարձուի իրեն օրինաւոր, աստուածապարգեւ կոչականը`

-- Պաշ փափազ էֆէնտի…

 

Անիկա բախտաւոր չեղաւ: Ու լալն էր պակաս քաջարի տէրտէրին, որ դանակ դանկի էր եկեր տէր Արսէնին ու անոր պարագաներուն ու կողմնակիցներուն հետ, գլուխին գնովը ափին պահելու կնիքը աւագերէցութեան ու ջախջախած քաղքէն [50] դարձող տէրտէրին յաւակնութիւնը իր բազուկներով, ինչպէս կարգը յարգող հին-գլուխ աղաներուն նպաստովը: Սպասեց ու կը մտածէր…: Այնքան հզօր է մեր մէջ պատիւին ու նանրութեան խռովքը:

 

Պիտի չտեսնէր զայն բարձրաստիճան «հիւրը» ու ընկղմէր թուղթերուն զննութեան: Կարդաց արագ, թուականի կարգով, ոստիկանական տեղեկագիրներէն որոնց [51] որ անծանօթ էր ինք:

 

Ձերբակալութիւնները պիտի շարունակուէին:

 

Խումբ մը զինուոր կը բերէին ջորիները, հսկամարմին, արջու պէս թաւամազ սրունքներով: Անոնց կուրծքին առատութիւնը ու կողերուն ընդարձակ կիսաղեղը կը բացատրէին ուժը, որուն շտեմարանը կը մնային…

 

-- Մաշալլա՜հ …

 

Գեղացիներն էին, հիացած անասուններուն զօրութեանը վրայ: Չէի՞ն տեսներ, անոնց վրայ Դարբին Թորոսին քով ենթադրուածին նման երկաթէ [52] խողովակներ, հաւանական թնդանօթները թուրքին:

 

Ու ծանր, ամբողջ երկաթ սայլեր, վրանին գոց, բեռնաւոր երկաթ սնտուկներով, հսկուած` ահադէմ մարդերէ: Թուրքին ուժն էր, որ կը խուժէր, հազարապետին բարի ու գոհունակ աչքերուն առջեւ: Ու կը խուժէր անդիմամարտ:

 

Տասը տարի առաջ նման խուժում մը փողոց պիտի թափէր մեծն ու պզտիկը, ոչ հիմակուան պէս նկուն ու անխելք: Տասը տարի առաջ, կրակի գիծին պիտի ցցուէին կիները, որոնք այրերէն կանուխ, նոյնիսկ անոնց հեճուկին, կռիւը կ՚ընդունէին երսակները քաշելով իրենց ոտքերէն ու փակցնելով հանդիպած զինեալին: Չեմ պատմեր հոս, հեղ մը նորէն, [53] ինչ որ ըրած են անոնք անցեալին մէջ, իրենց ձիերէն առնելով ռէժիի դէտերը ու քթան թակածի պէս թակելով անոնց հաստ ու հուժկու կռնակները: Տասը տարի ետքը (տարիներ` որոնց ընթացքին մեր ժողովուրդը նիւթական իր կորուստէն աւելի հզօր ձեւով մը, զգաց մա՛նաւանդ մաշումը, փտումը իր հոգիին: Կոտրե՞ր էր դարաւոր սիւնը իր խորհուրդին, իր առաքելութեան, որոնք զինքը հազարամեակներու վրայ կանգուն պահեցին ու հասցուցին մեր օրերուն: Յաղթական թուրքերը, այդ տարիներուն, մեզի դարձուցին արդի մեր կրթութեան հետ հիմնովին անհաշտ մեր հին գերութիւնը, անաւարտ անոր տախտակները [54] կրունկի հարուածներու ներքեւ լրացնել մեզ ստիպելով: Եւ ըրին ատիկա փառքով ու հեշտութեամբ, մեզ կործանելէ աւելի` իրենց արիւնախանձ հոգեկան հէնքը նորոգելով), դուռերը բացուէին պիտի, բայց պզտիկներ ձգելու փողոց: Մունետիկին կանչը բաւ չեղաւ զատելու կիները պատուհաններուն ետեւէն, ուր` սառած, անգամ մըն ալ ապրեցան Իննսունվեցի օրերը, երբ հաւաքուած, եկեղեցին, սպասեցին կրա՜կը, սեփական ձեռքերէ, եղով օծուած իրենց մարմիներուն համար, ականջնուն մէջ պողպատ պտուտակը զինուորական շեփորներուն, որոնք, այսօրուան պէս, պոռացեր էին գեղին վերերէն ու կը հեռանային, առանց մտնելու ներս, ով գիտէ յանկարծահաս ի՜նչ կարգադրութեամբը Ամենակալին:

 

Յեղափոխութիւնը հազիւ հպանցած է այդ գեղերուն, որոնք զայն հասկնալու համար ոչ մէկ պատրաստութիւն ունէին, բացի ցեղային նախատրամադրութիւնը, ռոմանթիք հուրքը, որով անիկա երեւան եկաւ Պոլսոյ մէջ: Զարգացման պակասը, զրկանքին շատ երկարատեւ վարժութիւնը, վերջին դարուն թուրքին արտաքին շրջափոխութիւնը պատճառներ են, որպէսզի բացատրուին կարգ մը ժխտական երեւոյթներ, այդ շրջանակին մէջ ելած լայն ծաւալի: Ատ գեղերուն մէջ, հարուստներու տղաքը   --աղքատները եթէ հողին չկապուին, կշիռի կ՚ելլեն, զէնքի կրկէսէն--   կը սիրէին պոլսական, 1860ի սահմանադրական խանդավառութենէն ինչ որ մատչելի կրնար ըլլալ անոնց ջիղերուն, - երգը, պոռալը, ինքզինքը ու ցեղը գերգնահատելը, թուրքը նախ կրօնքէն, յետոյ պարտութիւններէն դատելով արհամարհելը, Վարդանն ու Վահանը, Դուրեանի եւ Պէշիկթաշլեանի ողբերգութիւնները ու Հայկ դիւցազնը, Չամչեանները, Նոյեան տապանը ու դրախտը: Անոնց աղաները [55] դեռ կը պահէին ամիրայական օրերէ տարտամ վերջալոյս մը ու կը կառավարէին գեղը` ինչպէս կառավարեր էին Սահմանադրութենէն առաջ, ամիրաները` Պոլսոյ թաղերն ու պատրիարքարանը: Թուրքը տարր ն էր անոնց համար. մեր մեղքերէն` մեր գլխուն ճոկան, կարգադրուած Նախախնամութեան անհաս օրէնքներով: Զայն կրելու, գործածելու մէջ ուժէն աւելի իմաստութիւն, ճկունութիւն էր հարկաւոր: Հովն ալ գործի լծելը, անոնց սիրական առածներէն մէկը, փոխաբերաբար կը բացատրէր սպաս դնել յիմար փոթորիկը` հողմաղացի [56], առնուազն առագաստի:

 

… Այնպէս որ, երբ հնչեցին հեռուի ձայները, այդ գեղերն ալ ըրին յիմարութեան, խանդավառութեան, ցեղային հուրքի քանի մը փորձեր, վրիպած բոլորն ալ: Զէնքի, գրոհի իրենց ընդունակութիւնը չէր, որ դաւեց իրենց, այլ` հողը, թրքութեան ծո՜վը, որուն մէջ կղզի ալ չէին կրնար մնալ: «Բորբոքեալ հնոց», հոգինե՛րը, անշուշտ, բայց ջուրերու մէջ: Ու ծռեցին իրենց առագաստները շատ շուտ, հովին ուժէն զահանդուած: Արդէն, տասը կրակի, արիւնի տարի աւելի խոր կ՚ակօսեն իրենք զիրենք, քան պարզ կեանքի հարիւրները: Ժողովուրդները կը հասուննան ցորենին նման, որ վեց-եօթը ամիս թիզ մը իր հասակը կը պարտկէ արի ու չարքաշ, բայց ամսուան մը մէջ հասկ ու հասակ կ՚աւարտէ: Մարդիկ, այդ տագնապին մէջ, հեռու էին օրերէն, երբ ափի ծաւալով կարմրուկ թերթեր, անհաւատալի իրենց խորհուրդովը դող կը ձգէին կարդացողին` ինչպէս անուսին մէջ, կը յուզէին անոնց ընդերքը ու կը բանային դժուար, սրբազան նկատուած զոհաբերութեանց անոնց երակները: Խենթե՞ր, ոճրագործնե՞ր, ատ մարդիկը, ինչպէս կը սիրենք հիմա անուանել, պիղատոսեան փարիսեցիութեամբ մը, աղէտը բեռցնելու նոխազի [57] մեր փնտռտուքին մէջ, ստելով մեր իսկ խղճմտանքին: Անոնք` որ պիտի գրեն մեր յեղափոխութեան պատմութիւնը պարտաւոր են կանգ առնել այս հոգեվիճակին դիմաց: Ամէնքս ալ, այսօրուան կարմիրներէն սկսեալ մինչեւ դաւաճան, տաճկըցած մեր արենակիցները, առքին մէջն էինք հնչող ձայներուն: Սոփեստութիւն, անգթութիւն, անասնութիւն է ցեղին մէկ հոգին կոտորակել, «իմաստուն ու յիմար» կոյսերու հեքիաթներ ստեղծել: Ո՛չ մեղք, ոչ ալ ամօթ է ազատութեան երազը: Զայն իրացնելու կե՞րպը: - Հոդ կը փոխուի հարցը: Այս պատմութեան մէկ-երկու գիրքերը պիտի պարզեն մեր Աղէտին շուրջ մեր մտածումի տարբերակները: Իմ գործս է ատոնց բերանով տալ կիսադարեան խմորումի մը սկիզբը, զարգացումի եղերական յանգումը: Անկէ առաջ, փոխադրելով ընթերցողը բռնապետութեան իսկ սիրտը, պարտք կը զգամ ըսելու կանխուած քանի մը դառնութիւններ: Զսպումի գործին անսովոր, մեծատարած անգթութիւնը չէր, որ Ջարդերէն ետքը մեր յեղափոխութիւնը նուիրագործեց, ոչ ալ գիտակցուած վրէժխնդրութեան հոյակապ ուխտ մըն էր, որ մեր ընկրկումէն, կործանումէն երեւան բերաւ տարօրինակ շարանը մեր զոհուողներուն, զանգուածէն առաջ, մարգարէ ու յիմար: Հիմա դիւրին է հայհոյել ատոնց: Ատիկա փաստ է հոգեկան փոքրութեան, մեզի պէս գերի ժողովուրդի մէջ հասկնալի սակայն: Պէտք է տեսնիլ զանոնք, իրենց ատենին ու պայմաններուն մէջ, երբ, զանգուածէն ուրացուած, թշնամիէն ու ցեղակիցներէն կրունկ-կրունկ հետապնդուած, հսկայ ինքնապատրումով մը դիմացան անոնք: Այնքան մեծ էր իրենց երազը, որ չէին զգար շուքին դերը ու չէին հասկնար անկէ դուրս աշխարհը, աշխարհ մը, առնուազն թուրքը: Առքի այս լայնքով, այդ սերունդը կրնայ հաւասար փլանի դրուիլ ռուս անիշխանութեան հետ, անկէ զատուելով ասիական, աւանդութենէ զուրկ ցեղային իր նկարագրովը: Այնպէս որ, եղաւ անիկա ինքզինքը, ուրիշ ժողովուրդ մը, մայր զանգուածին մէջ: Ու հակառակ անհուն յուսախաբութեան` ան չդադրեցաւ հաւատալէ, ուրիշ ամէն բանէ արգիլուած ըլլալուն: Հիմա, այս տողերը քիթ-պոչով կարդացող գոլէճական երիտասարդը, ամերիկեան, յետպատերազմեան իր ջնարակին մէջ պարտկած իր ցեղին խորտուբորտութիւնները, ապահով` իր թանկ գիտութեան ու գլուխին մասին, կապիկի իր անբաղձութեանը մէջ ամրածածուկ, ուս թօթուէ պիտի սա մտածումներուն, պատկերներուն, անոնցմով սեւեռիլ ձգտուած հոգեվիճակին, ու յօրանջուն, խորհելով տուշին, թէնիսին, ֆութպոլին, ժամացոյցէն հալածուելով, ձեռք պիտի նետէ տնտեսական, ատամնաբուժական կամ բժշկական յօդուածի մը նոր-աշխարհեան որեւէ միլիոնատիպ մէկեզըն է: Չեմ ցաւիր մեզ չկարդալուն: Բայց կը ցաւիմ իր ցեղը ուրանալուն, մենք` որ այդ ցեղը սիրցնելու դաժան, ապերախտ աշխատանքը մեր անկումին մէջ կը դաւանինք կանգուն միակ փարոսը: Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանին ուսումը արժեցուցած այդ երիտասարդը, որ կրնայ արժէք ունենալ նաեւ իր ուղեղին մէջ, ու դասախօսել մինչեւ իսկ բժշկական համալսարանին մէջ, անիմաստ կենդանի մըն է, մեր իսկ մարմինին վրայ օտար մը, մակաբոյծ մը: Ո՛չ միայն դուրս է անիկա իր ցեղէն, այլեւ դուրս է անոր անցեալէն, մօտիկ անցեալէն: Ու կը հայհոյէ: Ու այսպէս են միւսները, աւելի խոնարհ արարածներ, գէշ-աղէկ ապահովուած իրենց գործին, դիրքին կակուղ հանգիստին մէջ: Ատոնց ինչ փո՜յթը, թէ ինչպէ՛ս ապրեցան անմիջական իր պապերը թուրքէն [58] յարդարուած բռնապետութեան շրջանը: Եթէ ամերիկեան այդ հանդէսներուն քով «Յերեւանէն» [59] աս ու ան ձեւով հանդէս մըն ալ թղթատէ այդ բժիշկ-դասախօսը, կամ ամերիկեան կրթութիւն իւրացուցած համեստուկ գոլէճականը, այն ատեն աղէտը կատարեալ է: Պիտի լուայ իր խղճմտանքը, մեղադրելով իր ցեղը ու սրբացնելով թուրքերը: Վասնզի յամին շնորհաց 1933ին, նորութիւն է ատիկա: Զո՜ւր են այս տողերը անշուշտ, որոնք նպատակ ունին հաստատել --ոչ թէ տիալեքտիկայով բացատրել--, թէ ինչպէս ազատութեան հարցը մէկէն ի մէկ մեծցաւ, ինքզինքը չճանչնալու չափ ու կարճ միջոցի մէջ հոմանիշ դարձաւ ինքնաջնջումի: Քաղաքականութիւն կամ աւելի հարազատ բառով քաղաքագիտութիւն չէ, որ կ՚ընեմ: Անշուշտ 915ը նոր ու գուցէ աւելորդ փաստ մըն է թուրքերու ուժին: Բայց այդ ուժը ունի իր պարտքին կողմը ուրիշ ալ թուականներ, ամէնէն տխուրը ու մեզի համար պատրանաւորը -- [60] 878ը: Ուրիշ փաստ է մեր միամիտ ռոմանթիզմին համար 896ը: Բայց դատու՞մ` այս թիւերուն խաչանտառին դիմաց: Կէս դարը պիտի չբաւէ մեր մտքին աչքերէն ազատելու արիւնին դոնդողը, որպէսզի փորձուինք ուղիղ տեսնելու: Այս պատմութեան սա օրերուն, [61] մայրաքաղաքին շատ մեծ շրջանի մը մէջ կեանքը եղաւ մնայուն սպասում մը, մենէ վեր յոյսի մը (ո՞ր դարն է, ուր մեր ժողովուրդը տիրակալուած չըլլայ իրմէն վեր յոյսէ մը, զինքը գօտեպնդող ու հազար փորձանքներու պողոտաներէն, մեր օրերուն հասցնող): Թուրքին հետ չափուելու գործը, վերցուած կրկէսէն ու նետուած անծանօթ ապագայի: Գլուխի, առաջաւորի պակասը, լրտեսութեան համատարած ցանցը, հարստանալու, սողալու, իր գդակը ջուրէն չոր հանելու տաղանդը իրար լրացուցին: Աստուծոյ տունէն իսկ իր ժողովուրդին վրայ արիւնի սա փոթորիկը արձակող քահանան դասական մատնիչը չէ 95ի շարժումներուն, ոչ ալ 915ի` իմացապաշտ ջնարակով ազգային ժողովի բեմով ու թերթուկով տարիներ այս ժողովուրդը իր «սոցեալ» ու ժողովրդավար քարոզներովը ռմբակոծող սինլքոր քլիք էն կանխախայրիք սրիկայ մը: Ան կը պաշտպանէ՜ր իր գեղը յեղափոխական փորձանքին դէմ ու բարիք կ՚ընէ՜ր, մատնելով: Անոր օրինակը նուազ դեր չունեցաւ ամբոխին ընկրկումին մէջ. մինակ ատ գեղը չէ, որ նկատի ունիմ: Նայուածքը կը տարածուի մեր ժողովուրդին բոլոր խաւերուն: 915ը կարելի չէր` եթէ մեր բարերարնե՜րը քիչ ըլլային քիչ մը: Որքան շատ է մեր ըսելիքը ո՛չ թէ թուրքին, այլ` մեզի մա՛նաւանդ: Ու դառնութեամբ կը դառնամ պատմութեան:

 

Ոստիկաններ:

 

Բացի գազայ ին սովորական ուժերէն` ուրիշներ, կիսակազմ, մօտ գեղերու պահեստներէն ափափոյ կանչուած, սանկ ու նանկ համազգեստ մը հազիւ ճարելով ուսերնուն ու նետուած գեղ: Լիրբ, ընտանի, տարօրէն բացսիրտ, այսինքն` մտքէ անցածը ոտքերնուն թքնող, հաւասարելու չափ զօրքին սեւսիրտ [62], տարերկրեայ ատելութեան: Անոնց առջին` գզիրը:

 

Թաղէ թաղ: Տունէ տուն:

 

Հազարապե՞տը:

 

Անշու՜շտ: Վերցուցած` պաշարումին բարբարոս նկարագիրը, անոր տալու համար պետական հով: Բռնել, ամէն գնով ոճրագործը, ընկերները, մասնակիցները գեղէն: - Բայց միայն անոնք: Ջա՞րդը: Մօտ էր նաւահանգի՜ստը: Ուր ամերիկեան զբօսաշրջիկներ սպասելի էին: Մօտ` Պրուսան, իր հիւպատոսական տժգոյն մարմիններով: Հազարապետը չխօսեցաւ այս ամէնէն իր ստորադասներուն: Բայց բացատրեց պալատին կամքը, որ շահ չունէր արիւնի նոր պատմութիւններէ, ոչ ալ երկիրը, որ կ՚անգիտանար այդ խեղճ գեղերուն հայ ըլլալն անգամ:

 

Կը զարնէին դուռերը: Կը հանէին մարդերը, պզտիկ յապաղանք մը, ընդդիմութեան մտացածին ուրուաձեւ մը շահագործելով անաղարտ անգթութեամբ, հազարապետին պակսեցնել փորձածը քառակուսուած աւելցնելով, ծեծին տակ փշրելու աստիճան, ցրեխ-ցրեխ, յանդգնողին ոսկորները:

 

Ձերբակալութիւնները ստացան նոր գնացք: Զապթիէ ները - այն ատեն այս անունը ունէին ոստիկանները -- թուղթով կը ներկայանային: Ո՞վ էր հեղինակը այդ ցուցակներուն: Ու ի՛նչ` վիճակը, որ կը սպասէր բռնուածներուն:

 

Խելքով, զգուշութեամբ, «քաղաքավարի», սկի՛զբը, ամէն ձերբակալութեան: Այս երանգը, աւելի շե՛շտ` այն տուներուն առջին, ուրկէ երիտասարդ մը կամ իր մէկ արարքովը ուշագրաւ մէկը, անունը հանած էր հանրային ծանօթացման: «Պաշտօնական», «անթերի» հրաւէր մը, ինչպէս պարտ էին ըլլալ բոլորն ալ, հրամանատարին նոր կարգադրութեամբ մը, զանոնք կ՚ուզէր սօսեւոր սրճարանը:

 

-- Հազարապետ փաշան ըսելիք ունի…

 

Նախադասութի՛ւն, զոր կ՚արտասանէր հազուադէպ փափկութեամբ, կեղծ գորովի անհնարին երանգ մը տարածելով բառերուն վրայ, ձայնէն, դիմախաղէն, մատներու [63] շարժումէն` անպաշտօն պաշտօնեան «եօթանասնեկ»ի (թուրքերը կ՚ըսեն եօթանասուն գեղէ վռնտուած) սրիկան, հազիւ յաջողելով պարտկել հեգնութիւնը ու կուլ տալ լեզուին վրայ թուրքի պէս [64] այրող կլորիկ հայհոյութիւնը: Եղկ, անկնիք, էգ իր բառերը կը ստեղծէի՞ն բաւարար պատրանք, որպէսզի կանչուողը դառնար ետ ցեղային իր խրտնումէն, արդարացի առհաւութեամբ մը ձեւագրուած խորը անոր հոգիին փլաք ներուն, հաւատար բռնի ու իյնար առջեւը ոստիկաններուն:

 

Պատահածներուն անդրադարձը թաղէ թաղ կ՚եղծուէր պակասով կամ առաւելազանցումով: Բայց ինչո՞ւ կ՚երթային: Կինե՜ր, հեղինակը այս հարցումներուն, որոնք այրերէն արագ կը զգան, բայց ուշ կը մտածեն: Քահանային մուտքը, «առաջաւոր» տուներէ ներս կը նպաստէր ընդհանուր շփոթութեան, այլընդայլոյ դատումներուն: Պաշարումին սկզբնական անակնկալը, գործադրուած խստութիւնները, շատ մը տեղեր բռնութեան մեղմացումը` հազարապետին ժամանումէն յետոյ, նուրբ հեգնութեամբ քողաւոր «մարդավարի» [65] հրաւէրը [66], ընդհանրական գլուխի, [67] ծրագրի պակասը, գեղին մեծերէն նախօրօք ճշդուած որոշումներու պակասը պատճառներ էին, որպէսզի փնտռուածները լքուէին պաշտպանութեան իրենց բնազդներէն: Մնաց որ, զինուորի, զապթիէի այս առատութեան, երբ թնդանօ՜թը կեցեր էր սրճարանին դէմօքը --իրականին մէջ ջուրի խողովակ-- մթնոլորտը կը բաբախէր խորունկ բաներով: Առաջին զէ՞նքը: Դիւրի՜ն էր պարպելը: Բայց…: Ու այդ «բայց»ը դժբախտաբար շատ ըսինք: Ու տրտմութեամբ անոնք կը զգային իրենց լքումը իրենցմէ: Դառն` բայց բացատրելի զառիթափէ մը անոնք կը փոխադրուէի՞ն դար մը ետ, երբ պարտաւոր էին ամէն կանչող թուրքի դէմ ելլել, ծունկերը գետնին ու գլխամած: Պէտք է խօսիլ այդ օրերէն ալ: Ատոնք ծածկելը մեզ աւելի եղկելի կ՚ընծայէ: Դար մը առաջ այսօրուան 6-7 միլիոննոց Յունաստանը 200. 000նոց որբանոց մը, հիւանդանոց մըն էր, մեզի չափ կործանած, կորակոր ու անփառունակ: Անոնք` որ մեզ լքեցին այսօր, անոնք, բախտի քմահաճոյքով մը ձեռք երկարեցին այդ որբակոյտին: Այսօր Յունաստանը աւելի գեղեցիկ է, քան Անատոլուն:

 

Կը հաւաքուէին, աւելի աչալուրջ ու նահանջ չներող պատրաստութեամբ անոնք, որ նուիրագործուած անուններ կը կրէին կռիւէ մը, սրտոտ արարքէ մը կամ հին գերդաստանի մը արիւնը, գոնէ մականունը կը տանէին քիչ մը բարձրկեկ: Թուրքը կը պահէ յուշագրութիւնը բոլոր այն մարդոց, որոնք կռիւի մտան, նոյնիսկ իրենց կուշտին, ասպատակներու գրոհին մէջ (իրենց բանակներուն մէջ մեր զինուորներուն քաջագործութիւնը պատճառ չեղա՞ւ, աւելի վերջը, դաւադրօրէն անոնց սպաննուելուն): Որոնք վտանգահար մարդոց օգնութեան փութացին, իրենց անձը նետելով փորձանքի, մտան կրակուած տուներէն ներս, ազատելու պաշարուած մանկիկը կամ այրելու սկսած անդամալո՜յծը, ելան առջեւը կատղած հեղեղներուն ու անոնց երախէն կորզեցին մանկաւոր օրանը, կիսախեղդ ջորին, հալածեցին գայլերն ու արջերը: Գեղը իր արարքները կը փոխադրէ ուրիշ գեղերու, իր բանուորներով: Թուրքերը մեզի պէս միամիտ չեն, երբ հարցը կը դառնայ մարդեր ճանչնալու: Ձերբակալութեանց մէջ տուն տուողն էր վարի գեղին մեծաւորը, անուս` բայց մեծ միջոցներով աղա մը, որ եօթը անգամ կրնար պէյ մկրտուիլ եթէ ուզէր, բայց մնաց զգոյշ: Ան էր, որ պետական մտայնութիւնը որդեգրեց այնքան կանուխ ու հայ գեղին աճումէն ահաբեկ, անոր հողերը գրաւման ենթարկեց Պուլկարիայէն կանչուած գաղթականներով: Դէպի լեռ գեղին տարածումը այսպէս արգիլող խելացի աղան օրը կանցընէր հայ գեղին մէջ ու կը ճանչնար աչքի ինկող տարրերը:

 

Նոյն խնամքով կանչուեցան բոլոր որսորդները, նշանառու տղաքը, խոշոր գինովները, որոնք հարսնիքը կը թնդացնեն, հարուստներու առատաձեռն զարմերը, խենթուկ ու բացսիրտ, որոնք խմել ու խմցնել գիտեն, ժողովուրդին վրայ որոշ հովով ու հեղինակութեամբ: Դրամով, բազուկով, խօսքով, խրախոյսով հարուստ բոլոր մարդերը, առաջին Ջարդերէն անմասն մնացած` սա շրջաններուն մէջ, դեռ այդ օրերէն անոնք ենթարկած էին ցեղային կասկածին: 915էն շատ առաջ, սա հաւաքումը, խոշոր գիծերով, նախատիպարը կրնայ նկատուիլ միւս այն մեծ եղանակին, որով, վերջին Աղէտին, անոնք հնձեցին մեր ժողովուրդին ընտրանին, նախահոգ հաշիւներով, լայնօրէն դիւրացուա՜ծ, այս կերպ, իրենց էջքին մէջ դէպի բնաջնջման մեծ տարազը: Հազարապետը զուր տեղը Ֆրանսա չէր ըրած: 1871ին Communeին զսպումը կատարող մեթոտները կիրարկելի էին բոլոր զսպումներուն: Ու հազարապետ Մեհմէտ փաշան խորունկ հիացող մըն էր Թիէռին: Այնպէս որ, իր միջամտումը սա տագնապին պատճառ եղաւ բռնուածներու աճումին: Այս երրորդ օրն էր, ու գեղը` թեթեւնալու տեղ զօրքէն ու անոր ճնշումէն, կը թեթեւնար իր երիտասարդներէն: Ձերբակալուածները ա՛լ չէին կապուեր, ծեծուեր, նախատուեր, բայց անընդհատ կ՚աճէին: Անոնք լեցուեցան պարապ սրճարաններու մէջ: Նախապէս բռնի բացուած խանութները, դարբինի [68], պայտարի, համետագործի, որոնք վերածուելու էին առժամեայ բանտի, փակուեցան: Ամէն սրճարանի առջեւ, չորսական զինուոր, արիւնկզակ ու պայթելու չափ ատելախից աչքերով, ուրուացնելով իրենց մերձաւոր նախնիքը, երբ կը մտնէին այս գեղերը, մանչ ու աղջիկ հաւաքելու…: Ամէնն ալ վար էին առած մաուզէրները ու մատներէն` սանտրովի` լարած փամփուշտները: Կասկած չկայ, որ արտօնուած էին, առանց մէկուն սպասելու կամ հարցնելու կրակ բանալ ընդդիմութեան, փախուստի, դուրսէ միջամտումի ամէն փորձի, նոյնիսկ, ներսէն կամ դուրսէն, շարժուածքի, խօսքի, նայուածքի ձեւով: Զինուորներուն զիջո՞ւմ մը այս խստութեանց տեւականացումը [69], թէ պետական միջո՜ց: Հազարապետ փաշան թուրք էր` շատ մը բաներ ըլլալէ առաջ: Ան չվերցուց անհասկնալի արգելքը, որով գործեր էին զինուորները, անոնցմէ առաջ` ոստիկանները: Կը պատժուէր ով որ քիչ մը շեշտ կը նայէր զինուորներուն: «Սուինի հարուած մը իրաւունք ունէր պայթեցնելու այդ աչքը, փտած լոլիկի մը պէս»: Այս սպառնալիքին կը հետեւէր թրքական երդումը Աստուծոյ անունով: Արգիլուած էր բերան բանալ, թէկուզ աղերսով: Սուինի ուրիշ հարուած մը կարող էր ատամնաշարը կիսել այդ սրբապիղծին: Ստուգութի՞ւնը այդ սպառնալիքներուն, -- վեր կասկածէ: Արգելափակները կը տառապէին աւելի խոր ցաւերէ: Այնպէս որ, մտքէ սրբուեցաւ առաջին խռովքը, որ կ՚արթննայ ամէն անիրաւուածի մէջ, երբ անակնկալ կը նետուի ծակը: Ա՛լ չէին հարցներ պատճառը, որ զիրենք հոդ էր բերեր: Կարծես հաշտուած ըլլային իրենց ճակատագրի սաստին, կամքին` սա ուղղութեամբ: Անոնց մեղքը մեղքն էր իրենց ծնունդին ու կը զգային ատիկա: Հազարապե՞տը: Անշո՛ւշտ: Գերմանական գիրքե՞րը, թէ ցեղին հին արեան գնդիկները անոր կը թելադրէին յարգել զէնքին խուլ հրամայականը, զինուորը պահել այդ հոսումին մէջը, անոր մէջ մշակել ինչ որ խորհուրդն է ուժին ու բռնութեան: «Կալի եզան բերանը չեն կապեր», այսպէս կը խորհի գեղացին: Ու Եւրոպա պտտած, «լուսամիտ», արեւմտացած այդ սպային կիսաժպիտ օծութեանը տակ` դեռ այդ օրերուն, գեղացին նախաճաշակը կ՚առնէր այն միւս դժոխքին, որ բացուեցաւ անոնց ոտքերուն ու աչքերուն, տասնհինգ-քսան տարի ետքը, նոյն այս մարդոցմէն:

 

Անոնք պահուեցան անօթի: Կային` որ երէկուընէ կը սպասէին ճամբայ հանուելու դէպի գազա ն: Զաւկի, կնիկի, անօթութեան տէրեր, մեծ մասը այս փակուածներուն: Կը խօսէին կամաց, հազարապետին գալէն ետքը միայն ու կը խօսէին վախով, վասնզի ոստիկաններուն ու զինուորներուն մէջ հասկցողներ չէին պակսեր: Եղան` որ հարցուցին ալ մտովի. «Ո՞վ կը կեցնէր ետ սա մարդերը, որպէսզի չխղդէին զիրենք»: Ու անդրադարձ, կրաւորական սարսափը կ՚առնէր զանոնք իր լուծոյթին մէջ ու կ՚ընէր դոնդող:

 

Որքա՞ն էր տեւելու այս հաւաքումը`

 

-Մինչեւ որ բռնուի Սողոմենց տղան:

 

-Մէկ հոգո՜ւ համար:

 

-- Թուրքերը վերմակը կ՚այրեն մէկ լուի համար:

 

-- Հայե՞րը:

 

-- Վերմակ չունին, որ այրեն:

 

Կը մենախօսէին, կը զուգախօսէին, բայց բառը բեռ էր: Անոնց միտքը կը զարմանար կապին, որ կը ձգուէր իրենց ու լեռները հիմա ազատ կոխկռտող ասպատակին, [ասպատակ]ներուն [70] միջեւ: …

 

Կէսօրուան մօտ, հազարապետը, գրեթէ շէն, ելաւ աթոռէն, աչք մը նետելու [71] զանազան տեղեր թխմուած մարդոց: Խուլ սարսուռ մը անցաւ անոր վրայէն ու եղաւ դեղին: Անոր ընկերացող պաշտօնեան, ան ալ ժպտադէմ, երբեք թուրք, ձեռքին թուղթ մը, բաներ մը կարդաց անոր ականջին: Մտիկ կ՚ընէր ու կարելի էր սահիլը կարդալ թիւերուն` անոր դէմքին վրայէն:

 

-- Առջի՞ օր:

 

Լսելի` բայց թաքնիմաստ: Հազարապետը կը թուէր մտածել ու հեռուն նայիլ: Անոր մատները ելան անգիտակից համրանքի: Ինչո՞ւ:

 

-- Քսա՛ն:

 

-- Քսա՜ն:

 

Պատասխանը թիւն էր «երեւելիներուն»: Ղրկուած գազա: Ամէնէն «իւղոտ» կարաւանը: Ամսականի երես չտեսած պաշտօնեան կը խորհէ՞ր անոնց կռնակէն հանուելիք եղին:

 

-- Երէ՞կ:

 

-- Քառասուն:

 

Մտածումը, որոշ, հեռացուց անոր դէմքը երեսներէն: Անիկա գացած էր գիւղաքաղաք: Հոս ըլլալէ առաջ քննած էր պալատը, անոր ածխացած սենեակները, ու բանտային երկու նկուղները:

 

-- Այսօ՞ր:

 

-- Վաթսուն:

 

Տեղ պէտք էր ատոնց:

 

-- Շա՛տ է:

 

Ու ձեռքը վար իջաւ, արգելիչ ու կարճ:

 

Կ՚արգիլէ՞ր շարունակութիւնը: Բայց չէր գիտեր, թէ անիկա կը կրկնէր իր պապերուն շարժումը, որով, քանի մը դար առաջ, յաղթական զօրավարները դադար կու տային կրօնափոխութեան կամ ջարդին, ո՛չ հիմակ պնդածնուն նման մարդկային զգացումներէ թելադիր, այլ` պարզ այն մտահոգութեամբ, որ դեռ ի զօրու է կարգ մը որսաստաններու մէջ, - բնաջինջ չընել: Թուրքերը պէտք ունէին քրիստոնեայ նախիրին: Ամէն թուրք, բնազդական իմաստութեան մը, հաղորդ է ցեղային այս պատգամին:

 

Անիկա դարձաւ քննութեան դիւանին: Խօսեցաւ կամաց հարիւրապետին: Սեղանէն առաւ թուղթեր, թիւի ցուցակներ: Յօնքերովը զատեց չորս մարդ, որոնցմէ մէկը` դաւաճան քահանան ու բացուեցաւ ժամուն կողմը: Իր անցքին` պզտիկներ, կիներ, լալէն ու վախով:

 

Անոր աթոռը գրաւեց Գարագայա Սիւլէյման պէյը, կամաւոր հարիւրապետ: Սիրտին տեղը` «սեւ քար», զինուորական:

 

Գրեթէ պղնձագոյն --թուրք զինուորականութիւնը առաջին հաւաքածոն է բազմապիսակ քաղաքակրթութեանց, որոնք այդ ժողովուրդին հոգին չեն կրցած կերտել տակաւին--, եգիպտականի մօտ թխութեամբ մը` այդ հարիւրապետը մէկն էր այն յաճախադէպ տիպարներէն, զոր թուրքերը կ՚ախորժին գործածել ժանտարմըրիի զօրաթեւերուն մէջ, այլացեղ մարզերու դժուարութեանց համար: Բանակին մէջ ատոնց խստութիւնը, անգթութիւնը մշտական վտանգ է անոնց անձին: Բացառութի՜ւն, Գարագայա Սիւլէյման պէյը, կոշտ, քռթած, տարօրէն դաժան, բայց նոյնքան ալ ընդունակ այն դերին, որ քաղաքային ըմբոստութիւններու ատեն երբեմն այնքան կարեւորութիւն կը ստանայ: Զինուորական բացսրտութիւնը, կեղծիքէ դուրս արձակութիւնը անոր մէջ, փոխանակուած էին անհաղորդ ու հզօր նեղութեան մը, հոգիէ ու նայուածքէ, ձիգ` բերանէն, ճակտէն, քսակէն ու սիրտէն: Բանակին մնայուն ապրանքը չըլլալուն, պէտքի բերումով աստանդական` անիկա չունէր պարզ մարդոց հոգեկան գոյնը, զոր կը ճարեն մեր օրերը, բայց կը ճարեն դիմացող դաշտանկարներու, երկնանկարներու, գիւղանկարներու, հաւաքական երանգապնակէն: Զուր տեղը չէ, որ ժողովուրդ մը զաւակն է կ՚ըսեն իր հողին: Տարի մը` հոս, ուրիշ մը` հոն, առաջին երիտասարդութենէն սկսեալ` անիկա գաղթային աշխարհ մը ունէր հոգիին, վաչկատուն ու խուսափուկ, ուր իր օրերը մուխի բռնուած միսի կտորներու նման ինկած էին զատ-զատ, անհուն գերեզմանի մը վերածելով ինչ որ ուրիշներու ուղեղին տակ ապրումը, աճումը կը պիտակէ: Կ՚ատէր իր մեծերը, տարիքի մէջ անոնց մատաղութիւնը մանաւանդ, որ, անոր կարծիքով, միակ ազդակն էր անոնց արժէքի ելքին, ու շնո՜րհը անոնց դէմքին, վարդերանգ ու մշտաթարմ, զոր կ՚ընդունէր իբր անոնց գերագոյն ձիրքը, մատաղատի` այդպէս բարձր աստիճաններ գրաւելու: Նախանձը պղնձակուռ չորութեան տախտակ մը ըրեր էր անոր հոգեդաշտը, առանց գիծի, ալքի, կարկառի, - փոքր` բայց անհրաժեշտ խայտուտներ [72], որոնց վրայ կ՚աճին, կոկոն կու տան մարդկեղէն զգացումներ, հօր, մօր, զաւկի, ընկերոջ երակներէն: Հասկնալի էր, որ ատէր մա՛նաւանդ քրիստոնեան, այդ շրջանին` դասական հոծութեամբ, կրօնական ատելութեան` բիրտ ու աւանդական` կրկէսէն, որով Հայկական Հարցը գունաւորուած, մատուցուեցաւ դէպի հասկացողութիւնը ամբոխներուն, ու ատէր հայը հոգեկան այն դաժան, հեշտ` բայց քիչ մը արժեզրկող անհանգստութեան համար, որ կը խռովէր անոր խորապէս մոլեռանդ խղճմտանքը, ջարդերով ստեղծուած տենդին ու գրգիռին ընդմէջէն: Զայն կը ջղայնացնէր չթափուած արիւնը, բայց կը տխրեցնէր թափուածը: Ու անոր հաւատքը մարգարէական գիրքին պատգամը դժուար կը տեղաւորէր անոր սիրտին մէջ, քանի որ մեղք էր անհաւատին գոյութիւնը այս արեւին տակ: Ու անհաւատը մէկ կտոր էր իրեն նման, անշուշտ: Հարեւանցի ու արագ, զօրանոցային այս հոգեբանութիւնը զինքը կը հանէր արժէքի, ըմբոստական գործողութեանց պարունակէն, ուր անոր սքողուած, զուսպ վայրագութիւնը, կոտրելու, կտրելու, բայց այդ արարքները հիմնովին պարտկելու փոյթը, զոհերը ոչնչացնելու, հետքերը մաքրելու վճռական հետապնդումը զինքը կ՚ընէին առաքինի, տաղանդաւոր, հայրենասէր զինուորական:

 

Քսան տարիէ ի վեր, կը ծառայէր փատիշահին, ասպարէզ մտած խորհրդաւոր պարագաներու տակ, իբր կամաւոր, քանի որ միամօր զաւկի իր հանգամանքը զինքը զերծ կ՚ընէր այդ ծառայութենէն: Քստմնելի ոճիր մը, չհաստատուած` բայց չհերքուած ալ, որ կը տարբերէր ընթացիկ պատահարներէն անլուր մանրամասնութիւններով, քանի մը ամսուան համար բանտ ձգեց զինքը: Քսան տարեկան էր անիկա այդ օրերուն, կ՚ամբաստանուէր խողխողած ըլլալուն իր մայրացուն, որուն մեծ կտորը գլուխն էր թողուած, քաղաքիկէն հեռու, աղիւսի փուռի մը առջեւ, մսագործի դանակով, որ մանրեր էր խեղճ կինը, տարօրէն երիտասարդ, գեղանի, ու կը մնար գանկին մէջ մխուած: Ոճիրը վերագրուեցաւ անշուշտ շատ մարդերու` ինչպէս պատճառներու: Զոհին մայրը, անզօր ու ծեր, տուաւ անունը Սիւլէյման պէյին, բայց չտուաւ փաստ, այսինքն` այդ փաստերը ուժի հանող, ամէն փաստերը արժէքի տանող անհրաժեշտ կաշառքը չունենալուն: Ու Սիւլէյման պէյին հայրը, ինքն ալ պէյ ու աւելի արդար, ազատեց իր մէկ հատիկ զաւակը, խղճմտանքը մորթելով ու մեռաւ սիրտին ցաւէն: Յիսունէն վեր այս մարդուն քսանամենի կինը` յանցաւո՞ր: Ի՜նչ խեղճ են մեր բառերը, երբ կը յաւակնին խղճմտանքի տուիքներ տարազել:

 

Մեր գործը չէ մարդոց բոլորին ալ պատռել թաղանթը իրենց հոգիին: Ինչ որ ալ ըլլան վերագրումները, ստոյգը ան էր, որ անիկա չկրցաւ մնալ իր ծննդավայրը ու մտաւ բանակ: Անոր փափաքն էր ծառայել ամէնէն դառն մարզերուն: Բարձրացո՞ւմ, հեռանկար նպատակնե՞ր: Ո՛վ գիտէ: Եղաւ անիկա Եմէն, ամէն հաւատացեալի նման, քաւութեան պարտքէ՞ն, թէ արեան ծարաւէն հալածական: Տարիներ, մոլեռանդ ու թուրք` անիկա խղդեց, աւազի մէջ ողջ-ողջ թաղելով ապստամբները, որոնք կը հաւատային երդումին ու կ՚ըլլային անձնատուր, խաբուած անոր խարդախ շնորհներէն: Եղած էր Սասուն, քաջութեամբ ու սարսռագին հեշտանքով կարապետելով իր զինուորները դէպի «նապաստակ» ատ լեռնականները, որոնք հաց կտրելու դանակ միայն գիտէին գործածել ու լեռներու ապառաժներով կռիւ կ՚ընէին: Կրետէ, մորթազերծ ընելով թուխ աղջիկները, զանոնք օրերով յանձնելէ ետքը իր մարդոցը լլկումին: Յունաստան, պատերազմի մէջ ցոյց տալով տաղանդաւոր յանդգնութիւն ու աղալով գեղերը, կալի վերածելով անոնց բարի շրջանակները, երբ իյնային բանակի ճամբուն: Եղաւ անիկա [73] բոլոր անբաղձալի վայրերը, որոնցմէ այնքան խնամքով կը զգուշանան պոլսական գիծէ քաջարի սպաները: Անոր ոսկեդա՜րը: Հայկական սարսափները: Բայց ո՜ր մէկունը: Տէ՜ր: Անոր բնածին չորութիւնը [74] յաջորդական այս կրակներուն մէջ զարգացաւ ու քարացաւ: Ապառա՛ժ` ան աշխարհը, որով կը մխիթարուին ուրիշները, երբ, արդէն դառն, սղոցուն վիշտին դէմ, որ կեանքինն է, պահուըտիլ կը փորձեն ու կը պաշտպանուին դալար բաներէ, - սիրտէ ու սէրէ, գուրգուրանքէ ու քաղցրութենէ, զգացումներ ասոնք, բայց երբեմն բաւական` մեղմելու ողբերգութիւնը ապրելուն: Ու կրացած էր անոր մէջ աւի՜շը անոր հոգիին, որմէ երանգ ու տարողութիւն կ՚առնեն մեր զգացումները: Իր անգթութիւնը, այնքան դաժան, զարկած, խարանած էր անոր ամբողջ շէնքը: Հակառակ չորս-հինգ անգամ վիրաւոր, պղինձ, արծաթ, ոսկի շքանշաններով պսակաւոր ու տարիքէն ալ կոխուած ըլլալուն` կը մնար, պիտի մնար հարիւրապետ, ինչպէս նախասահմանած էին զինքը, իր ծաղկահար մորթը ու աննշան, խեղճ, մռայլ մարդու վերնադրուագ կնիքը: Եկեր, ծառայեր, անցեր, բարձրացեր էին ան միւսնե՜րը, գեղադէմ տղաք, ինչպէս սա հազարապետը, որոնք իրենց քոյրերը կամ սեփական մարմինները գործածեր էին իբր պատուանդան իրենց ելքին ու գոյաւորեր անոր մէջ անդարման կեղը նախանձի անորակելի այն զգայնութեան, որով ուրիշներու յաջողութիւնը մեզի կը ներկայանայ, ինչպէս մեր միսին մէջ տեղաւորուած ասեղներու կծիկ մը, մշտախայթ ու անզիջող: Իր վրիպանքը անիկա փոխարինել կը կարծէր անշեղ իր խստութեամբը հանդէպ ստորադասներու: Մեթոտիք, իր հասկցած ձեւովը, այսինքն` գործնական աշխատաւոր, անիկա խուլ ուրախութեամբ մը կը յանձնէր ինքզինքը ցեղին առհաւական բնազդներուն, ըլլալու համար հարազատ զաւակը «վաչկատուն աշիրէթէ մը աշխարհակալ ազգ մը ստեղծողներուն», որոնք առանց Եւրոպա տեսած ըլլալու, նախնական գործիքով մը --կացինն էր ատիկա-- գրաւած էին կէսը աշխարհի երեք մասերուն, միշտ բազուկով, միշտ ոտքով, երբեք ուղեղով: Անիկա հպարտ էր իր յաջողութեանց տախտակներովը, ինչպէս եղան [75] Մեծ սպանդի պահուն ու ետքը անկէ, իրենց թրքութիւնը հարազատօրէն վերագտնող աւելի ականաւոր զաւակները իր ցեղին, որոնք Եւրոպան վտարեցին իրենց հողերէն, ինչպէս խղճմտանքէն, [76] ու վարուեցան մեզի հետ երկու-երեք դար առաջուան քաղաքականութեամբ: Այս ամէնը` ներսէն, վասնզի թրքութիւնը բացառիկ վիճակ մըն է, բացառիկ պայմաններու կարօտ, իր աճումին լիութիւնը գտնելու: Կեանքի սովորական ընթացքին, անիկա, միշտ թրքութիւնը, եթէ յիմար մոլեռանդութիւն մը չէ, զանգուածին խղճմտանքներէն եռացող, պետական ու դիւանական կազմածէն սողոսկուն ու նենգ կեղծիք մըն է, խորապէս արեւելեան, չըսելու համար բիւզանդական: Գարագայա Սիւլէյման պէյը խուլ ու անկարող այդ իմաստութիւնը --խորհիլ, որ մարդիկ իրարու քով ապրեցան աւելի քան հարիւր տարի, ամէն օր իրար խաբելով-- կը վայլեցնէ՞ր, երբ փոխադրելով իր արհամարհանքը հպատակներէն իր ցեղակիցներուն վրայ, անոնց մէջ հոտն առնելով ոչ-հարազատ տարրին, որ Եւրոպան է հոս, սխալ, կապկուած Եւրոպա մը, կարգապահօրէն, կրաւոր ու անզիջող վերապահութեամբ մը, անգոյ իր հմայքը կը ջանար զգալի ընել սա նորելուկ դպրոցականներուն. սպա՜յ` գուցէ իրենց մօր արգանդէն, ով գիտէ ի՜նչ շքանշանուած, ականակուռ սերմէ ինկած հոն ու քսանի մէջ ոտք դրած այն աստիճաններուն, ուր իրենպէսները չունէին հասնելիք: Այս վրիպանքը` թունաւորա՛ծ անոր ասպարէզը, օգտակար էր եղած, անոր հոգիին մէջ կայաւորելով [77] մշտական անգթութիւնը, որ կը հաշտուէր անոր մականունին ու զայն արձակ մէյտանի հանած ատենը կ՚ափսոսար երեք հարիւր տարի առաջ աշխարհ չգալուն ու… սուլթան չգալուն: Անոր այդ ցաւը ցաւն էր, է եղե՜ր բոլոր թուրքերուն, սկսած` Օսմանի ուղղակի արիւնէն սերածներէն մինչեւ գնչուի սերմէ սատրազամութիւն բարձրացող նոր նախարարները, որոնք, առանց սուլթան ծնած ըլլալու` տաղանդը ունեցան անոնցմէ մեծ գործելու եւ մաքրեցին իրենց երկիրը օձերէն ու ապերախտներէն: Ողբ չէ, որ կ՚ընեմ: Յիսուն տարին պիտի բաւէ, որպէսզի թուրքերը զգան, թէ ի՛նչ կ՚արժեն մինակնին: …Գարագայա Սիւլէյման պէյը, չարքաշ, դէպի ցամաքութիւն, ժուժկալութիւն հակած չորութեամբ մը, հոգիէն` ինչպէս մարմինէն, վստահութիւն ներշնչող զինուորական մըն էր զօրականներուն, որոնք քաղքենի պէյերն ու փաշաները առանց ճարպի փաթաթին չէին ըմբռներ, անշուշտ այդ իւղի խաւին մէջ դնելով պաշտօնական ամբողջ կողոպուտը, որ զինուորէն կը գողցուէր, արդար, անհերքելի տրամաբանութեամբ մը: Թեթեւ իր մարմինը զինքը կ՚ընէր ընդունակ լեռնային արշաւներու, դժուար[ա]մատոյց [78] դիրքերու ու գիտէր խանդավառել իր մարդերը, անձին օրինակովը, անվախ մագլելով, ամէնէն առաջ, անմատչելի նկատուած --զինուորը ամէնէն դիւրին բաները առաջին բխումով կը դատէ անկարելի--   գագաթները, ըմբոստներու բոյները, անդադրում, աննուաճ հետապնդումով մը, բռնադատելով ապստամբները, շունչ չտալով անոնց հացի կամ քունի համար, որպէսզի ստիպուին ընդունիլ յուսահատ կռիւը: Հոգեբան էր այս անուս սպան ու եղած էր ատիկա, փորձառաբար: Ապստամբը, անվախ ու հարիւր անգամ աւելի արժող պարզ ճակատի մէջ, կը տառապի կամքի, կորովի մթերքէ, երբ կռիւը երկարաձգուի: Անիկա պիտի փախչի կեանքին ահովը ու պիտի փախչի հանգչելու համար, վասնզի անոր ջիղերը յոգնած են, քան անոր քարէ մարմինը: Ո՛վ որ զանոնք հետապնդած ատեն կը կիրարկէ այս օրէնքը, այսինքն` զանոնք կը յոգնեցնէ, երկարելով ճակատումը, հետն ունի յաջողութիւնը: Ասպատակը արդէն բեռ իր կեանքը պիտի ջանայ սուղ ծախել, բայց ծախել ի վերջոյ: Ատկէ զատ հալածողները իրենց հետ ունին ուրիշ պայմաններ: Սիւլէյման պէյը գօտեւորուած էր հզօր զգացումովը իր ուժին, - պետութեան, բանակին հսկայ նպաստը, որմէ կը ջախջախուին, անվրէպ, երկար մարտնչումներէ յետոյ, [79] աշխարհի բոլոր հորդաները եւ կը ձգուին իրենց բախտին: Պիտի վարէր քոմիթաճի ին --Սողոմը մկրտուած էր արդէն--   ձերբակալութիւնը համաձայն իր մեթոտներուն, որոնց արդիւնքը եղած էր այնքան փառաւոր իր պաշտօնակալած գրոհներուն մէջ, արագ, կտրուկ, անողոք, կրակի ու արիւնի մէջ մաքրելով ըմբոստութիւնը, պանծացնելով, իր յաջողակ խեղումով [80], առաձիգ իմաստը պետական ճշմարտութիւն որակուած բանին, օսմանցիներուն քաջակորով փառքը, արդարութիւնը, ահն ու պատկառանքը, կարճ` մէրտութիւն ը, զոր չեն հասկնար անհաւատները, թուրքերուն պատմութեան անծանօթ ըլլալնուն: Այս ամէնուն մէջ իր վատնած եռանդը փաստ մըն էր անոր իմացական տուրքերուն նուազութեան: Վասնզի շատ ուշ պիտի հասկնար տարրական օրէնքը, որ կ՚իշխէ մարդոց յարաբերութեանց: Պիտի յաջողին ոչ թէ շատ աշխատողները, սրտով աշխատողները, այլ ատիկա ընել ձեւացողները, այլ ուրիշներու աշխատանքը տաղանդով շահագործողները: Անոր եռանդին առատութիւնն էր պատճառ անոր վրիպանքին, քանի որ կարողութիւնը, արժանիքը քիչ անգամ մեզ կը տանին պատիւի: Ու հակառակ անոր, որ ռոմանթիզմի, անձնական քաջութեան խորապէս սիրահար վեհապետ մը ունէր, անիկա չհասաւ մինչեւ անոր ուշադրութիւնը, վասնզի իր արարքները կը ներկայացուէին փատիշահին միշտ իր պետերուն թուղթերովը, որոնք գործած կ՚ըլլային դիւցազնավայել այդ մարտնչումները ու կ՚արժանանային շքանշանի [81] ու իհսանի [82]: Ու անոր անգթութիւնը մեկնուեցաւ իբր տգէտ, մոլեռանդ, վնասակար առաքինութիւն, քանի որ ճկունութիւնը` իտարէի մասլահաթ ը պետական գերագոյն պատգամը հռչակուեցաւ: Հելլէնական պատերազմին մէջ հակառակ իր հերոսական քաջութեան, հին թուրքերու վայել արարքներուն, իր նախճիրներուն հեքիաթովը ծանրաբեռն` անիկա չունեցաւ ցանկալի բարձրացումը, գոնէ հազարապետութեան մինչեւ` գոնէ թապուր ի մը հրամանատարութիւնը, ի՛նք` որ իր վաշտովը ճակատամարտ էր շահած: Զինուորական կրթութիւնը, առանց պատերազմով մը հրազինուած ըլլալու, տխուր, մաշող ժանգ մըն է, որ մեր կարողութիւնները կը բթացնէ, ու մեզ կ՚ընէ տխուր, մեր ձանձրոյթին մէջ խորասոյզ: Անիկա հանդուրժեր էր լքումը ու չտուաւ իր հրաժարականը բանակէն, ընելիք ուրիշ բան չունենալուն: Չէր կարգուած, վասնզի իր գործին բերումով անդադար կը շփուէր սեռին: Չէր սորված արհեստ, վասնզի իր հայրը, հողատէր, մեռած ատենը, անիծեր էր հողը, առանց պատճառը մատչելի ընելու անոր խղճմտանքին: Դեղնախտ ու տկարութիւն, յայտնուած պատերազմէն ետքը, աստիճանական յառաջացումով զինքը առաջնորդեցին Պրուսա, Ջերմուկները: Հոն էր ան, գերման սպաներուն հետեւելու, նմանելու խուլ փառասիրութեամբ: Եղանակի բուժո՜ւմ մը, ինչպէս կարդացեր թէ լսեր էր իր շատ-քիչ պարապուրդներուն մէջ: Կրակին լուրը, քոմիթաճի ներուն շշուկները ելեկտրացուցին զինքը: Կամաւո՛ր, ներկայացաւ, զսպումի կամ ձերբակալման գործը ստանձնելով այնքան սրտեռանդն, որ իր հիւանդութիւնը հերքուած էր կարծես: Զինքը ղրկեցին գազա: Լուսաբանուած` կացութեան մասին, շունչը կ՚առնէր գեղ: Անիկա, հազիւ պաշտօնին գլուխը, զգաց իր դիմումին անպատեհութիւնները, վասնզի չէր խորհած Պոլսոյ մօտիկութեան: Գուշակեց այն իրարանցումը, զոր ստեղծելու էր այս «փայլուն» բայց «անվտանգ» խաղարկութիւնը այս կողմի բոլորովին սատկած կեավուր ներուն դէմ, գրգռելով պալատին մէջ իրենց տաղանդը արժեւորելու անհամբեր սպաներուն երջանիկ փառասիրութիւնը: «Բոյծի» դրուած այս զինուորականները իրենց եղերը հալելու համար ալ այս «զբօսապտոյտները» իրարմէ կը յափշտակէին, վեհապետին առջեւ ապագայ շնորհներու իբր գրաւական: Անիկա գազա ն հասնելուն արդէն գտած էր վեհապետէն կարգադրուած, լիազօր քննիչներ: Կը սպասուէր հազարապետ Սիւրէյեա փաշան: Պալատին այս իրարանցումը անիկա դատեց «գործ ստեղծելու» այն ատեն տիրող հոգեբանութեամբ: Ու դատեց աւելին ալ: «Գործ ստեղծելը» իմաստ ու պետական արդարացում մը ունէր, երբ իբր գետին կ՚ընտրուէին Արեւելեան Նահանգները, ուրկէ որեւէ ձեւով պակսող ամէն հայ նպաստ մըն էր պետութեան կողմէ վարուած քաղաքականութեան: Հո՞ս: Պրուսան դուռն էր Պոլսոյ: Զբօսաշրջիկները` անպակաս: Լրտեսները` առատ: Ջարդ` անկարելի: Այն ատե՞ն: Չէր կրնար ընկրկիլ սակայն: Պիտի թողուր, որ գործեն այդ քննիչները, «փափաքնին առնեն», յոգնին ու զզուին, ինչպէս իր երկար փորձառութիւնները սորվեցուցեր էին իրեն: Այս էր պատճառը, որ չէր միջամտած հազարապետին ժամանումէն ասդին: Անիկա աչքերը սեւեռեց իր մոյկին քիթին, առանց կարծիքի ու առանց խօսքի, սպասեց, որ դէպքերը առնեն իրմէ նախագուշակուած գնացք: Գահակալութեան հանդէսներուն կամ Ռամազանի գիշերներուն միայն թնդանօթի ձայն առած այդ պալատական փաշաները կնիկի սիրտ ու մարմին ունենալնուն չափ, տկար ու վախկոտ էին կրակին առջեւ:

 

Հազարապետին անհետացումէն յետոյ, անցաւ անիկա կրկին իր գործին: Անոր երեւումը զինուորները նորէն խանդավառեց: Անոնք կը ճանչնային մարդը, որ «իրենցմէ» էր:

 

Անոր առջեւ բերին 14-15 տարեկան աղջիկ մը, Սողոմին քոյրը, բանտարկուած կրակին իսկ օրէն: Այս հարցաքննութիւնը, տարօրէն նուրբ ու թշուառ աղջկան, երրորդ անգամն էր տեղի կ՚ունենար այսպէս հրապարակաւ: Կ՚ընէին այսպէս, աղջիկը վախցնելու դիտումէն աւելի, վայելելու անոր յամառ սարսափը: Կը պահուէր հսկողութեան տակ, կարգադրութեամբը ժանտարմաներու հարիւրապետին, որ իր հոգեբանական հմտութիւնը կ՚ապացուցանէր, կոխելով քրոջը պուկին: Չէ՞ որ նոյն լարէն փրթեր էին քոյրն ու եղբայրը: Ասպատակներուն հետքը գտնելու ամէնէն պարզ ու բնական ճամբան: Աղջիկը տասնապետներու հրահանգով չէր հանուած առաւօտեան քննութեան, վասնզի զինուորները տարբեր դատաստան չունէին պալատական փաշաներուն վրայ: Անոր հեռացումը, հարցաքննութեան մարզէն, անոնք յիմար եղան մեկնում ընդունելու: Յիմա՞ր: Չէին անշուշտ, քանի որ հազարապետները տարին հեղ մը կ՚երեւային զինուորին: Ու կ՚երեւային բարեւ առնելու: Ամէն հազարապետ, քաղաքներու մէջ իր ոսկեզօծ համազգեստը փառքով պտտցնելու փառաւոր պաշտօնը կատարելով ծառայած կ՚ըլլայ իր հայրենիքին: Ի՞նչ էր անոր գործը սա աղտոտ գեղին մէջ: Պետէն այս կասկածէն դուրս տեսակ մը համ ալ կար կապուած աղջիկը չարչարող տեսարանին մէջ:

 

Տժգոյն, քանի որ երկու գիշեր կար չէր քնացեր բնաւ, վախէն, յոգնութենէն ու խոշտանգումէն: Քալելու տեղ, կը դանդաղէր, ջանալով խոր-խոր բանալ աչուըները, նման մէկու մը, որ ծանօթ մը, նպաստ մը, կռթնելիք տեղ մը կը փնտռէ: Ո՛չ պաղատող, ոչ ալ վախէն տգեղցած անոր արտայայտութիւնը, զուսպ ու նուրբ անոր դէմքին վրայ, անպատմելի բան էր այդ պահուն: Կապուած էին անոր ձեռքերը, վասնզի օր մը առաջ, համարձակեր էր բռնել ոստիկանի մը մտրակը ու այդ լրբութեան համար ծեծուած` նուաղ իյնալու աստիճան: Ձերբակալութեանց սկսած րոպէին, այս խստութիւնը, գործադրուած անտիական աղջկան մը, դաս մըն էր արդա՜ր, գերմանական, որ ապահովութեան տակ կ՚առնէր զինուորին կեանքը սա փողոցամէջ ճակատամարտներո՜ւն ընթացքին:

 

Անիկա կը թուէր ծեր, թոռմած, ու դիմագիծերուն զգայուն նրբութեանը հակառակ, մարած` ներսէն, վարէն, «հոգուն սեղանէն», այնքան իր շարժելու անտրամադրութիւնը կը կտրէր անոր մէջ թարմ թրթիռը պատանութեան: Արցունքին աղը խարզած էր անոր մորթը: [83] Այտերը` վերածուեր ճմռուած ու կոխոտուած կտաւի մը: Ու կապտորակ բիծեր, բազմաձեւ ու առատ, կը ծածկէին վիզին բաց մասերը, քունքերուն ու ճակտին միացման դաշտիկը: Անիկա չէր նայեր դահիճներուն, ով գիտէ ի՛նչ զգայութիւններէ հերկուած:

 

Ամէն առտու, այս երրորդն էր, անիկա կը հանուէր ժամուն բանտէն, որ դասական քարայրն էր հաճի Արթինին, գինովներու զգաստարան եւ որ հիմա փոխուեր էր մառանի, ուր կը պահուէին հին ու կոտրած խաչերը, պղինձ կանթեղները, մաս եփելու փայտերը ու տակաւին ուրիշ սուրբ հնութիւններ: Ամէն տղայ սարսափով աչք ունէր անոր միակ պատուհանէն ներս, տեսնել չուզելով զոյգ ճաղերը, դագաղներ, որոնք, մեծ ու պզտիկ, ինչպէս են մարդերը կեանքին մէջ, մեռելները գերեզման փոխադրելէ յետոյ, կը հանգչէին այդ մութ զովութեան մէջ յաջորդ առտուան համար ով գիտէ ո՛ր դուռին առջեւ ցցուելու ու մուխ մարելու: Հոն էր դրուած աղջիկը, կարգադրութեամբը ոստիկանութեան հարիւրապետին, որ անոր մայրը կեդրոն ղրկելու ատեն դժուարութիւն էր տեսեր «վայրագ» այս աղջիկէն ու չարչարելու գուցէ աւելի սեւ հաճոյքներու համար կ՚ենթարկէր զայն սա խոշտանգումին: Անկէ կը պահանջէին տեղը, թաքստոցը իր եղբօրը:

 

Տարածութիւնը, որ սօսեւոր սրճարանը կը բաժնէր եկեղեցիէն ու դագաղատունէն, քանի մը հարիւր քայլի վրայ, գրաւուած էր պզտիկներով, է՛ն մեծը հազիւ վեր տասնէն, որոնք ոստիկաններու անցքին, հեղ մը-երկուք ետ-ետ կը հրէին իրենց կակուղ պատերը, բայց կը թափուէին նախկին կեցուածքին, անկարող ըլլալով լքել դժնդակ տեսարանը: Հոն էր իւրաքանչիւրը, ամէն օր, գրեթէ նոյն տեղը, նոյն շարքով, տրորուած անհաս նոյն ցաւէն, տարօրէն թրթռուն, այդքան քիչ, փոքր, իրենց հոգիներուն խորը: Վախնալով բարձրանալ, իրենց տոտիկներուն վրայ, անոնք աչքերով կը ջանային թափանցել խանութներուն գիծը: Հետապնդելով մեկնող, դարձող ոստիկաններէն ստեղծուած միջոցի կտորները, որոնել ու սեւեռելու համար կարճուկ այդ պահուն աղբարիկը, քեռին, դրացին, մենծիկ-պապը, որոնցմէ մէկին համար ղրկուած էին հոն իրենց մեծերէն ու կը կոտրտէին իրարու կողերը իրենց արմուկներով [84], իրենց, սեփական աչուըներով «տեսնելու», ինչպէս որ պատուիրած էր, մարդը` որ կապուած էր ներսը: Սրտառո՛ւչ, այդքան կ՚ըլլայ, բացբերաններու, վախէն դողդոջ, բայց սիրով սլաքուած, սա ակնարկներուն բացխփումը, դալուկ ու արտօսրագիծ այտերու վերեւ, թարթիչներու թեթեւ ճուռպին ընդմէջէն: Թուրքերը կը տեսնէի՞ն: Թուրք պէտք է ըլլալ, տալ կարենալու համար ճիշդ պատասխան մը հարցումին, բայց ո՛չ մեզի ծանօթ, դասական բարբարոսը, որ նորոյթէ ինկած է հիմա, ոչ ալ` փաթթոցաւոր, հին օրերու մոլեռանդը, որ մորթելով բարիք կ՚ընէ մորթուողին, անոր ապահովելով գէթ երկնային հայրենիք մը, երկրին վրայ զլացուած իր անխելքութեանը երեսէն, այլ` Եւրոպա ըրած, համազգեստաւոր, անգտանելի (ուրիշ ժողովուրդի մէջ) այն արարածը, որ արդարութիւնը կը գործադրէ, ու կը գործադրէ ահաւոր խաղաղութեամբ, սկսած պահուն` արարքին գիտակ, հետզհետէ մոռնալով ինքզինքը ու աւարտած ատեն, հաւատալով: Ի՜նչ զգացումի կը հպատակէին, աւելի վերջը, 915 ին, այն ատեանները, որոնք անմեղները դատապարտելու սա անլուր ձեւը գտած էին: Ու, փոխանակ շիտկէ շիտակ, իրենց ցեղին ցուցմունքին տակ ջարդի մտնելու, բնազդական իրենց արդարութի՜ւնը դրին իրենց ու զոհերուն մէջտեղ թուղթ, որոշում, կնիք, վճիռ, դատարան, լրագիր, կախաղան, գերման վկաներ: Բայց այդ մասին աւելի ուշ, ու հարիւրաւոր էջերով: Մոռնալու չէ միւս կողմէ այդ օրերու ուրիշ մէկ հոգեբանութիւնը, որուն հպատակելով թուրքը պիտի մորթէ հայրը, բայց խնայէ զաւկին, երբ ասոր տարիքը չ՚անցնիր եօթնէն: «Եօթնէն եօթանասուն»ը խորհրդաւոր թիւ է, գուցէ տարա՜զը` անոնց սրբազան պատերազմներուն, որ վերածուեցաւ ուրիշ կաղապարի: «Եօթնէն եօթանասուն», ինչպէս բանաձեւած, տարածած, պահանջած ու գործադրած էին 95-96-ի ջարդերուն, զոհին տարիքը ճշդող բազմահազար հրամաններով:

 

Կեցաւ աղջիկը հարիւրապետին առջեւ:

 

Առանց արցունքի:

 

Առանց վախի՞:

 

-- Գուցէ:

 

Ուժգին զգայութիւններ, համապատասխան արագութեամբ կը յոգնեցնեն, կը մաշեցնեն մեր զգայարանքները: Կու գայ պահը, երբ կը դադրին ալ գործելէ, վերածելով մեր մարմինը քամուած պարկի կամ վարշամակի: Ջիղը բարակ է կ՚ըսեն, բայց չեն ըսեր այդ բարակութեան տարողութիւնը: Ո՞ւր, ինչո՞ւ փրթած է անիկա: Կեանքի սովորական հանդէսին մէջ տեւողութիւնը ու յուզումին հոսանքը զայն կը փտեցնեն: Ամէն օր նախանձէն ինքզինքը ուտող սիրտ մը կը մոխրանայ կամ կը պայթի: Սիրոյ ոճիրները ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ հաստատումը այս վարկածներուն: Հո՞ս: Այսինքն` սա գերագոյն տագնապի ընթացքի՞ն: Երեք օր լացող աչքերը ո՛չ միայն կը ցամքին, այլեւ կը մոռնան նաեւ ոչ-լացի իրենց վիճակը անգամ: Անիկա կը թուէր կենալ ուրիշ, վեր, օտար հողին վրայ: Ձեզի տրուա՞ծ է [85] տեսնել մեռելէն ալ վեր վիճակը մարդուն, որ կրցած է պարպել ինքզինքը իր հոգիէն, բացարձակ պարպումով: Չէ ատիկա դիակին լիրբ անզգածութիւնը, որ կը վիրաւորէ իր երջանկութեա՞մբը, թէ մեր հասողութենէն իր զերծութեամբը, ոչ ալ խորունկ առքի մը հրայրքին մէջ մենէ վեր միամտութեան մը սրտառուչ տեսիլքը: Անոնք` որ գլուխնին երկնցուցին թուրքին դանակին, կամ ապառաժին բաց փորին, կամ ալիքներուն հաստ թեւերուն, դուրս, վեր էին ցաւէն: Այդ վիճակները նոր չեն մեր պատմութեան մէջ: Վի՞շտը, յուզո՞ւմը, զայրո՞յթը կը պաշտպանէին անտիական աղջիկը, սա եռօրեայ տանջանքին հետքն անգամ հեռու ընելով անձէն, ինչպէս հերքելով, անկարելի ընծայելով վատ այն կորանքը, որմէ այնքան հաճոյք, հպարտութիւն, գերազանցութիւն գիտեն հանել թուրքերը: Անոնց տեսաբաննե՜րը: Անոնց հրապարակագիրնե՜րը: Անոնց գիտուննե՜րն ու գրագէտնե՜րը: Որոնք պուտ մը արդար զգացումէ չայցուեցան, երբ մորթելու մոլուցքէն յետոյ եղան մինակ իրենց խղճմտանքին հետ: Չեմ խօսիր զանգուածէն: Ամէն ջարդէ ետք, անոնք ապտէսթ [86] կ՚առնէին, խմբական, պարզ, խորապէս կրօնաւոր, պարտքէն վեր բան մը կատարողներու գոհունակութեամբ, որ մեծ միսթիքներու կեանքին մէջ կը դիտուի ու զանոնք արժանի [87] կը կեցնէ հասարակաց օրէնքներէն: Անոնք այդ զոհողութեանց գնովն է, որ պիտի տեսնեն իրենց ցանկութեան մտապատկերները, պիտի լսեն իրենց աստուածը: Մե՜ղք, որ մեր գրականութիւնը թուրքերը զետեղած ըլլայ առաւելապէս անգթութեան պարունակին մէջ ու չզբաղի այս կարգի վիճակներով, որոնք անլուր, հեշտագին խորութեանց կը հասնին իր մօտ: Մորթելը միշտ անգթութիւն չի նշանակեր: Կը նշանակէ դանդաղիլ, բրտանալ ուրիշին վախին, ուրիշին զգայութեանց անտես, բայց իմանալի հեղանուտին մէջ, պահ մը աստուածանալ, առանց պատիժի: Անշուշտ, երբ վերլուծումը խորացուէր, վիճակը պիտի երթար նոյնանալու բզկտող անասունին վայրագութեանը: Բայց, Արեւելքի մէջ, մարդիկ այնքան շատ կը յեղյեղեն Աստուածը, որ օր մը գոնէ զայն ըլլալու իրենց երազին մէջ կ՚աղուորնան ա՛լ: Թուրքերը մեր Աստծուն իրենց հայհոյութեանցը մէջ չվարանեցան մեզի պոռալու իրենց «աստուածութիւնը», որով տէրն էին մեր օրերուն: Աչքի առջեւ բերէք գազանը, որ տասնհինգամեայ աղջիկ մը պիտի մորթէ ու ատոր համար իր խղճմտանքը կը յարդարէ, կրօնական պարտականութեանց անթերի վճարումով մը կանխելով հոգեհատոյց արարքը: Ուրիշ ժողովուրդներ իրենց վայրագութիւնները սանձահարող կազմակերպութիւններ, կարգապահութիւններ ստեղծած են, որոնց միջամտումը շատ բան կը փոխէ սպանդին ալիքներէն: Թուրքերը իրենց ռազմադուլերը գործածեցին իրենց զգայարանքներուն պարարումին ու ատոր հասնելու համար, խաղաղութեան ատեն ալ պատերազմի վիճակ մը տեւական ըրին իրենց նուաճած ժողովուրդներու սիրտին: Վայելքը երբ հողին յոգնութեամբը չբարեխառնուի` հում միս է ու արիւն, հետեւաբար մեզ կ՚ընէ գազան: Ի՞նչ է զբաղումը անոնց, որոնք թուրք բանակին ողնասիւնը եղան, տակաւին հիմա, լատին այբուբենքէն ետքը: Արուեստ, գաղթային նուաճումներ, անոնց օգտագործումը, շահաստաններու խայծ ու օտարութեան վրայ երկարաձգուած նոր հայրենիքներ ուրիշ ժողովուրդները կը զատեն գազանային թանձրութենէն: Միայն ու միայն վայելքի համար, ան ալ ծանօթ երակով, ազգի մը հոգին [88] երբ կը յարդարուի, մօտ է զառածումը, այլասերումը: Երբ պարտութիւնը կոխեց անոնց պորտին, եղան անարի ու լղար` իբր թէ զուր ըլլային յաղթանակի քանի մը դարերը, եւ չեղած` քաղաքակրթութիւնը, որ անոնցմէ գրաւուած երկիրները ըրեր էր գողտր ու անուշիկ երեւոյթներ, դարերու աստիճանացոյցին վրայ: Անհոգի՜ ժողովուրդ: Աւելի ճիշդը` մէկ ոգիով ժողովուրդ: Մինչ ցեղերը, դարէ դար, կը ձգտին իրենցմէ [89] ձգել անասունը, գազանը, թուրքը, հակասելով օրէնքին, կը դառնայ նախնիքներուն խստութեան: Բառեր ու օդային քլիշէներ չեն ասոնք, այլ` դառն ճշմարտութիւններ, որոնք տխուր բախտը ունին թուրքերէն ուրացուելու: Մօտաւորապէս կէս դար, թուրքերու վարչութիւնը հայկական հալածանքը տարաւ անհուն վայելչութեամբ, բնականութեամբ: Հարստահարումը անոնց մօտ յարդարանք, կամ պետական թելադրանք չէ, այլ` արգանդային իրականութիւն: Եթէ տասնիններոդ դարուն անոնք պալատներ շինեցին ու Վոսփորի եզերքներուն վրայ կիսերանգ մշակոյթ մը ջանացին արժեւորել, միւս կողմէ` չմոռցան հաւատարիմ մնալ իրենց նախնիքներուն, անոնց արեան բաղնիքներուն հոծութեան, ու անտեղիտալի յաճախումով մը` մշտագոյ ըրին իրենց անդրագոյն տէրերուն հոգեվիճակը: Հոդ, վայելքէն վեր է իրենց յաջողութիւնը: 915ին անոնց ծերերն անգամ քաղցրացան մեզի պարտադրուած վայրագութեանց հանդէսով: Ամբողջ հոգեբանութիւն մը վրիպած է մերիններուն սեւեռումէն: Թուրքերը հաստ ու գռեհիկ են, երբ կը պատժեն: Անոնք անլուր հաստութեամբ նրբութիւններու կը տանին իրենց խղճմտանքները, երբ կը դատեն:

 

-- Ո՞ւր է:

 

-- Չեմ գիտեր:

 

Ինչպէս վարժուած էր պատասխանել երկու օրէ ի վեր, կանխապէս սեղմելով ակռաները, հաւանական հարուածին իբր պատասխան:

 

Չգիտցա՞ծը:

 

Բայց թաքստոցը իր եղբօ՜րը:

 

-- Չե՞ս գիտեր:

 

Անիկա ելած էր ոտքի:

 

Բացառիկ, բարբարոս հաճո՜յքը, որ կ՚ամչնար ինքիրմէ ու ինքզինքը ծածկելու համար անոր ակռաները մինչեւ կը հանէր յուզումի: Վայրագութիւնը բնութիւն է մենէ շատին: Հաճո՜յքը սա աղջիկը իր բերնով իսկ իր եղբայրը մատնել հարկադրելու: Արիւնռուշտ իր ասպարէզը անոր հայթայթած էր եղերական այդ առիթները, որոնց ընթացքին, իր ահովը, հրամայած խստութիւններուն հրէշային սարիքովը` անիկա շահած էր արդարացումը իր մականունին, հպարտութեամբ եւ արդարութեամբ: Ամբաստանեալներուն միսերը անիկա բզիկ-բզիկ կը բերէր, ջիղերու ահաւոր ամրութեամբ մը հանդուրժելով չարչարանքին տեսարանը, ուղղելով զապթիէ ներու մատները տանջանքի գործիքներուն վրայ, ապտակելով անոնց անգոյ թուլացումը իրենց պարտականութենէն: Անիկա չէր յոգներ լացէն ու չէր նեղուեր աղաչանքէն, ամէն թուրքի նման դիտելով հանդարտ աղերսանքը զոհերուն բերնէն ու խորհելով անխուսափելի վերջաբանին: Շաբաթով կ՚արգիլէր անիկա բանտարկեալը քունէ, նստելէ, ուտելէ, արտօնելով ջուրը, սուրճը, ծուխը, իրենց յատուկ անհասկնալի դաժանութեամբ: Այս նկատումներուն գնով անոր յաջողուած էր խլել խոստովանութիւններ սա տարիքներէն ու սա սեռէն: 96ի աղէտը մեր ցեղային հոգեկանութեան մէջ գոյաւորուած լայն փեռեկումովը խախտեց մեր բարոյականին ալ ամրութիւնը: Թուրքերը մեզի հասցուցին անդարման քայքայում, մա՛նաւանդ այդ մարզէն: Եղանք ատեցող մեր թշնամին, բայց անկէ աւելի մենք մեզ, զիրար: Աւելցուցէք դարերուն ալ դիրտը, մեր պատմութեան` մեզի շինած աւերակոյտին, հոգեբորբոսի դէզերը: Ու դուք պիտի հասկնաք, թուրքին հետապնդած վայե՜լքը, մեր իսկ անկումովը պայմանաւոր: Ի՜նչ անխառն լրբութեամբ անոնք մեր մատնիչները լքեցին մեր իսկ պատուհասումին, անոնցմէ ստանալէ յետոյ իրենց տալիքը: Ոչ մէկ ազգ, նոր ժամանակներու մէջ, ծնունդ չէ տուած այնքան առատ դաւաճաններու, այնքան ալ դիւրաւ: Սա մատ մը աղջի՞կը, որ պիտի դիմանար «եփած» հարիւրապետին…

 

Բայց ահա, նոյն վարագոյրը, երկրորդ անգամ, որ իջաւ հարիւրապետին աչքերուն: Եղաւ անիկա հեռու, ետ` չորս-հինգ տարիով: Եղաւ` քաղաքիկի մը մէջ, Արեւելեան Նահանգներէն ջարդի օր մը փակող գիշերին: Քովն էր անոր, սա դէմի աղջկան տարիքէն, ուրիշ մը, ասոր պէս ճիտը ծուռ, «կուղպ» ու անհայեաց: Ու անոր մորթին վրայ, ուլունք-ուլունք ըսես շարուեցան այդ անցեալին զգայութիւնները այնքան յստակ, որ մարմինը անցաւ նման յուզումներէ: Ի՜նչ հաճոյքով անիկա աւարտած էր սրբազան «գործը», առանց քիթը արիւնելու իր զինուորներուն, ու մաքրեր շուկան, ճերմակ շէնքերով: Ու ի՜նչ քաղցր տրամադրութեամբ ելեր էր զօրանոցի իր սենեակը, ճաշէն յետոյ, վար դրուած աղջիկը ուտելու: Անոր մէջ շինուեցաւ ամօթախառն հեզութիւնը, զոր աղջկան լռութիւնը, կարծր կուրութիւնը, իր սպառնալիքին դէմ անխառն կեցուածքը ստեղծեր էին անոր կուշտ զգայարանքներուն: Մեր յիշատակները նրբութեան մէջ երբեմն կը պայծառանան, երբ ներկայէ մը արձագանգուին: Անշուշտ աւելի գեղեցիկ էր անիկա, աւելի բաց` մորթին ու մարմինին ուրիշ շնորհներէն: Հարուստի մը տունէն վերցուած` անիկա կը կրէր իր վրայ մեր ժողովուրդին փափկութիւնը, զոր ծովեզերքը կը դիզէ մեծ արագութեամբ: Անշուշտ, այդ մօտիկ անցեալին մէջ, Գարագայա Սիւլէյման պէյը գաղտնիք չէր ուզեր այդ աղջիկէն: Ու… անիկա զարմանքով հետեւեր էր, խլուրդի նման ջնջուած, սուտ այդ արարածին, երբ անիկա առեր էր լրագիրով բեռնաւոր սեղանէն դաշոյն մը, կարմիր` բերնէն ու կոթէն, ու մխեր փորին, առանց բրդուճ մը ձայնի: [90] Լեզուակը ինկեր էր դուրս, թռցուած ատամներէն: Ինչպէ՜ս, աչքին տակ, այդ արագ կործանումը խռոված էր զինքը, աչքէն արցունք բերելու չափ: …Տարին անոր նայուածքին դաշտէն այդ տեսիլը: Ասդին` ամբոխը, տակաւ մօտ, իրաւ: Գոցեցին անոր նայուածքին դաշտը նորէն: Հոն էր իր զօրանոցի սենեակը: Ու իր հրամանն էր վեր հանել բանտէն ուրիշ եօթը աղջիկ, բոլորը մէկ, շռայլ ըլլալուն նեղուած քիչ մը, քանի որ շաբաթուան մը պահեստը վճռեր էր սպառել: Անոր փորձառութի՜ւնը, Ջարդին յաջորդ վերադարձներու մասին: Փատիշահին հրամանը, որ իրենց տուները կը վանէր հաւատացեալներու մօտ «մարդասիրաբար» ապաստանած չափահաս աղջիկները: Պատկերներու սա հոսո՜ւմը, երբ ո՛չ հրաման եւ ոչ ջարդ ծրագրուած էին դեռ: Անոր ուղեղը կը դադրէր գործելէ անոր մէջ: Հիմա՛, ազա՜տ այն աշխարհը, այդ Գերմանիա ըրած զինուորականին մէջ: Ա՛յն աշխարհը, զոր ռոմանթիզմով պարզելու, հասկնալու մեր միամտութեան մէջ որակած են այնքան անխելք վերադիրներով: Ածականներ հնարած ենք ու գրականութիւն, դիւցազներգութիւն հանած գետինէ մը, ուր մարդ-անասունին ամէնէն գռեհիկ մասը կը տիրապետէ: Թուրքերը ջարդած են, վասնզի դեռ մօտն են իրենց տափաստաններուն, որոնց արիւնախառն ու սերմնագէջ միազմա ն դեռ չէ աւլուած անոնց հոգիներէն: Անիկա շատ աւելի յստակ էր մեր մօտաւոր նախնիքներուն, որոնք, տխուր կրօնքի մը երկնանուէր իրազանցութեանց քաջավարժ գործիքներով --յիմար իրենց ուղեղներովը--   չափել, դասել յաւակնած են անապատի մը կենդանին, զայն չկրնալ ըմբռնելու ձախողանքը լուծել կարծելով, մեր իսկ մեղքերուն պատուհասման խղճագիտութիւնը հնարելով «ի խաղաղեցումն գայթակղեալ մտաց», մե՜նք, շէնի, բարութեան, զուսպ վայելքին ու անիրական բաներով թրթռման ժողովուրդ, որ լեռներուն լաւագոյն կայքերը յատկացուցած է իր երազին պաշտամունքին ու վանքերով, եկեղեցիներով, մատուռներով ծաղկեւորած է ընդարձակ ամայութիւններ, ու վարսուած է անոնց ապալերներուն, մարդուն կնիքը դրոշմելով անոնց ժանիքին եւ ժանեակներուն: Քաղաքակրթութիւնը քաղաքէն դուրս արձակուիլն է ժողովուրդի մը հոգիին: Գիւղը սանդուխին ամէնէն ստորին աչքն է: Բերդը` ուժի րոպէ մը: Վանք մը, լեռներու սիրտին, մենաւոր կամ պզտիկ շրջափակով մը տուներու, իսկական առքն է այդ ժողովուրդին հոգիին: Ու կ՚ենթադրէ մարդեր, որոնք վեր են մահէն ու կեանքէն, այսինքն` ժողովուրդ մը կանգուն պահող սրբազան շաղախներ: Ո՞ւր է թուրքերուն ելոյթը այդ ուղղութեամբ: Անոնք չհասկցան մեր վանքերը ու արտօնեցին անոնց գերութիւնը, առանց կասկածելու, որ մեծ գերեզմանները չեն մեռնիր: Հիմա կ՚ըսեն, թէ մեր երկրէն ջնջած են մեր մեռելները: Հիմա թուրքը իմաստուն է դարձած: Աւելի՛ն, մենք մեր դուռները բաց ենք պահած վտանգի պահուն, բոլոր թուրքերուն ու պատսպարած բորենիները, որոնք մեր արիւնին ընտրելագոյն ծաղիկները պիտի ապշոպէին, նախարարական բերաններով, մահէն ազատուելէ յետոյ, իրենց ապագայ զոհերուն ձեռքովը: Մենք չենք ճանչնար թուրքը, գուցէ քիչ մը շատ գիտնալնուս: Այսինքն` Արեւմուտքի մէջ մեր ուսումը ըրած ըլլալնուս: Խօսքը չեմ ըներ այն միւսներուն, օտարներ, որոնք թուրքը տեսած ու տուած են այլապէս գեղեցիկ ու շնորհաշատ: Չեմ շեղիր հիմա, իր տեղին ու ատենին` երկարօրէն ծանրանալու համար այն հոգեվիճակին, որով արեւմտեան մշակոյթին կարգ մը յատկանշական ներկայացուցիչները տեսան մեր նահատակութիւնը, անշուշտ ոչ թուրքին հեշտանքովը, այլ անկէ աւելի վատ խաղաղութեամբ մը, - գեղարուեստական այլուրութեամբ: Կը բաւականանամ դիտել տալով, որ, դուրսէն, հանդիսականներ, կատարուածին անպարագիրկ զարտուղութիւնը տեղաւորելու համար Արեւմուտքի ուղեղներուն մէջ, խորհին պիտի գուցէ մե՜ծ-մե՜ծ առաքինութիւններու: Հասկնալի է, որ երբեմն յաղթանակ [91] մը ըլլայ իր անձին վրայ ինքզինքը սպաննելը: Հասկնալի է տակաւին` զոհաբերումը, հաւաքական նպատակներու շուրջ, որոնց տարողութիւնը պարզ է բոլորին: Ազատուած ժողովուրդներ, վտանգի պահուն, հաւաքական խղճազարկի մը ներքեւ տրոփուն, պիտի չվարանին թափել իրենց արիւնը գոյ փառքին համար իրենց հայրենիքին: Բայց ուրիշ է պարագան, երբ խումբ մը մարդեր, ամէնէն դժխեմ պայմաններուն օղակովը կապկպուած. փորձեն յիմարութիւնը ու մեռնին, բաց աչքերով, երբ իրենց նայուածքին առջեւ կը սառի արիւնը իրենց ժողովուրդին: Հերոսնե՜րը: Անշո՛ւշտ: Բայց աւելի ուրիշ է պարագան, երբ տասնհինգամեայ աղջնակ մը, որուն միսերը դեռ ձայն չեն առներ հողէն ու սերմէն, պատրանքի մը հեռանկարին յամառի զոհել ինքզինքը ու պատռէ փորը, չանցնելու համար թուրքին: Ասիկա, ես կը դնեմ վեր` բոլոր սուրբերէն:

 

Հարիւրապե՞տը, խուժումին տակը այս պատկերներուն:

 

Անասունին վրայ, քիչ բան ունի այնքան ձգողութիւն, որքան արիւնը: Պարզ է ասիկա, ջարդին տենդին մէջ, երբ կացինը քառակուսուած ուժով մը կը գործէ ու չկասկածուած պահեստներ կը ճարէ մեր ջիղերէն: Հոգեբանութիւնը վարակիչ յուզումներու գլուխ մը յատկացուցած է: Թուրքերը յաւելումներ կարող են ընել այդ հետաքրքիր գլուխին մէջ: Քիչ բան այնքան ձգողութիւն ունի հանգչած արուին վրայ, որքան արիւնը, որ, իր ամանէն դեռ չհոսած, սեռ է առաւելապէս: Ու ինծի տրուած է մտիկ ընել զգայութիւններ, որոնք հոգեբանական անհունութիւններ կը պատմեն: Սպացուներ ու սպաներ էին ասոնք, որոնք կը խօսէին մանուկ մորթելուն անհամ [92] ու քիչ մըն ալ սրտառուչ տրտմութենէն: Իրենց ձեռքերը կը նեղուէին այդ թուլիկ միսերէն, որոնք գառնուկի մը ապազգայութիւնը կը զարթուցանեն: Մինչ` ուրիշ է պարագան մեծերու հետ…

 

Գեղը կ՚այցուէր նոր հասնող զինուորներէ:

 

Տեսան հարիւրապետը, որ մատները անցուց նայուածքին առջեւէն…: Իր արիւնին մէջ ինքզինքը խղդած հեռաւոր աղջկան դէմքը հանգչեր էր իր խռովքէն: Անոր փակ աչքերուն տեղը բան մը կը թրթռար: Ու մեղմ թափահարող ոտքերը կը թուէին վանել թանձր թրքութիւնը սա մղձաւանջին: Այն ատեն ալ, ինչպէս հիմա, հարիւրապետը վեր էր մարդոց միջինէն: Վեր` իր զինուորներէն, որոնք, հաստ աւարին ուշադիր` կիները սպաններ էին, հաճոյքէ աւելի սպաննելու համար: Վեր` քաղաքիկին պատուական պաշտօնակալներէն, որոնք կողոպուտին ձեռք չէին երկարած, բայց կիները բաշխած օրինական պայմաններով, կրօնքի արտօնած խաղաղութեամբ շքաւորելու իրենց երկիւղած հոգին: Այն ատեն ալ, ինչպէս հիմա, հարիւրապետը վեր էր մորթողներու հաշիւներէն: - Ո՞ւր, ուրեմն: Հարցուցէք անո՛նց, որ պատմուճանուած կը մորթեն: Ու չեղաւ անոր մէջ, գուցէ անժամանակ ըլլալուն, անգթութիւնը ուժին: Տրտո՞ւմ: Ու սեռի՞նը: Այն ատե՜ն ալ, ինչպէս հիմա: Ինչպէս իրարու ետեւէ, ճիտերնին [93] իրարու վրայ դնել տալով, հրամայեր էր գլխատել եօթը աղջիկները, առանց անոնց թելին դպելու: Ու պահած ութերորդը, զոր կը յօշոտէր իր անկողնին մէջ, ակռաներովը, սկսելէն ծիծին պտուկներէն:

 

-- Չես գիտեր, հա՜…

 

Կարծես օտար մէկն ըլլար խօսողը: Այսքան ո՞ւշ:

 

-- Հարկա՜ւ:

 

Մարդ խղճմտանքին հաշիւ տալու համար չի կապուիր տեւողութեան սարիքովը: Թուրքը ամբողջ ապրող անասունն է, ու ինքզինքը չկրնալ սանձելը` նախնականութեան յայտարար ըլլալուն չափ, ուժի աղբիւր մըն է անհատին ներսը: Ուրիշները խղդելու համար, պէտք է շատ ըլլալ անոնցմէ: Թիւը միութիւն է, բայց ոչ միշտ: Հոգին կը յորդի առանց միութենէն կոտրելու:

 

Ու եզնավարոց, բայց գիտուն, հնդիկ թմրումներով [94] պողպատի պէս առաձիգ անոր մտրակը փակաւ անտիական աղջիկին երեսին:

 

Ոչ մէկ բան կը պատրաստէր այս հարուածը` ճակտէ, աչքէ, ուսերէ: Ինչո՞ւ կը ծեծէր: Չհարցուց սակայն ուրիշին, ինչպէս իրեն:

 

Կիները` մեծ մասով վեր յիսունէն, խիտ պատ էին քաշեր, սրճարանի բացօքը: Անոնք ոստիկաններու, ռէժիի դէտերու վրայ, իրենց անցեալ յարձակումները, բարձրաձայն կը պատմէին իրարու: Ի՞նչ կ՚ուզէր սեւսիրտ [95] Յուդան սա մատ մը արդարէն:

 

Մտրակին հետքը գծուեցաւ յանկարծակի, ձայնին հետ: Տեսակ մը մերկ շառաչ, ինչպէս կը հնչէ տղու մը ձեռքէն չուանեայ խարազանը, հոլի մը մարմինին: Աղջի՞կը:

 

Պահեց ինքզինքը ուղիղ ու հանդարտ:

 

Բայց արձագա՞նգը մտրակին:

 

Փոքրերն` ինչպէս մեծերը զգացին ատիկա:

 

-- Կոտրտի՜ս…

 

Գրեթէ բարձրաձա՜յն, չկրցաւ չըսել մօտի պառաւ մը, որ արիւնէ օձը տեսեր էր աղջկան երեսին: Յանդգնութի՞ւն: - Մեռնիլը աչք էր առեր, ինչպէս պիտի հասկցնէր աւելի ետքը, իր թաղին ծերերուն, դրուագը պատմած ատեն:

 

-- Չորնա՛ս…, - աւելցուց ուրիշ մը:

 

-- Միւճիւրիւմ [96] մնաս - երրորդեց անդին մէկն ալ:

 

Ու ձայները ելած էին ուժի:

 

Ու յուզումը, ուժ առած ձայնէն, ակնթարթի մէջ, անցաւ մէկ սիրտէն միւսը: Կիներուն պատը շարժեցաւ: Հին օրերուն յո՞ւշքն էր, որ կ՚արթննար, երբ այդպէս մէկ կտոր կործած [97] էին զապթիէ ներուն վրայ: [98] Պատը քալեց առաջ: Կատաղի, սուր, բզկտող աղաղակ մը կը լուսաւորէր այդ մռայլ գրոհը: Գլուխները` ցի՛ց: Հասաւ անիկա ոստիկաններու գիծին, զոր քրքրեց անհաւատալի արագութեամբ:

 

-- Կրա՛կ, - պոռաց հարիւրապետը:

 

Աչքերը գոց, պարպեր էր անիկա ատրճանակը:

 

Խուլ ճուոց մը: Սառած` կանգ առաւ պատը:

 

Ու կիները իրարու ուսերու վրայ կը փնտռէին գնդակները ու չէին գտներ:

 

Ոստիկանները ատեն չունեցան կրակի դիմելու: Հազարապետը կու գար: Գոնէ այդպէս կ՚ըսէին բացէն ձայները:

 

Անոր ժամանումը յուզումը շրջեց իր գագաթումէն: Մարդկային հոգին ո՛չ կազ է, ոչ ալ հեղուկ, որպէսզի ենթարկուի մեր բնախօսութեան: Ամէնէն ամուր ճնշումէ հրուած թափն ալ կը կոտրի մէջքէն ու չես գիտեր ինչով: Ոճրագործին դանակը կը յարգէ այս անհաս օրէնսդրութիւնը եւ կ՚անցնի զոհին վրայէն, չգիտնալով ինչուն, ուրիշի մը վրայ իջնելու: Ջարդերու ատեն այս շեղումները հաստատուած փաստեր են: Ու աժան աշխատութիւն է տարազի բարձրանալ, այս խուսափուկ ստուգումներով: Եթէ ճիշդ է անհուն իմաստութիւնը` աւազի հատիկին, ճիշդ է նոյն չափով մեր անհուն անգիտութիւնը հոգին վարող միւս ուժերէն, որոնք չեն ճանչցուիր, կասկածուիր անգամ, բայց կը բուսնին մենէ անկախ ու մեզ կ՚ընեն հերոս ու թշուառական դասալիք:

 

Հազարապե՛տը:

 

Ուրկէ՞ կու գար: Ինչո՞ւ կու գար:

 

Պաղարիւն` կեցուց կիներուն դղրդումը, իր անցքին: Ո՛չ վախ, ոչ ալ բարկութիւն: Բայց երբեք` լաւատես ալ բարութի՜ւնը, որ ուժին շնորհն է, ճառագայթումն է, իր շրջանակին: Այդպէս կը տեսնէին, տեսած էին այդ կիները իրենց «մարդերը», երբ կը դառնային ասոնք գողերուն դէմ գրոհէն ու կը մեղմանային գոնէ նայուածքէ:

 

Հազարապետին վերին կզակէն ատամները իջեր էին ստորին շրթունքին, - շարժո՛ւմ` որ պերճախօս էր կարդալ կրցողին: Ձեռքով նշան ըրաւ: Ու չէր կարելի ճշդել, թէ որո՞ւ հետ կը խօսէր:

 

Կիները, իրենց գլխին լաչակները թխմած էին ակռաներուն տակ` չպոռալու համար: Ու կը ծամէին իրենց քրտինքը, որ երբեմն ճերմակ արիւնի համ ունի կ՚ըսեն: Խոր յուզումներու ատեն աչքերու ջուրը ցամքեցնող գեղջուկ հնարք մըն է ատիկա: Չէին լար, չէին ուզեր ատիկա: Բայց անոնց աղիքները կրակի դէմ բռնուած միսի կտորներու նման կը ճենճերէին իրենց ներսէն: Կու գայ պահը, երբ կսկիծը համատարած հեղանուտը կ՚ըլլայ, ուր կը լողան մեր հոգիները: Սկզբնական խանդավառութիւնը ուրիշ բան չէ յաճախ, եթէ ոչ նման վարակում մը: Անշուշտ այդ թափն է, որ մեր պարտութիւնները կը պատրաստէ, երբ չի դիմանար:

 

-- Աղջի՞կը:

 

Չտեսա՜ւ [99] հազարապետին ժամանումը: Գոց էին արդէն աչքերը: Խարազանին հետքը, կապուտիկ, տեղ-տեղ մինչեւ սեւի զարնող, օձաձեւ գիծ մը կ՚ոլորէր անոր բերնին վերերէն, ցատկելով ականջներուն վրանը ու կորսուելով մազերուն մէջը: [100] Բարակ, լորտուի պէս նրբիրան, այդ երաշխէպը կը նմանէր իրական օձի մը, ինչպէս տեսած էր գեղացին հատ մը Դատաստանի պատկերին մէջ: Սարսափելի նկա՜րը: Ինչպէ՞ս կու գար խղճմտանքներու բեմին, այսպէս վճռական րոպէներու, կեանքի եւ մահուան իրերախառնունքին: Ամէն հզօր յուզումներու, գեղացին կը գտնէր այդ նկարէն` դրուագ մը, որ ներկան տաղաւարէր: Կնոջ կուրծքին հովիտէն կը բխէր մարմինը այդ օձին, մէկ գլուխէ, սի՛րտը` հաւանաբար մեղաւոր կնոջ, ու կը քաշէր զոյգ իր մարմինը, կողերուն ետին, կազմելով անողոք շղթան: Պզտիկները ամէնէն շուտ կը տեսնէին, օձին հանդէպ իրենց բնական ձգողութեամբը: Խոշոր ու մերկ միսերով այդ կնիկին պորտը միայն շինուած էր, ու անկէ վարը ջնջուած, ով գիտէ ո՛ր բարեպաշտին կարգադրութեամբը: Ամէն մեղաւոր իր անունը գրուած կը պահէր: Ու օձէ հիւսուած կնիկին մեղքը աւրուած էր, հաւանաբար նոյն իմաստուն հոգածութեամբ: Վասնզի տղոց առաջին գործն էր այդ մեղքերը կարդալ, ու չհասկցուածը` հարցնել մեծերուն:

 

Անարատ աղջնակը ո՞ր հրաշքով, դէմքին գծուած այդ կապոյտ հետքերուն համար նոյնացաւ մեղքին ամէնէն աղտոտ պատկերին: Մեր միտքը միշտ իր պատճառները չի ձեւեր, մեզմէ տեսանելի պատճառներով: Յետոյ էր, որ ամբոխին միտքին ուրուանար պիտի անոր աղբօրը մեծ ոճիրը, այլապէս անքաւելի: Նալպանտենց հարսը ինչո՛վ էր տարբեր նկարին օձահիւս կծիկէն [101]:

 

Նոյն րոպէին, արիւնի սեւուկ պտուղներ (կաթիլ), արտակարգ ցօղի մը նման բուսան գիծին երկայնքով եւ ոլորուիլ առին: Մեռելէ մը աւելի դեղին` աղջիկը ձեռք իսկ չէր վերցներ դէպի բխումը: Անմռունչ` ինչպէս կը պատկերեն մեր պատմիչներէն ոմանք, գրաւուած քաղաքներու բնակչութեանց սպառսպուռ սրածումը [102] երբ կը հանեն ոճի ու դատումի, աղէտին վրայ տաղաւար տալով անճառ ոլորտ մը մեզայատուկ խորհուրդի, որով կը զատուի հայ նահատակութիւնը` ինչպէս թերեւս հայ հոգին ուրիշներէ: Յունական վկայաբանութիւնը չ՚ախորժիր արիւնէն: Լատինները մարտիրոսներուն հոգեկան արիութիւնը կը ցայտեցնեն ու վայելք չեն դներ չարչարանքին «ըմբոշխնումին»: Հետաքրքրական է տարբերութիւնը, որ կը զգացուի Աղուանից պատմիչ Մովսէս Կաղանկատուացիի գիրքին մէջ, երբ նոյն այդ ոգին սրբազան յուզումներու, ճգնողական առքի ու մատուռներու, հին եկեղեցիներու «այազմա »ներու պաշտամունքին մէջ կը գտնէ խորագոյն իր խտութիւնը:

 

Կիսուած անոր դէմքին վրայ ցաւն իսկ չէր կրցած ամբողջանալ, վասնզի ամօթը կը նեղէր անոր մաքրութիւնը: Իր դահիճներուն ձեռքին մէջ ուրիշ ըլլալու չէ պատկերը մեր նահատակութեան: Գեղը չէր տեսած կամ տեսած ու մոռցած ըլլալու էր Մայր Հայաստան յիմար նկարը: Բայց ամէն կնիկ մօտ էր այդ պատկերով թելադրել ուզուած իմաստին: Անոր նայողը անպատճառ ինքզինքը կը զգար կիսուած: Ու բոլորին ալ սրտին` եղաւ անորակելի այն անցումը, նուաղկոտ մարմրանքը, որ վեր է նիւթական ցաւէն ու ելեկտրական հեղանուտի մը նման հազար հազարները իրարու կը պարպէ նոյն ակնթարթին: Եղա՞ծ էք նման պատկերի մը դէմ: Յիշեցէք պահը ու պիտի հասկնաք անպատմելին:

 

Բերնէն վար անոր դունչիկը հակած էր մէկդի, գագաթէն տեղափոխուած եռանկիւնի մը նման, խախտած` բայց չփրթած ոսկորի մը ցցունքով, մինչ քիթէն վեր, աչքերու աւազա՛նը, թարթիչ ու յօնք ու ճակատ, այսինքն` այն մարզը, ուր կը կեդրոնանայ, կը նիւթանայ մեր անձին գոլը, մեր ներքին ալ անձնականութեան արտաքնագիր դաստառակը, կը դողար համատրոփ, անկարո՛ղ` ինքզինքը, սրբուհին, այսինքն` թուրքի զայրոյթին անպաշտպան լքուած աղջիկն իսկ ըլլալու: Քիչ կան պատկերներ, ուր մարդերու խիղճը պատեհութիւն ունենայ շփուելու սա անգթութեան: Հանդուրժե՞լ: Թուրքերը ըրին այս ամէնը, 96ին ու անկէ յետոյ, ստեղծելու համար սրբազան առիթը պատուհասումին: Նկատեցէք, որ ընդհանուր պատերազմին լայն ապահովութիւնը ու աւելի առջի ջարդերուն խայթազերծ ընտանութիւնը կը պակսէին հոս: Հայը օրէնքէ դուրս արարածը չէր այն ատեն, 915ին: Ու թուրքերը քաղաքակիրթ պետութեան մը ամէնէն մաքուր ախոյեանները կ՚անուանէին իրենց սպաները: Կարելի է եղան այդ մարդերը, այդ անարատ հոգիները թուղթի վրայ: Կարելի է մեզի չտրուեցաւ բախտը մէկ հատիկ մարդ ողջունելու այդ իմաստակոյտ [103] աւագորեարին մէջը: 915ին, երբ գլուխս ծածկելու անձուկին մէջ, տպարան մը կ՚աշխատէի ծպտուած, ինծի տրուեցաւ ֆորմա ընել տարօրինակ գիրք մը, Խայեամի քառեակներուն թարգմանութիւնը թուրքերէնի: Թարգմանիչը, որ տէրն էր տպարանին, փորձերու սրբագրութեան կու գար յաճախ ու կը տնտնար: Եւրոպա ըրած, ծագումով ոչ-թուրք, Իթթիհատին ընդդիմադիր, ու գրող` որքան ալ բժիշկ, հասկցաւ ծպտումին տակ երիտասարդը, որ իր գլուխը կը ջանար ազատել: Խօսեցանք: Ան չգնաց առաջ անունս առնելու: Բայց գիտէր ազգութիւնս: Կը ճանչնար մեր յեղափոխականները, գրողները, որոնք տարագրուած էին այդ օրերուն: Չէր հաւատար, որ անոնք կրնային մեռցուած ըլլալ ու չէր կրնար փաստել իր պատճառները: Անիկա բանակէն դուրս մտաւորականն էր: Մեր խօսակցութիւնը չեմ ուզեր մանրամասնել: Շաբաթ մը ետք անիկա լուր կը ղրկէր ինծի հեռանալ տպարանէն, եթէ չէի ուզեր զինքը մատնիչ մը ընել: Չհասկցայ: Հեռացայ սակայն ու պիտի չգիտնայի իր շարժառիթը, որով վարուած էր անիկա իր չճանչցած հայուն հանդէպ: Ու խորհիլ, որ թուրքը կ՚ատէր անիկա: Ու ազատած էր իր գլուխը իր կնոջ շնորհիւ: Կ՚երեւի, թէ ամէն անոնք, որ կը մտնեն այդ ոգեկանութեան մէջ, կ՚առնուին անկէ, իրենց կամքին իսկ հակառակ: Ու ամէն թուրք ունի այս րոպէները: Հերթական կրկնումներու նպաստով թուրքերը չեն աճապարեր, երբ ոճիրին վայելքն են մտած: Անոնց ամէնէն նրբացածն ալ դժուար թէ նեղուի սա պատկերներէն: Տակաւին, Սպանդէն մօտ քսան տարի ետքն ալ Շէյքսփիր վերլուծող տիկիններ Լոնտոնէն Նիւ Եորք կը ձգտին ապացուցանել արդարութի՜ւնը իրենց ոճիրին: Ու հոս է եղերականը: Չեղա՜ւ թուրք մը, որ բանար ուղիղ իր աչքերը իր հոգիին կատարածին վրայ: Պատերազմի հոգեբանութի՞ւն: Բայց ո՛ւր էր ատիկա սա խեղճ գեղին մէջ: Ի՛նչ կ՚արժէ հերոսութիւնը անպաշտպան աղջիկները չարչարելու, երբ բաղդատուի խղճմտանքին հետ երկու արդար արցունք փոխանակելուն: Ու այսօր, տիկիններու այս շպարուած ուրացումէն ետքը, ուր իջնալուն տկարութիւնը անգամ անոնց այրերը դժուար հանդուրժեցին յաղթողի իրենց կարծրութեան եւ իրաւունքին, երբ կը խառնեն անարգ փարիսեցիութիւն, մեզ ջարդելնուն համար մեզ յանցաւոր հանելով, մէջտեղ կը դնեն հոգեվիճակ մը, որ չի պատշաճիր: Զի անոնք ըրին ամէն ինչ, կատարելագործ արուեստով եւ հաշուըւած անգթութեամբ: Ըրին, համատարած, հանրամատոյց խղճմտանքով: Ու ըրին, շահէն վեր սառնութեամբ մը: Բարձր մշակոյթի, գիտութեան մարդեր չէի՞ն անոնք, որ որբացուած մանուկները վարակեցին, պատուաստեցին մահացու միքրոպներով ու վայելեցին անոնց հոգեւարքը, սխրալի այլուրութեամբ մը իրենց ստացած մշակոյթէն: Ու պաշտպանուա՜ծ, լուսաւորուա՜ծ, գերօրհնուա՜ծ` իրենց ծագումէն, այն եզակի ապազգայութեամբ, որ անոնց անդրագոյն խաները կ՚որակէ ազգերու կորանքին վերեւ, երբ կը հրամայեն արեան աւազաններ հայթայթել իրենց բաղնիքին: Անոնց մէջ եղաւ նորատիպ հրէշը, կի՜ն, որ իր ծիծին վրայ թոյն շաղախելէ յետոյ դրաւ բերանը կեավուր ին ձագուկին ու վայելեց իր վարձքը, ի՜նքն ալ ուռելով: Հեքիաթ չէ ատիկա: Հիւանդապահուիի մը սխրագործութիւնն է, զոր ականատես մը պատմած է ինծի: Ու մէկ չէ, տասը չէ: Հասարակ մարդե՞րը: Այսինքն` պատուական ու բարի միւսլիւմա՞նը: Հարկա՜ւ: Պիտի կացինէ հայու գլուխները: Փայտի կոճի մը դէմ ըլլալէն աւելի անզգած: Զինուորակա՞նը: Եղան սպաներ, որոնք իրենց մոյկը դրին զոհին կապուած ձեռքերուն, ձախ թեւով ըրին վեր կզակը պառկողին, զգուշաւոր, դանդաղ, սուրին բերնովը խառնշտկելէն գտան խռչափողին ճիշդ կրճիկը ու կամաց-կամաց, պտուտակի մը վայել շորորով իջան դէպի հակադիր ոսկրացանցը ծոծրակին: Ու ըրին ատիկա, ո՛չ անգթութեամբ, ոչ ալ սարսուռով, այլ` խաղաղ վայելքով: Օր չէ ատիկա, ոչ ալ շաբաթ, այլ` տարինե՜ր: Ծնած չըլլային ուրիշ բանի համար: Մահուան գործի՜ք, դուն կը խաղաս քու խաղդ ու չես նեղեր երբեք աշխարհի բոլոր մսագործները:

 

-- Քուրի՜կ…

 

Երկու փոքրեր էին, վեցէն ութ տարեկան:

 

Ինչպէ՜ս կտրեցին զինուորական շղթան, նետուելու համար աղջիկը մինչեւ:

 

Իրենց պզտիկ մարմինները անոնք սահեցուցեր էին հազարապետով ստեղծուած թոյլ անցքէն ու, ծով ինկողներու նման, յանկարծակի ձգած զիրենք, իրենց քրոջը ոտքերուն:

 

Տագնապի րոպէներուն ընտանիքին բնազդը գերակշիռ է միշտ: Կը փնտռենք մեզի ամէնէն մօտ հոգիները: Նոյնիսկ մահուան առջեւ այս համախումբ կեցուածքը սրտապնդիչ է, կ՚ըսեն:

 

Փոքրիկներուն ուղեղէն ջնջուած էր հիւանդ, ով գիտէ ո՜ւր տարուած իրենց մայրը, բայց չէին կրցած զատուիլ ամբողջ երկու օր ժամուն բակէն, աչքերնին սեւեռ դագաղտունին, որ իբր բանտ կը ծառայէր քուրիկին: Անոնք մերժեր էին շաքարն ու հացը մեղքցողներուն, հեռացուած թուրքին ահովը, բայց դարձած կրկին: Կը նեղէին հաւասարապէս խղճմտանքը հայուն ու թուրքին, նոյնիսկ սիրտէն քար քահանային:

 

Իրենց այս պաղատագին կանչը եւ գրկափարումը յուզեց բոլորը: Ասիկա կը զգացուէր րոպէական լռութեամբ, որ յաջորդեր էր անոնց աղաղակին: Կարծես այդ ճիչին վրայ փոքրիկները արձակած ըլլային իրենց հոգիները, այնքան մահատիպ լռութիւնը հոգեւարքի պատկեր մը եւ զգայութիւններ կը թելադրէր: Փոքր իրենց բազուկներովը հիւսուած էին աղջկան, զոյգ օղակի մը վրայ մէկ պարոյր քաշելով անոր մէջքին: Դողահար, փակաչք: Անոնք կը վախնային թուրքէն ատիկա առած ըլլալով իրենց նեարդներէն ներս, տակաւին երես-փուչք [104] օրերէն, պապուլայ ի (ogre) պատկերով, բոլորովին մօտիկ գուցէ այն ձեւին, որով կը վախնային սա պառաւներն ալ փլատակ իրենց մարմիններուն ալքերէն: Կեանքը կ՚ընէ այս հրաշքները, երկու ծայրերը թաթխելով մէկ յուզումի մէջ:

 

Այդ վախն էր, որ ձող-ձող կ՚ընէր անոնց անուշիկ այտերը: Սեր կապած կաթի մը երեսին դրած ունի՞ք մատերնիդ: Որքա՞ն գիծեր պիտի հետեւին, բուսնին ձեր մէկ ճնշումէն: Վիշտը` այդ մատն է փոքրերուն երեսին: Ու աշխարհի մէջ քիչ տրտմութիւն կայ, որ մօտեցուի մանկան մը ցաւին: Մեր ամէնէն հզօր ցաւը մահուամբ իջած չէ՞ մեր գլխուն: Բայց ան ալ վերածելի է յաճախ նախնական արտադրիչներու ու չի բաղդատուիր այն ֆիզիքական անորակելի մերկութեան, որով անոնց հոգին կը թափի մարմինէն լացի, նայուածքի, ճիչի, հակելու, կապ քակելու, այսինքն` տեղէ մը, այդ մահէն փախուստի ձեւով: Նայած ունի՞ք խորը անոնց յուսալքումին, որ վեր է մեռնելուն սարսափէն, քանի որ ասիկա անյայտ, գոնէ աղօտ է իրենց ուղեղին: Ամէնէն սրտաճմլիկ մահը, մեծերու կրկէսէն, զետեղելի է մեր զգայութեանց ու դատումներուն, առնուազն կամաւոր պատրանքներուն ամպհովանիին տակ: Տղան ունի անշուշտ երկինքին երազը, բայց զայն նիւթ ընող զգայարանքէն զուրկ է: Այդ զգայարանքը մեզի կու գայ կեանքին քարերէն, որոնք օր օրի կ՚աղան մեր ցաւերը ու մեզի կու տան վշտին մրուրը: Քսան տարեկան աղջիկի մը ցա՛ւը, մահուան առջեւ, կը շղարշուի նոյն այդ երկինքով, զոր չի զգար տղան, ու կը շղարշուի կեանքէն եօթն անգամ ուժով գեղեցկութեամբ. կամ` երկրային ախտերուն աղտ ու բիծէն ընդմիշտ զերծուելու հեռանկարով, երբեմն նոյնիսկ մոխիրովը տեւական, անխորտակելի հանգիստին, որ մեր քառանկիւնն է, նեղ ու երկար, երկու կանգուն ու երկու թիզ հողէն ներս: Ութամեայ մանուկները զուրկ են այս ամոքանքէն: Ու պարտաւոր են տանելու, իրենց փխրուն մարմիններով, ամաններովը այն տարօրինակ արջասպը, որ ցաւն է, շոգեւոր ու կոտտուն, մեր ջղային սարուածին բաւիղներէն: Տանի՜լ: Մեր, մեծերուս բառն է ատիկա ու սխալ է հիմնովին: Կը յիշեմ [105] իմ այդ տարիներէս մէկը, երբ հարուստի մը աղջկան հացը [106] կը տանէի սակառով դպրոց: Կը յիշեմ բեռը այդ թեթեւ բանին, որ թուլիկ մատներս կ՚ընէր կաս-կապուտ: Ուրկէ՞ ահաւոր այդ ճնշումը: Կը տանէի ու ինծի հետ, ուսերուս, կը տանէի մեր բանուորի սենեակը, աղբարներս ու մամաս, անօթի բոլորովին, խաշուած դդումի մը նետուելիք կեղեւները ունենալով: Այն ատեն ինծի կու գար, թէ աշխարհը մէջն էր այս սակառին: Ու անհուն իմ ատելութեամբը չէի կրնար զայն զարնել գետնի քարերուն, [107] վասնզի իմ հա՜ցը կար մէջը, որ պիտի տրուէր, երբ օրիորդ Վարսենիկը կշտանար ու աւելցուքը քշէր ինծի: Տղաքը միայն կը հասկնան կշիռը այս պատկերներուն: Մենք` մեծերս, երբ զանոնք կը փոխանորդենք, սխալի մը մէջ ենք յաճախ: Ինչո՞ւ մեր դժբախտութիւնները դասաւորելու, կրելի ընելու համար կը նետուինք մենէ դուրս, կը կանչենք ճակատագիրը, որ բառ է յաճախ, եթէ խուլ, սքողուն իրականութիւնը չէ մեր երկրորդ մանկութեան, նոյնիսկ հասուն տարիքի փառքին կամ տագնապին ընդմէջէն: Ու մենք` յիմարներս, հազար առուէ ջուր բերենք պիտի` հասկնալի ընելու համար սա մէկին քաղցր, խոնարհ, օգտաւէտ, սիրազեղ կեանքը, որ բարիքի աղբիւր մը եղաւ իր շրջանակին ու հասաւ իր ծերութեան, մանկան չափ ուրախ: Ու պիտի ընենք նոյն ճարտարանքը հակադիր մարզէն, հասկնալի ընելու համար միշտ, ան միւսին ողբերգութիւնը, տաժանք ու անէծք, իրեն` որքան շրջապատին: Մէկ էր խմորը, առնուազն հողը, ուր աճած էին այդ տղաքը: Մեր իմաստութիւնը պիտի փնտռէ առեղծուածին բանալին շատ մեր փաստերու խորը, բայց պիտի չխորհի հիմնական ազդակին, որ կարելի ըրած է այս հակասութիւնները: Ան մէկը, առաջինը, մտած էր կեանքէն ներս, դասական բարբառով` վարդասփիւռ արահետներէն, եւ կազմած` իր հոգեյատակը հէնքովը քաղցրութեան ու մետաքսին: Ու ցաւին խորշակը չայցելեց անոր մատաղ ջիղերուն, զանոնք այրելու, կռնծելու համար այդքան վաղաժամ: Պատանութիւնը մեր դնդերներուն կարծրութիւնն է ու այս հաւաստումը կը տարածուի նաեւ դէպի մեր ջիղերը: Ո՛րքան տառապինք, ա՛յնքան կ՚ուժովնանք այդ շրջանին: Ան միւսին, երկրորդին հոգին կրծուած է [108] իր թաւարծի բջիջներէն, անգոյն այն կրակին բերնովը, որ զրկանքէն թորուած արցունքն է տղուն: Ու կեանքը, հետագան, նոյնիսկ բարեբաստ, իր վայելքներուն բոլոր սոսինձովը ու պերճանքին ոսկիներովը անկարող պիտի ըլլայ դարմանելու անդրանիկ այդ մաշուածքը: Ու պարտաւոր ենք այդ սկզբնական աղուաթափումը հանդէս կանչել, բացատրել կարենալու համար կարգ մը անըմբռնելի հակասութիւններ: Ուրկէ՞, եթէ ոչ մանկութենէն իր ծիլերը կ՚առնէ անդարման ու անպատրուակ թախիծը, սրբազան ձանձրախտը, շքեղ ու արուեստակ [109] սրահներէ, պալատներէ ներս փարթամ իշխաններուն, որոնք կը տառապին խուլ ասեղին տակը իրենց վիշտերուն, վասնզի մանկութեան դուռներէն, ընդունեցին, իրենց ներքին աշխարհին վրայ, խանձը այդ մոգական կրակին: Աղջիկ մըն էր անիկա, զոր իր մայրը յանձնեց ստնտուներուն եւ տատաներուն, ու իր տարփանքին անձնատուր` մոռցաւ թէ պզտիկները մինակ կաթ կամ միս կամ շոքոլա չեն պահանջեր, այլ կը պահանջեն սէրը զիրենք ծնողներուն: Ու մնաց չորուկ: Կին` հիմա, անիկա պիտի փնտռէ իր մօրը ճամբան, ու անկէ կրկնապէս ախտաւոր` համ չառնէ պիտի նոյնիսկ տարփանքէն: Որքան խորունկ է կապը, որով փնջուած է պուտ մը զգացումը մեր մատներուն տակ…

 

-- Ո՞վ են ասոնք:

 

Հազարապետն էր այս հարցումին հեղինակը:

 

Յուզուա՞ծ` քանի որ շեշտին մէջ քաղցր խոնաւութիւն մը զգալ կարծեցին, զոյգ փոքրերով ոտքի սա ողկոյզին դէմ:

 

-- Ո՜վ գիտէ:

 

Պոլիսէն նոր ճամբայ հանուած` անիկա, գաւառին հետ անհաղորդ ըլլալուն, դեռ չէր թափած վրայէն փափկերանգ գորովը, թուլութիւնը մայրաքաղաքի պէյերուն: Պոլիսը ունի այդ տիպարները: Զանոնք այդպէս կը կերպադրեն փափկութիւնները [110] պալատներուն եւ միտքի կեանքին առաջին արձակութիւնները, զորս արեւմտեան ոստանները կը բանան արեւելեան ուղեղներէն ներս: Բաց ատկէ, պոլսական քանի մը դարեայ ծագումով, թուրքերու ազնուական դասակարգը տարօրինակ խառնուրդ մը կը մնայ, ցեղագրօրէն անվերածելի` իր ցեղային արտադրիչներուն: Ազատական ասպարէզներու մէջ, առաւելապէս բժիշկ, այդ պէյերը պատեհութիւն չունենան պիտի թարմանալու, ցեղին հզօր սարսուռովը, որ այնքան աղօտ է, երբ կ՚անցնի, այսինքն` ետին կը ձգէ թրքական հոծութիւնները եւ կ՚երկարի Վոսփորի զաղփաղփուն պալատականներուն փոքրադիր լանջքէն ներս: Անշուշտ, չի ներուիր այս ընդհանրացումը, անջատ տուեալներէ: Նոյն այդ բժիշկ պէյերուն եղբայրները, երբ պաշտօնով կամ զինուոր, գացին գաւառ, դարձան անկէ աւելի քան կորովի [111] թուրք ու կատարեալ երակէն: Յետոյ, պարզ է, որ երկու դարը քիչ կը կշռէ արիւնին պարզումին վրայ: Երբ ստուար, ջախջախիչ մեծամասնութիւնը, ինչ երակէ ալ առնէ իր հոգեկան բաղադրութիւնը, հաւատարիմ է տակաւին տափաստանին stigmateներուն ու կը դառնայ անոնց, զարմացուցիչ [112] առհաւութեամբ, նոյնիսկ արքենի գահոյքներէ` դէպի մօրուտքի անասնութիւնը ցատկելով արագ, ափունքին տնկուած գորտերուն նման: Ստոյգ է նաեւ միւսն ալ, նուրբ ու արդար հոգեմոյնքով մարդը, որ արիւնի ու կողոպուտի դարաւոր որջ-պալատէ մը դուրս կու գայ, այլացած, հերքելու չափ ինքզինքը: Ոչ մէկ թուրք ամչցաւ իր թրքութեանը համար, բայց եղան տառապողներ մարդկային թշուառութեան համապատկերին առջեւ, որ իրենց ձեռակերտն էր:

 

Գեղերը բախտ չունին անշուշտ, որպէսզի իրենց խռովքներուն վրայ ընդունին հազարապետներ, որոնք թրքութեան հետ զարգացուցած ըլլան մարդը իրենց մէջ: Հազարապետը կրթուած անձնաւորութիւն էր, Գերմանիա ուսած ու Ֆրանսա ըրած, քիչիկ մը վեր միջին բարեխառնութենէն, որ սպաներունն էր այդ շրջանին: Կը սիրէր իր ցեղը, տրտում սիրով մը, անոր անկումին պատասխանատու բռնելով Արեւելքը, ուր հինգ դարէ ի վեր ոչ մէկ պետական հզօր կազմակերպութիւն երեւան էր եկած: Իրե՞նցը: Անշո՛ւշտ: Արեւելքի վերջին մեծ յորդումն էր ատիկա, բայց դատապարտուած, քանի որ բոլոր յորդումները չհասան ուրիշ ելքի: Անշուշտ խորունկ էր հաւատքը ցեղին ընդունակութեանց վրայ: Ո՛վ որ թուրքերու հետ շփում է ունեցած, պիտի տպաւորուի անոնց այս զարմանալի հոգեկանութենէն: Ժողովուրդն է անիկա, որուն կէսը քշուած է դուրս կեանքին կրկէսէն: Թուրք կինը նոր է, որ կը ծնի: Այրերը` կա՛մ զինուոր, կա՛մ պաշտօնեայ, կա՛մ սպայ: Այնպէս որ, եօթանասուն տարեկան ծերունին երբ իր կմախքը կը պտտցնէ, առնուազն վեց-եօթը ճակատամարտի ցուցատախտակ մը ունի կուրծքին, նշան կամ աստիճան: Ու պատերազմը ամէն բան է անոնց հոգիին խորը: Ու ատկէ ալ դուրս: Զարգացումը այդ հոգեկանութիւնը կը խորացնէ, կը տրտմեցնէ, բայց կ՚ընէ աւելի կատաղի:

 

Երիտասարդ հազարապետը կը կրէր մէջը մեծ ձայնը իր ցեղին, բայց ջանադիր էր զայն, անոր հուրքը առնելու տեսակ մը տէվի ի [113] լապտերի մէջ: Հազուագիւտ տիպար մը չէր անշուշտ, մեր հարցին վրայ իր նայուածքին ճշդութեամբը: Ամէն թուրք մեր հարցը մէկ դատեց: Այսինքն` բարուրանք մը: Թուրքերը ջարդած ատեննին իսկ չեն հաւատացած մեր մեղքին կամ արժէքին: Ասիկա` վասնզի չկրցանք մեր մասին անոնց մէջ կազմուած մտապատկերը հերքել: Չորս դարու կենակցութիւն մը զուր չ՚անցնիր մարդոց դիտողութենէն: Եղանք տղայ, միամիտ, անյարիր, ու մեր առաջնորդներուն խանդավառութեան խոր հաւատացող: Ու չտեսանք զանգուածը մեր շուրջը, ոչ` թուրքէն, այլ` մերիններէն, որոնք մեր, իմացապաշտներուս հետը չէին: Ու մելանը ոչ մէկ ատեն ճակատամարտ չէ շահած: Թուրքը գիտէր ատիկա: Ու գիտէր նաեւ իրականութեան միւս երեսը: -Մենք չենք կրցած մեր արժէքին փաստը հարկադրել անոր, ուժեղ, պիրկ, իսկապէս ազգային ու ծաւալուն արարքով մը: Մեր ապստամբական մեծ ձեռնարկները զետեղելի չեն պատմութեան մէջ: Անոնք տարերային պոռթկումներ են, ու նման անոնց` առանց վախճանի: Մեր դժբախտութիւնը արդիւնքն է մեր միտքին, որ սիրելի [114] հանգիտութիւններու վրայ տրամաբանեց ու չանդրադարձաւ Արեւելքին, այսինքն` թանձրութեան, կեղծիքին, իրապէս ստոր դիւանագիտութեան, որ ծնունդն է, աւա՜ղ, այնքան մեծ ժողովուրդներու: Ու չուզեցինք սրբագրել մեր անգիտութիւնը: Թղթատեցէք յուշերը մեր ականաւոր մարտիկներուն: Դուք կը զարմանաք, տեսնելով զանոնք, որ ըլլան ստիպուած ճակատելու քանի մը ոստիկանի, աշիրէթներու թափթփուկներուն, ու սանկ ու նանկ միւտիրներու կամ զննապտոյտի ելած փաշաներուն դէմ: Ասիկա եթէ նուաստութիւն մըն է մերիններուն համար, միւս կողմէ` փաստ մըն է այդ մարզին վրայ թուրքերուն մեզ հագցուցած արժէքին: Պետական մարմիններուն մասնագիտութիւնն է խնդիրները խոշորցնել, զբաղում ճարելու համար մեքենային: Հրձիգութեան մը համար ուժ շարժման դնելը թուրքերը կը նկատէին իբր ռազմափորձ, ու իբր պրոպականտ իրենց զօրութեան ու ահին:

 

Սա դէպքին մէջ, հազարապետը կը տեսնէր ճիշդ: Այսինքն` սովորական ոճիր-արկած մը եւ ուրիշ ոչինչ: Չէր հաւատար պատահարին կապուած յեղափոխական հանգոյցին, որուն մէջ տիրական էր Պոլսոյ վրայ ցոյց մը, ինչպէս կը պատգամէր խնդիրը վերլուծող առաջին տեղեկագիրը, անցած մինչեւ վեհապետին զննութեան: Չէր հաւատար այդ գեղացիներուն:

 

Հազարապետը, [115] Սիւրէյեա փաշան, վեհապետին մօտ, կը դատէր նոյն սառնութեամբ [116] պոլսական գործունէութիւնը [117] մերիններուն, զանոնք անընդունակ գտնելով բանաւոր, ամրակազմ ձեռնարկի ու կը վայելէր վստահութիւնը Սուլթանին, որ խորքին մէջ յոռետես ու կասկածոտ, չբաժնելով հանդերձ ցամաք այդ լաւատեսութիւնը, ամէն աղբիւրով պալատ խուժող ժուռնալներու հեղեղին դէմ պէտք կը զգար այդ սրտոտ դատումին: Ուրիշ է անշուշտ արժէքը ամէն դատումի, երբ ցեղային մեծ հաշիւներ կը միջամտեն: Այդ պայմաններուն մէջ, քաղաքականութիւնը արհեստական մշուշն է ճակատամարտի դաշտին վրայ: Գիտակցաբար անոր տակ պիտի ապաստանին սեւերուն հետ բոլոր ուղիղ սիրտերը նոյնիսկ:

 

Հազարապետը խելք ունէր: Պալա՛տը` (Պոլսոյ) հեռո՛ւ բոլորովին սա գեղին ճամբաներէն: Ժուռնալները յիմար, որոնք կը պնդէին Ելտըզի վրայ խուժումի մը մասին: Քոմիթաճի նե՞րը: -Բայց այս գեղերէն ասպատակ միայն կը բուսնէր: Թուրքերը 96ի զսպումէն յետոյ զտում մը կատարած էին իրենց որակումներուն մէջ: Չէին հաւատար Եւրոպա չանցած ու հոն չմարզուած մարտիկներուն: Վարիչ դասակարգը քոմիթաճի տարազը յատկացուցած էր մտաւորական գործիչին, առնուազն շիմիսթ յեղափոխականներուն, որոնք կարող էին ռումբ կամ տինամիթ գործածելու: Միւսները` գեղացի ըմբիշներ, որոնց հետ զբաղում մը միշտ ալ սիրեցին ունենալ, իրենց հաստկեկ ոստիկան-զինուորները գործնապէս մարզելու մտահոգութեամբ եւ ուրիշ առաւելութիւններու համար:

 

Պառաւ մը, հաճի ու ատենին հարուստ, որ իր օճախին շէնութեանը պէյեր տեղաւորեր էր, անցաւ առաջ ու յարգալից կեցաւ հազարապետին սեւեռած տակաւին ուժէ չինկած աչքերը: Ոստիկանները ատեն չէին գտած այդ ելքը արգիլելու:

 

-- Ի՞նչ կայ, պառա՛ւ, - հարցուց հազարապետը:

 

-- Մեղք է աս տղոց, փաշա, դուն ալ զաւկի տէր ես: Նայէ հեղ մը վրանին:

 

-- Ո՞վ են ատոնք:

 

-- Աղբրտանքը:

 

Պառաւը հարցումին պատասխաներ էր հայերէն, ձայնէն դանկըտուած:

 

Սպան շարժեց գլուխը: Կը հասկնար: Քսան-երեսուն տարի «աղբար»ը հայութիւնը խորհրդանշող բառ մըն էր անոնց միտքին: Չդիմացա՞ւ տեսարանին: Տեսան զինքը, որ կը շեղէր:

 

Սրճարանին այդ մասը պատշգամ մըն էր, հողլիցք ու բարձր: Առաջացաւ բազրիքին կողմը, նշանացի կանչելով հարիւրապետը, որ աչքերը մոյկերուն քիթին` հետեւեցաւ իր մեծին:

 

Ցած խօսակցութիւն: Որուն ընթացքին տղաքը իրենց երեսները փակցուցած իրենց քրոջը երանքներուն, խոր իրենց շունչը յայտ չընելու ճիգին մէջ կը խղդուէին ու ատենը հեղ մը կը հեծկլտային, թօթուելով խոշոր իրենց գլուխները: Ոստիկաններուն ուսերէն, պառաւները գլուխ կը կոտրտէին, տղաքը լռութեան հրաւիրող, չխորհելով անոնց փակ աչքերուն:

 

Երկու զինուորականներուն ցած խօսակցութիւնը, զոր մտրակով հսկուած լռութեան րոպէներ կը լրջացնեն, տեւեց բաւական: Որոշումներ, վարանք, վստահութիւն: Անոր դէմքը անցաւ այս բոլորէն:

 

Որմէ յետոյ, դառնալով ետ, մտրակին արծաթ կոթը կռթնցնելով մէկ այտին --անոր անգիտակից արարքներէն մէկն էր ատիկա--, մօտեցաւ աղջկան, դպաւ թեթեւ, ազատ ափովը, անոր ուսին եւ ըսաւ:

 

-- Գնա՛, աղջիկս:

 

Աղջիկը չէր հասկնար:

 

-- Գնա՛, տու՛նդ գնա: Ազատ ես:

 

Ոստիկաններուն թթու զարմանքը ատեն չգտաւ փոխուելու այն ապուշ, հաճոյակատար ու կեղծ մեղմութեան, որ յատուկ է նախնական ցեղերուն, մէկ վիճակէն միւսը անցնելու իրենց դիւրութեան մէջ աստիճանը պարզելով իրենց հոգեկան ընդդիմահարութեան, մշակոյթին հեղումովը պայմանաւոր: Փոփոխման այս արագութիւնը, տրուած [118] վիճակէ [119] մը ուղղակի անոր ներհակին մտնել կրնալու հաշտ ու պայծառ վայելչութիւնը նկարագիր է անկազմ կամ խորապէս ապականած ցեղերու: Ոստիկան մը կրկնեց, աղջկան ականջին, հրամանը փաշային:

 

-- Հայտէ՛, տունդ: Աղօթէ՛ փատիշահին եւ փաշային:

 

Ժպտուն, նենգ, թուքոտ, լեզուովը պեխերը լզելով.

 

-- Աստուած մուրատիդ հասցնէ:

 

Շատ մը բերաններէ միանուագ սա մաղթանքը, անակնկալ` որքան անկեղծ, հազարապետին երեսին բացաւ տխուր ժպիտ մը: Կը մեղքնա՞ր, իր խնամուած, գիտուն ապականութեան, թէ կը ծաղրէր, սիրտին քար դրած, անորակելի բարութիւնը սա հոգիներուն: Հարիւրէն վեր էր թիւը մարդոց, որ իր կարգադրութեամբը քշուեր էին, կապ, դէպի բանտ: Աղջիկ մը կ՚արձակուէր: Ու ասիկա բաւ էր այդ վշտահեղձ սրտերը դարձնելու իրենց աւանդական հունին: Իրարու համար անտանելի, անզիջող մեր հոգիները ուրիշներու հանդէպ բաց տաճարներն են եղեր: Հայկական հիւրասիրութիւնը կը զատուի արեւելեան ցեղերու նոյնատիպ աւանդութիւններէն, խտութեան, բացարձակութեան սա ոլորտովը: Կրնաք զայն ընդունիլ իբր ցուցիչ մեր տկարութեան, բայց չէք հերքեր իրողութիւնը:

 

Քակուեցան պզտիկները, բայց չկեցուցին իրենց լացը: Անոնց համար լացը միակ իրողութիւնն էր, քանի որ կը մնային դուրս իրենց տունէն, առնուազն թաղէն: Պզտիկներուն լացը կը դադրի միայն ընտանի տեսիլներու վերադարձով մը:

 

Աղջկան թեւերը անուժ, ինկան վար, առնելու փոքրիկները իրենց թաթերէն: Սրբած չէր արիւնը երեսէն: Պառաւ մը երկարեց լաչակը ու դպաւ արիւնին, որ պաղեր էր ա՛լ, բայց քիչիկ մը ծաւալեցաւ, ստեղծելով խոր տգեղութիւն, մէջտեղէն կիսուած անոր դէմքին վրայ: Տխուր` այլապէս մութ եղաւ անոր սա գնացքը, թեւերէն կախ պզտիկներուն աղեխարշ լացովը խոնաւցած:

 

Հարիւրապետը, քաղաքային պաշտօնեաները խուլ բարկութեան ակնարկով հետեւեցան հեռացող պատկերին: Ոստիկաններուն զանգուածը անկարող էր հասկնալ սա թուլացումը, լքումը, նպատակին այնքան մօտենալէ ետք: Անոնք համոզուած էին, որ Սողոմենց տղուն կապը կը փրթէր սա աղջկանը պորտէն, ինչպէս կը պատկերէր եօթանասնեկի սրիկան, սրամտութեան խառնելով իր յայտնի ախորժակը: Հեծեալներ, թուղթերով` մեծ գործի վրայ, խորհրդաւոր մատուցումներով, որոնք չարագուշակ կշիռ կ՚առնէին աչքերու իմաստալից խփումով: Յիսնապետներ, շքեղ իրենց ձիերը սանձելու ճիգին մէջ, քիչ մը կարմրած ու զուարթ: Ոստիկանները, զօրքը, քանի մը ոչ-համազգեստով գեղացի թուրքերը, յայտնապէս ինկած իրենց անասնութենէն, բայց զօրացած չոր իրենց սնապարծութեան մէջ, փամփուշտները մատերնուն սանտրէն շողացնելով:

 

Քիչ առաջուան դաժան ու մռայլ ձգտումը փոխուած էր ընթացիկ այն պատկերին, որմէ այնքան համ կ՚առնեն թուրքերը, երբ այրուձի` կը վարգեն գեղերու փողոցէն, կայծեր սփռելով սմբակներէ, կամ հետեւակ, իրենց մաուզէրները ուսընդանութ կը չափչփեն խաղաղ թաղերը, տղաքն ու պառաւները ահաբեկելով:

 

Էրիկմարդու բացակայութիւնը կը նպաստէ՞ր այս մեղմացումին:

 

Մենծ-աղաներու սրճարանէն վեր հովանոց, փայտաշէն, տեսակ մը մանրադիր պահա՛կ, որ նուէրն էր հին աղայի մը: Ինքնատիպ մարդ այդ Հաճաղան, Զատիկենց ինը աղբարներէն ամէնէն երէցը, երեք հեղ հաճի` հաճի Միքայէլը, ով գիտէ ո՛ր մեղքին համար, շինել էր տուեր այդ հովանոցը: Հոն կը խմէր իր սուրճը, ոսկի-գլուխ ծխամորճը շողացնելէն, երբ, հարկահանները իր քսակէն գոհացնելէ ետքը, կը քաշուէր այդտեղ, վայելելու համար աղայութեան [120] համը ու գեղը երախտաւորելու հինաւուրց գոհունակութիւնը: Մեր աղաները իրենց նախնիքներուն անմուրատ փառասիրութեան այս կերպ յագեցում կու տային, առանց գիտնալու:

 

Հազարապետը փայտեայ սանդուխէն մտաւ հովանոցը:

 

Ատկէ` աչքի տակ ունեցաւ վարի ու դէմի փողոցները, բանտի վերածուած խանութներուն գիծը: Հարիւր քայլ ցած` ձորը, որուն կողերու դարին կոկոզած էին տուներ, անպատուհան ու խարխուլ: Մարդ չէր կրնար հաւատալ այդ բնակարաններու փառքին, դար մը առաջ, երբ անոնց հիմա փոշի տէրերը գեղին ամէնէն թանկ դիրքերը գրաւած ըլլալու նախանձախնդրութեամբ, թիզը ոսկիով գնած էին այդ հողերը ու այդ փառասիրութեան մէջ ալ` կործանած, իրենց թոռներուն ձգելով հետզհետէ տժգունող անուն մը ու ընդերքէն ալ քայքայումը իրենց տուներուն: Գեղի մը փողոցներուն պատմութիւնը տրամաթիք պատմութիւն է յաճախ ու այլապէս կենդանի, քան քաղաքներունը, ուր պետութիւնը կը միջամտէ: Շատերու բացումին արիւն կը կապուի:

 

Ատկէ` կրկին, ձորամէջը, զոյգ սօսիներով, որոնք հոսող հողերը ցանցող զօրաւոր կազմակերպութիւն մըն էին ու կը պաշտպանէին հակադիր տարրերը հողին: Կամուրջը` որ չորս-հինգ տարին հեղ մը զոհ կ՚երթար ջուրին, իրեն հետ կործանելով տուները, որոնք վստահած էին իր պատերուն: Հեղեղը տարօրինակ արագութեամբ կը հինցնէ ափնեայ շէնքերը, կարծես չգոհանալով յատակին ու շրթներուն մաշումէն ու թաւալած օդին պտոյտներովը կը հարուածէ վերի տուները ներսէն ու դուրսէն:

 

Աւելի վար` նորաշէն, կիներու տասնոցովը մէջտեղ ելած ուրիշ կամուրջ մը, որ գեղին միւս կէսը կը կապէր ժամուն, կիները պաշտպանելով գեղամէջը կտրելու ամօթէն, ու կը կամարնար, ճերմակ ու կոկիկ, կարծես չկրնալով հերքել իր վրայէն վայելչութիւնը նոր հարսներուն, երբ մուշտակուած ու կարմիր, իրենց բեղմնաւոր որովայնը կը տանին ժամ, Աւետարանի օրհնումին:

 

Գեղի տագնապներուն մէջ կառավարութիւնը Ջարդերէն ասդին լուրջ ու լիրբ, այսօրուան նման ուժի մը գլուխ, կը գործէր լայն ու չյոգնող ախորժակով մը: Հազարապետը կը դիտէր շրջանակները ու կը դիտէր շուար բազմութիւնը, ապահով ու հանդարտ: Պատշգամի սանդուխին պահակ ոստիկանները` քիչ մը կոտրուած: Աղջկան հեռանալէն քիչ ետք, հազարապետը նշանացի իր մօտ կանչեց հարիւրապետը, քաղաքային պաշտօնեաները: Կը խօսէին ցած, գաղտ գրեթէ, առանց բարկութեան, հետեւելով փաշային դիմագծային արտայայտութեան: Վարէն, մեծ ճամբուն վրայ, խուլ դղրդիւնը երկաթ սայլերուն ու, զանոնք քաշող մեծղի ձիերէն սմբակի շառաչներ, փերթ-փերթ: Միշտ հետեւակ սուրհանդակներ: Թղթածրար: Խաչաձեւում: Իրարանցում: Գեղը պատերազմ չէր տեսած: Հազարապետը ռազմախաղի մը համեմատութիւնները կու տար պաշարումին: Բլուրներուն բարձրերէն, օղաւոր շղթայի մը զանազան կէտերէն, կանգուն մարդիկ, զինուորներ լաթ կը շարժէին:

 

Հարիւրապետը իր շքախումբով ելաւ դուրս հովանոցէն: Զիրենք դիմաւորողը յայտնի անհամբերութիւնն էր ամբոխին: Ոստիկաններն ու զօրքը նեղուած էին անօգուտ սպասումէն ու կը պահանջէին անցնիլ գործի: Անոնց մէջ «փորձառուներ», հայ կտրտելու [121] համար այսպէս ժամեր չէին վատնած: Յետոյ, հիմնուելով անցեալի յուշերուն, կասկածոտ հոգիով կը դիտէին դէպքերուն գնացքը: Կը դատէին այս ուղղութեամբ, վասնզի հիմնական տարրը, այս սպանդներուն ատեն, զանգուածն էր, մօտի գեղերուն խուժանը, որ ողբերգութեան վարագոյրը կը բանար ու կը կատարէր իր պարտքը, կռթնած զօրքին: Ամէն տեղ ջարդը քալած էր այս ճամբայով: Հիմա՜: Հազարապետին առաջին գործն էր եղած մօտաւոր դրացիները դարձնել իրենց գեղերը: Ուրե՞մն: Ու արդար տրամաբանութեամբ զինուորը կը խորհէր հազարապետին քսակին, որ ով գիտէ քանի՜ հազարներով յղփացած, կը պաշտպանէր անհաւատները: Հայերը վարպետ են քաղաքի մէջ: Փափազ էֆէնտին սատանան անգամ տոպրակը կը դնէր:

 

-- Հընզըր կեավուր, - պոռալու չափ բարձր ձայնով:

 

Դաւաճան քահանան լաւ կը վարձատրուէր: Զինուորին այս գրգռութիւնը հասա՞ւ մեծաւորներուն: Շատեր չէին խնայեր հայհոյութիւնը:

 

Պաշտօնեաները, յիսնապետ մը, ջոկատ մը ոստիկան, խառն խումբով անջատուեցան ժամուն հրապարակէն: Անոնք պաշտօն ունէին հետապնդելու, յիսուն քայլ բացօք, [122] արձակուած աղջիկը: Դանդաղ, հնազանդ մնալու համար հարիւրապետին հրահանգին, ու յարգելու` պատուիրուած հեռաւորութիւնը, սա խումբը կ՚առաջանար թեթեւ, զուարթ, սովորական գնացքով, նայելով հոս ու հոն ու տնտնալով խմբուած կիներու շուրջը: Անոնք նետած էին իրենց դէմքէն մռայլ դիմակը, որով եղեր էին երկու օրէ ի վեր: Հետերնին էր, առնուած` սրճարանէն գզիրը, զոր կը քաշքշէին յայտ ախորժակով, գտնելով անոր միսերը շատ դահացած, ու արիւնը` բոր կապած:

 

-- Մեղք մեր սուիններուն:

 

Ըսողն էր կատակախօս տասնապետ մը: Կը մեղքնար իր դանակին, նոր սրցուած, մաս-մաքուր ու ճերմակ, որ աղտոտելու էր գոնջ գզիրին «ծաղկած» արիւնովը: Գզիրին ծոծրակին վրայ չոր էկզեմա մը մրջիւնի [123] բոյներ էր փորեր ու մորթը կրծեր, դրամի պէս բոլորակ բացութիւններ ձգելով կոնծած, փոթ-փոթ կաշիէն:

 

Բաց էին այս կատակները, այսինքն` առանց թաքուն վայրագութեան: Խօսակցութեան տիրական թոնը գովեստն էր հազարապետին: Այս կեավուր ները բախտ ունէին իրաւ որ:

 

-- Թող ըլլար Քեազիմը:

 

-- Թող ըլլար Խալիլը:

 

-- Այն ատեն կը տեսնէինք պոյը այս գեղին:

 

Կ՚ըսէին զուարթ ու կը մխտէին ծերունի գզիրը, որ կը ճանչնար այդ անուններուն տակ ոգեկոչուած մարդերը, երբ կը պատասխանէր, բան մը խօսած ըլլալու համար`

 

-- Գիտեմ, գիտեմ:

 

-- Յիմա՜ր, - կը զարնէին գլխուն ու կը սուզուէին իրենց յուշերուն մէջ: Անշուշտ անոնք ալ մարդեր էին, Սիւրէյեային պէս, հազարներուն վրայ, որոնք ատենին կազմակերպեր էին նման պաշարումներ եւ ելեր գործին մէջէն ` ազգին ու փատիշահին պատուաբեր եղանակով:

 

-- Տեսնալի՞ք:

 

Ունէին հարկաւ սա հայերը, եթէ անոնցմէ մէկը ըլլար հիմա նստած սրճարանին քէօշկ ը: Թող աղօթին Աստուծոյ, որ իրենց վրայ կը ղրկէր այսպէս քիպար փաշա մը: Ու կ՚առաջանային, խօսք նետելով պառաւներուն, բայց զգաստ` կիներու հետ:

 

Հինգ վայրկեան յետոյ անոնք կանգ առին տունի մը առջեւ:

 

Հոն էր մտած Սողոմին քոյրը:

 

Բացառիկ ճառագայթում մը, քաղաքային պաշտօնեաներու երեսին: Անոնք ծանօթ Սողոմենց տունին, շուտով հասկցան այս նորին որուն պատկանիլը, գզիրէն:

 

-- Մաշալլա՜հ, մաշալլա՜հ:

 

Չկրցաւ զսպել իր հիացումը, ամէնէն տարեցը պաշտօնեաներուն: Հիացականը կ՚ուղղուէր հազարապետին տաղանդին, որ կարճ խորհրդակցութեան ընթացքին, գուշակեր էր դէպքերուն առնելիք սա գնացքը: Անիկա համոզուած էր աղջկան հոդ գալուն: Տո՞ւնը:

 

-- Սողոմին նշանծուն:

 

Անհամբեր ոստիկան մը առաւ ափ աղխը դուռին:

 

Ու առանց որ տրուէին հրահանգ, հրաման, կարգադրութիւններ, զինուորները ինքնաբեր արագութեամբ բռնեցին տունին երեք երեսները:

 

-- Հոս է հընզըր ը:

 

Կը կրկնէին ցած իրարու եւ ուրախ էին, երեք օրուան անպտուղ յոգնութիւնը մոռնալու աստիճան:

 

Նոյն փողոցի մուտքին եւ ելքին երկ-երկու ոստիկան, սուինաձիգ: Ուրիշ երկու` հեծեալ: Ասոնք պաշտօն ունէին երթեւեկը կեցնելու: Քաղաքային տարազով երկու փոքրահասակ մարդեր թաշկինակով բան մը կը հասկնային ու կը հասկցնէին մեծ փողոցի պահակախումբին: Դուռը մնաց փակ:

 

Պաշտօնեան կրկնեց զարկը:

 

Դաստակէն յուզումը անցած ըլլալու էր դէմքին, որ դեղնեցաւ: Թեթեւակի դող մը կը խաղար շրթներուն: Թուրքերը չեն կրնար իրենց մտապատկերները զսպել ոճիրին հոտին մէջ, իրենք` որ այնքան ճարտար կը սքողեն անոր incubationը, շաբաթներով: Ամէն գոց դուռ գերեզմանի մը կը նմանի: Իրենց գեղերուն մէջ, անոնք պիտի զգուշանան անոր զարնելէ: Վասնզի զայն կը բռնաբարենք երբեմն մեր իսկ դիակին համար, մեր ձեռքով վերցնելով ճակատագրին կափարիչը: Քանի՜-քանի՜ հեղ բացուող դուռերը դուրս նետեցին հոգէառը, մարդասպանի մը դիմակով, որ զարկաւ ու անցաւ:

 

Շուրջանակի, բոլոր տուները ինկած եղան ակնթարթի մէջ շատցող հրացաններու բերնին: Դասական հրահանգները, նոյն տափաքիթ մոլլայէն, բնակիչները հրաւիրող, գլուխ չհանել պատուհանէ, ոչ ալ դուռ բանալ: Անսաստողը իր գլուխովը կը քաւէր իր յանդգնութիւնը:

 

-- Վալլա՜հ-պիլլա՜հ կը վառե՛նք, հա՜…, - կը ճուար երջանիկ արարածը ու կը զգար ինքզինքը գերագոյն պահերէն մէկուն մէջ իր կեանքին:

 

Այս ապահովութիւնը, վտանգէ զերծութիւնը, թշնամին ուրանալու սիրտը տիրական արտայայտութիւնն էր այս մարդոց: Հակառակ իրենց թիւին քիչութեան, անոնք վեր էին կրակի գացող մարդոց գոնէ արտաքին ալ այլայլումէն: Ջարդերը փոխած էին հայերէն առաջ թուրքերը: Ընդդիմութիւնը հիմա պահանջուած, անհրաժեշտ դէպքն էր այս պայմաններուն մէջ:

 

Ապտակեցին գզիրը, որ իբր թէ չէր կանչեր: Անոր ձայնը պոռալէն փրթեր էր կտրած կաթի պէս փշուր-փշուր թափելով բերնէն: Ծեծը ուժգին ալ էր, թէեւ կատակի երանգը, թեթեւուկ, մնար անոնց բառերուն մէջ:

 

Երրորդ վայրագ զարկէ մը ետքը, յարգելու համար ասիկա` օրէնքին տրամադրութիւնը, կարճ սպասում: Որմէ ետք համազարկ գրո՜հը:

 

Ութ ոստիկան, ակնթարթի մէջ կոտրեցին սովորականէն վեր հաստութեամբ ընկուզէ դուռը: Խուժո՛ւմ:

 

Բակ, պարզ ու ամայի: Ու պաղ ալ` դուրսի տաքէն հոդ շինուած: Կծու հոտ մը ծխախոտի:

 

Ամէն նոր տուն, անծանօթի մը աչքին, նոր կնիկի մը յոյզը կը բերէ: Դիտելէ աւելի կը զգանք ատիկա: Թուրքերը` զարմացած, կը զննէին աչքի տակէ փոքր տակառները, որոնք հացը բերանը հասնող, սովորական բառով` բարեկեցիկ ընտանիքը կը յատկանշեն: Անոնց թիւին համեմատական է աղջիկներուն արժէքը: Հազարնոց, այսինքն` ձիթապտուղին կշիռովը: Վասնզի գինիին տակառը աղքատութեան հոմանիշ է գրեթէ:

 

Տիրապետողը բակին երեսին, գեղակերտ դուռն էր ախոռին, կարմիր ներկուած գամ գլուխներով ամրակուռ: Չունէր փականք: Փոխարէն` կապ մը, որ ծակէ մը կ՚իյնար, ուղղալարի մը նման: Ոստիկան մը նշմարել կարծեց, որ կը շարժէր անիկա: Բայց այդքան: Հաւերը` մեծաղաղակ, յիմար, իրար անցած, ջանալով դուրս թափիլ զինուորներուն ոտքերէն:

 

Հրացանի բուները իջան, որոտով, կատաղի, հայհոյալից, լիրբ` սանդուխի կողերուն: Ամէն տուն [124] գետնայարկէն վեր կը կապուի անջատ սանդուխի կազմածով մը, որ անասուններուն մուտքը կ՚արգիլէ վերերը:

 

Ինչո՞ւ չէին բարձրանար:

 

Հակառակ իրենց մարզանքներուն ու կեավուր ի բակ մը մտած ըլլալու յստակ զգացումին, սա րոպէին անոնք ըրեր էին աւանդական, առհաւական այս շարժումը, որ պարտադիր էր ամէն թուրքի, արուի, երբ ուրիշին տունը կը մտնէ: Օրինական յայտարարութիւնը, որուն վարժուած են մանկութենէն սկսեալ:

 

-- Մէկը չըլլա՛յ…

 

Ինչպէս պիտի ընէին, ըսէին` եթէ թուրքի մը ըլլար սա բակը, ատեն տալու համար կիներուն, որպէսզի հեռանան, կամ առնուազն պատսպարեն իրենց մազերն ու դէմքը:

 

Վերնայարկը մնաց լուռ:

 

Պաշտօնեայ մը կրկին ապտակեց գզիրը, որ չէր կատարեր իր պարտքը, կանչելէ զգուշանալով տանտէրը: Ապտակողը օրէ՞նքը կը յարգէր, թէ կը զուարճանար:

 

-- Խնամի Դելոն, Դելոն խնամի՜…

 

Գզիրին ջախջախուած ձա՛յնը, զոր ցաւոտ հազ մը ձգեց կէս:

 

Խնամի՜: Անշո՛ւշտ որ մէկն է ատիկա ուրիշի մը: Ադ ուրիշն ալ` աւելի հեռու ուրիշի մը: Չէզոք, դիւրին ու թեթեւ որակում: Ու հասկանալի նոյն ատեն: Այսօր իրարմէ հեռացած, հազար օտար ըսուելու չափ, գեղացիները չեն հրաժարիր անդրանիկ ընտանութենէն, որով կը սկսին աճումները, ճիւղաւորումները: Զիրար կանչէին պիտի, տեղի կամ ոչ, այս կարգի փաղաքուշ պիտակներով: Դելոնը խնամի է, քանի որ աղջիկ ունի կարգելիք: Ո՞վ որու արիւնին չէ խառնուած սա գեղին մէջ, որուն տարեգիրքը, բերանացի տուեալներով` եօթը տունի կը վերցնեն սկզբնական կորիզը հազար հինգ հարիւրնոց հիմկու զանգուածին:

 

Սանդուխի կատարին ցցուեցաւ յաղթահասակ մարդ մը, ոսկորներէն խոշոր ու գօտիին, հաստ չուխային շուքովն ալ ուռեցած քիչ մը:

 

Յիսուննո՛ց, որքան կարելի էր հետեւցնել դէմքին խոնջէնքէն ու մազերուն ընդհանուր ցուցմունքէն: Քիչ մը բաց, այսինքն հեռու` այն սպառած մոյնքէն, որով թղթուած կը թուին դէմքերը աշխատանքէն տրորուն, բնութեան խստութեանց անընդմիջաբար ենթարկուած գեղացիներուն: Յայտնի էր, որ տունը միս կը մտնէր ամէն շաբթու, մանրամասնութիւն` զոր դէմքը կը թելադրէ առաջին ակնարկին: Կեցուածքը կը զեղուր շեշտ արագութիւն, հով, հրապոյր, որոնք հողէն չնուաճուած մարդոց կերպարանքը կը զատեն միւսներէն: Առատութի՛ւն, քիչ մը ամէն բանէ, մարմինէ` ժառանգութիւնը ըմբիշներուն մինչեւ խոր ծերութիւն: Դելոնը անունով գօտեմարտող էր:

 

Սանդուխին շեղ մարմինը, տեսողական պատրանքով մը, կը նպաստէր ցցելու հասակը ընդմէջէն [125], օխաներով չուան կտրտած, պաճ պղպեղ [126], տարիքին մուրճովը դեռ չխելօքցած -քանի որ տարին քանի մը հեղ անոր ահագնադղորդ աղաղակը գեղը կը հանէր թունդ-, բայց գզիրին բերնին անվնաս տարազ, խնամի՜:

 

Կեցաւ հանդարտ:

 

Ըմբիշ, թուրք գեղերու հարսնիքներուն զուռնա նուագող, գօտեմարտութիւնը դաշնաւորող իր եղանակին մէջ խենթեցող ու խենթեցնող, երբ կը նետէր բերնէն անարգ եղէգը ու կը նետուէր մէջտեղ, առանց հանուելու ատեն ճարելու իր եռանդին ու կը հիւսուէր ախոյեանին ձիւթի պէս ու կուպրի պէս, պիրկ ու աննուաճ, ճզմելով մարդուն ոսկորները գըթըր-գըթըր ու արձակելով անոր նուաճուած մարմինը չորս քայլ անդին:

 

Մաքսանենգ, բոլորին նման, իր ընկերներէն փնտռուելով գրոհներուն պահուն, ահաւոր իր կոկորդին պարպած ամպրոպովը որ դողի կը հանէր կիրճին կողերը, քարերն անգամ շարժելով ու թաւալ բերելով:

 

Անոր կռնակը չէր եկած գետին: Ու անոր բազուկը չէր լքած հրացանը ոչ մէկ դէտի կամ ոստիկանի:

 

Տարիքին հետ, տղոցը ժմնելուն հետ` անիկա կը խելօքնար քիչ-քիչ, բայց չէր հերքեր գիրը իր ճակտին, անցնելով կարգը զգաստ ծերերուն, հարուստ կամ աղքատ, որոնք ժամ ու աղօթք, թուղթ կամ տապալի [127] կը հոլովեն, ուրիշ խօսքով` կը դադրին լեռնէն ու կռիւէն:

 

Անտառներէ, կիրճերէ, ձորերէ արշաւը անիկա փոխարինած էր ուրիշ, բայց տանիքէ հովանաւոր ոչ նուազ [128] յուզումնալից զբաղումով մը: Կարօտ մը չէր անիկա, բայց իբր սիրող կը գործադրէր ամէնէն արգիլուած արհեստը -- ծխախոտ կը կտրէր: Մաղաձեւ ու ճաշակով` անիկա կը յօշէր դեղին [129] խոտը ու անոր հավան ները [130] անուն ունէին մինչեւ Քէօթահիա, եօթը լեռ անդին: Իր խոտին գեղեցկութիւնը զինաթափ կ՚ընէր նոյնիսկ ռէժիի տնօրէնները: Քանի՜-քանի՜ հեղ կոխուած էր այս տունը, հիմակուան նման: Դէտերը, ինչպէս կ՚ընէին հիմա ոստիկանները, քիթերնին կը ճմռէին, կճուելով թրջուած խոտին բուրումէն, տունը հիմն ի վեր կ՚ընէին ու կը ճաթէին գտնելու անկարող թաքստոցը, ուր պահուած ըլլալու էին սանդերը: Հինգ վայրկեանը բաւ էր, որպէսզի ձգէր անիկա գործը, հագուէր տունին զգեստները ու անցնէր օճախին անկիւնը, ընդունելու համար խուզարկուները, ժպիտը երեսին, ծխատուփը երկարելով, վարդի պէս ժպտուն ծուխը մատերուն մէջէն աղջկայ խոպոպներուն նման կախելով: Ռէժին չէր կրնար արգիլել անձնական սպառումը այս խոտին: Այս զբաղումը, ծերութեան դուռներուն, բաւ էր անոր մէջ վառ պահելու արկածներու աշխարհը, որ միակ միջնադարեան ասպետներուն սեփականութիւնը չէ եղած: Բոլոր ըմբիշները, քիչ մը կառապանները, նաւազները դեռ չեն ազատագրուած այդ մշուշէն:

 

-- Ի՞նչ կայ:

 

Մազ-մօրուք` աղէկ մը բացուած: Բայց հասակը ուղիղ: Մէջքը պատկառելի, տիրակա՛ն` ամէնէն ծանր տպաւորող մասը անոր ամբողջին: Չորս-հինգ վերմակի պորտ [131], շաքարի պարկեր, հին շալերու բեկորներ, վրայէ վրայ` հազիւ կը լեցնէին անոր իրանին այդ խոնարհումը, պարանոցումը դէպի կոնքը, այնքան խոր էր այդ վիզը ընդմէջ կոնքին եւ կուրծքին: Այսպէս հաստցած, այդ մէջքը ամուր էր «լերան նման»:

 

-- Ո՞ւր է Սողոմը:

 

-- Սողոմի՞նն է այս տունը, հէյ օղո՜ւլ:

 

Սա «հէ՜յ օղուլ»ը, նման առիթի մը, լսողը հաւատալ չէր կրնար անոր բերանին:

 

Կեանքին մէջ մեղմ չխօսած ըմբիշը --նման կուրծքէ մը պարզ ձայնը քառապատկուած բարձրութեամբ կը հեղուէր դուրս-- չէ՞ր կրնար գտնել պարագայէն պահանջուած շեշտը: Վիրաւորուած էին թուրքերը, քաղաքային պաշտօնեաները մանաւանդ, որոնք քաղաքի հայ հարուստներուն եւ արհեստաւորներուն մօտ իրենց իւրացուցած մտապատկերներով չկրցան հասկնալ այդ ձայնին բնական խտութիւնը ու թթուեցան դառնօրէն: Անոնց այդ զայրոյթը փոխուեցաւ գործի, հայհոյանքի ձեւով: Ըմբիշը, զարմացած կը հետեւէր այդ հեղումին ու չէր հասկնար հասցէն, որուն ուղղուած էին այդ նախատինքները: Իր չկասկածած խստութիւնը -- զոր չէր կրցած եղկել [132] փաղաքուշ «հէ՜յ օղուլ»ը` անարդար զիջում եռօրեայ ահաբեկումին--   հրաւէ՞ր մըն էր, որպէսզի թուրքերը դառնային իրենց գազանութեան:

 

Առանց հրամանի, չորս ոստիկան, հայհոյութեանց տարափէն [133] հրուելով կարծես ելան վեր սանդուխէն:

 

Անոնցմէ մէկը, գաւառակին մնայուն ուժերէն, այս աչքերէն նոր չէր, որ կը բարձրանար: Նախորդ վրիպանքներուն յուշովը զայրագնած [134] ` անիկա այս անգամ կը հասնէր իր գոհացումին: Սանդի տեղ մարդ կը փնտռէին: Ու այս մարդերը պիտի հանէր անիկա Դելոնին փորէն:

 

Կատաղի` անիկա իջեցուց իր մաուզէրին բունը ուղղակի ըմբիշին ճակտին, որ, հետեւելով իր հին վարժութեանց, մնացեր էր անշարժ: Անոր միտքէն պիտի չանցնէր երբեք ստուերը սա սրբապղծութեան, --իր տունին մէջ թուրքէն ծեծուելու անըմբռնելի ամօթին: Այսպէս է նկարագիրը մեր կարգ մը պատկերներուն: Կը հաւատանք անոնց կարելիութեան, ուրիշներու հաշւոյն: Բայց զմեզ կը զատենք անոնց կշիռէն: Լսած էր Ջարդերուն դրուագումը, սառած` մինչեւ ջուրը իր հոգիին, բայց շոյած մէջքին` կոթը

  ատրճանակին: Անգիտակից այս ապահովութիւնը կռիւի մարդերը կը զանազանէ տունի արարածներէն:

 

Ընկրկեցաւ: Ձեռքը մէջքին չհասած, ուրիշ երեք մաուզէրներ դրին իրենց բուները անոր լայն կռնակին: Երիտասարդ` այդ թուրքերը անգամ մըն ալ կ՚ուժովնային ցեղային իրենց ատելութեան թոյնէն կրակուած: Մէկը իր թաթը իջեցուց անոր բազուկին, այնքա՛ն ուժով, որ կոտրած ոսկորի քերուըտուք [135] մը եղաւ լսելի: Հայհոյութիւն: Ու թուք: Ու վայրագ պրկում դէմքի եւ կզակի: Անոնք հրեցին վիրաւոր ըմբիշը վար, այնքա՛ն անագորոյն բառերով, որ պատերն իսկ լեզու կարող էին ելլելու: Ու անոնց ձայնը կ՚աւելնար, կը յորդէր բաց դուռնէն:

 

Անպատրաստ այս բռնութեան` ըմբիշը չկրցաւ պահել իր մարմինին կշիռը ու ինկաւ երեսք ի վար:

 

Սանդուխին քիչ մը սուր էջքը փութացուց, քշեց արագ` այս կործանումը: Ու իր մարմինին բեռովը, առանց աքացիով հետապնդուելու, գլխէն շլմորուն, արիւնէն կալուած աչքերը գործածելու անկարող, [136] փրթած թեւը պաշտպանելու ճիգին մէջ, ինքզինքը լիովին կորսնցուցած` անիկա հասաւ շեմքարին, թաւալող պարկ մը ցորենի նման, անկումի թանձր ձայնով մը պայթելով մէկէն:

 

Տարի՞ք  --աւա՜ղ` ամէնէն իրականը` ըմբիշը զարնողը մեղքերուն--, վերահաս աղէտը, որուն շոգին երեք օր է բռներ-կայեր էր գեղին վերեւ, թնդանօթը` հեքիաթ, թէ իրականութիւն, ճակտի ճեղք, ու աչքերու կուրացում` արիւնէն ու ցաւէն, ու տակաւին ողնուղեղին խորը դարաւոր ընձիւղը իր ցեղին գերութեան [137], բոլորը մէկ անկարող եղան ըմբիշը զգաստ պահելու:

 

Ելած էր ոտքի, մէկ կտոր, կոտրած ճիւղի մը պէս մէկ թեւը կախ գօտիին, ու ամօթահար, կոյր` կը վարանէր որու վրայ նետուելու: Անիկա, այդ պատկերին մէջ, նման էր Թաթոսին վիրաւոր արջին, որ, իրեն պէս ճակտէն վիրաւոր, մէկ թեւը կոտրած, միւսովը գրկեր էր որսորդը ու ճմռկեր:

 

Անոր առաջին շարժո՜ւմը, քիչիկ մը գլխուն պտոյտը մեղմելէ ետք, եղաւ ողջ բազուկին հասած հանդիպող մաուզէրը խլել, անսպասելի արագութեամբ: Կեանքին բնա՞զդը, թէ մահուան վտանգը կը ստեղծեն նման զանցումներ: Շարժումին զուգորդ` ահաւոր հայհոյութիւն մը, բայց այնքա՛ն բարձր, որ թուրքերուն կիները լսելու էին զայն հեռու քաղաքներու մէջ, այս ճարպիկ յարձակումը կ՚ուռեցնէր, ձայնի մշուշի մը մէջ առնելով թուրքերուն [138] զգայարանքները: Մեր աչքերէն աւելի մեր ականջները կը նուաճուին աղէտին գրոհէն:

 

Անակնկալ` որքան սարսափելի, վասնզի յուսահատ --իրաւունքի նշոյլ, ուրկէ կը բուսնի այս տագնապի րոպէներուն--   սա յանդգնութիւնը` խուճապի մատնեց բակը լեցնող վոհմակը, ուժին ապահովութեամբը միտքէ իսկ չանցնող` սա հակայարձակումը:

 

Քաղաքային պաշտօնեաները արդէն դուրս էին բակէն:

 

Համազգեստաւոր մասը, զինուորական մարզանքներէ անգիտակից վերյուշքով մը, ապաստան ու դիրք գտաւ, սիւնի, տակառի, նոյնիսկ սանդուխի ետեւները ու`

 

-- Թէսլի՜մ, թէսլի՜մ [139] …

 

Քանի ձա՜յն:

 

Մաուզէրը կուրծքին, մէկ ձեռքովը բունը մօտեցուցած կզակին, աչքին մէկը արիւնի մէջ կուղպ` Դելոնը կը սպաննէր ակռաները, շարժումի հանելու համար մեքենականութիւնը պետական հրազէնին, զոր կ՚ատէր անիկա շատ պատճառներով: Ընկերներուն [140] նման, բոլորն ալ փորձ մաքսանենգ, հաւատք չունէր այդ բարակ, մա՛նաւանդ ձայնէն նիհար ու աղքատ գործիքին վրայ: Անիկա տարիներէ ի վեր հաւատարիմ էր ու տարփող [141] յունական կռա մարթիններուն, կարճ իրենց հասակին մէջ աշխարհ մը որոտ պահ դրած ու խուճապընկէց: Անոնց փամփուշտը միսերը բզիկ-բզիկ կը բերէր ու կը նպաստէր արագ ընկրկելու թշնամին:

 

Մաուզէրը չհնազանդեցաւ:

 

Ակռաներէն երկուքը ինկան կոտրելով: Միւս կողմէ` գնդակ մը անցաւ ականջին մօտէն, պաղ թրթռում մը սուլելով, այնքա՛ն խոր ու խռովիչ, որ պղտորեցաւ ուղեղը: Այս անձկութիւնը զայն ըրաւ յիմար: Վերցուց զէնքը փողին կողմէն ու բունը իջեցուց զինաթափ զինուորին գլխուն, որ տապալեցաւ:

 

Դրան դուրսէն փողերը, ձիերուն դոփիւնը, հասնող զինուորներու մեղադղորդ հայհո՛ւչը: Տուներէն, կիներուն ճիչը, այնքան խոր, սրտաճմլիկ, դատաստանեան: Անհուն, անկնճիռ լռութիւնը վերնայարկին, որուն սանդուխին վերի աչքին՝ [142] գլխարկը Դելոն խնամիին, [143] քովը սիրական փիսիկը, խուճապոտ, բայց անկարող զատուելու իր սիրական խաղալիքէն: Դելոնին ուսին, կատուն կը գզուէր այդ գլխարկին խոշորկեկ ծոպին հետ ու կը մռլտար, երբ օճախին շեմին մաքսանենգը կը ծխէր ու կը հայհոյէր:

 

Այսքան ուժի ներկայութեան այս անխելք արարքը --ինչպէս պիտի ըլլար դատաստանը գեղին, երբ զայն կը տանէին թաղելու անշուք--   անմարսելին էր:

 

-- Թէսլի՜մ, - կրկնեց տասնապետը եւ առանց պատասխանի սպասելու հրամայեց.

 

-- Կրա՛կ:

 

Ինկաւ ըմբիշը, մաղի պէս ծակ-ծակ: Մեծադղորդ «վառեցայ» մը, լեռնէ լեռ պոռացուած ահազանգի մը նման խղդեց մաուզէրներուն կարճ սուլոցը: Խղդուեցան դուրսի խուճապն ու աղմուկները: Մահէն նշանակուած [144] կոչերուն ճակատագիրն է այս ազդեցութիւնը:

 

-- «Վառեցա՜յ»:

 

Ու կը յաջորդէին իրարու այս որոտումները, երկարուն ու անսպառ: Այդքան ձա՜յն: Բայց անոր կուրծքը պզտիկ սենեակ մըն էր գլխուն ներքեւ:

 

Ու անոր աղաղակը այնքան դղրդագին կարծրութեամբ կը բխէր, կը զարնէր շրջապատը, որ զինուորները րոպէ մը եղան շուարուն: Յետոյ, բա՛կը, այսինքն` չորս պատերու բանտը: Այսինքն` ձայնէն խենթեցած խուճապոտ յարձակողականը սա գեղին կիներուն, որ կը պատմուէր մինչեւ Պրուսա: Յարձակման ենթարկուելու սա բնազդական երկիւղը զանոնք ետ առաւ իրենց խուճապէն: Արագցաւ համազարկը: Տասնեակները պարպուեցան: Դելոնին կզակը թռցուցած էր գնդակ մը, ոսկորները առնելով ու նետելով մէկդի:

 

Դիակը լռե՞ց: Ատեն չեղաւ ստուգելու ատիկա:

 

Վասնզի ահա երկրորդ ու աւելի ահաւոր անսպասելին:

 

Համազարկին նորոգման րոպէին, ախոռին դուռը բացուեցաւ մեղմով, ըսես ձեռք մը ետ ընէր տախտակը:

 

Բացուածքէն ներս` մարմինը մութին, անձեւ ու հսկայական, տարօրէն խռովիչ:

 

Անակնկալը տպաւորե՞ց զինուորները:

 

Ամէնքը ուղղուեցան, աչքերով, փորուած անդունդին: Ուշադրութեան փոքր այս տարտղնումը ազդած ըլլալու էր համազարկին, որ կանգ առաւ: Ու մարդիկ, խօլ սպասումի մէջ, անհանգի՛ստ` մութին բերանէն, որ կը թուէր բանալ ընդերքը այդ չարագուշակ տունին:

 

Յանկարծակի, բոցերու փայլակի մը մէջ, հսկայ որոտում մը, այնքա՛ն անակնկալ, որ դժոխքէն փախած դէմքերու ուրուացում մը դողաց ու մարեցաւ: Փամփուշտներու լոյսը աղօտ էր չափազանց ու անկարող պատկեր մը սեւեռելու: Յունական մարթիններու բերանէն այս որոտումը խլացուցիչ, որքան անմեկնելի, փոքր այդ քարայրին մէջէն, որուն պատրանքը կու գար յատակէն ջնջուած այդ ախոռէն, հարուածներուն արագատիպ աղմուկը, արձագանգով քառապատկուած, բաւ եղան ստեղծելու շատ ծաւալուն հանդէս մը ձայնի: Արձակող ձեռքերու պակասը, հրազէնին աներեւոյթ բերանը, թնդանօթին շշուկուած, բայց չհաւտցուած հեքիաթը, որուն համեմատ Դարբին Թորոսը գեղը օժտած պիտի ըլլար բանակ մը ջախջախելու բաւական փողերով, ռումբերը, թուրքերուն բերնի ծամոց պոմպա ները, այնքան սարսափով ու հեգնութեամբ ամէն տեղ քշուած, միջամտեցին, որպէսզի թուրքերը ակնթարթի մէջ նետուին դուրս բակէն: Տասնապետը, նահանջը հրամայած ու կարապետած, պառկեր էր գլուխը սեմին գիծով պաշտպանած, մաուզէրը երկարած, առանց մարմինի: Անոնք թողած էին գետին զինուորը, որ տապալած էր Դելոնին բազուկէն: Ուշակորոյս, գուցէ մեռած: Վասնզի ոստիկանները անուանի ձախաւերներ են իրենց նշանառութեամբ:

 

Ամէն զինուոր պառկած, դիրք մը որոնելու անձուկին մէջ: Ու սպասելով:

 

Որչա՞փ:

 

Տեւողութիւնը [145] կրակին բերնովը չափողները միայն գիտեն ատիկա: Մինչեւ որ մութը պատռեցաւ:

 

Ելլողնե՞րը:

 

-- Չորս տղաքը Դելոնին:

 

Գեղին ու շրջականերուն քաջածանօթ: Իրարմէ երկուական տարի ընդհատով: Քսանէն վեր չորսն ալ, մէկ հասակ, մէկ կտորէ ելած նորտունկ [146] ծաղիկներու համաչափութեամբը: Լերան կտորներ ամէն մէկը: Չորսն ալ ըմբիշ, իրարմէ ուժով, ու այդ ուժը հասարակաց, ընտանիքը սեփական խորհուրդի մը պէս պահպանող: Տարիքը քիչ կշիռ ունէր անոնց վրայ: Պատկերի պէս գեղադէմ, կազմի անթերի ճարտարապետութեամբ մը, հսկայ փքոցի նման լարելով իրենց կուրծքերուն վանդակը, երբ մերկ, ելլէին հրապարակ, գօտեմարտելու: Ու սրտոտ` լերան գազաններուն նման, յարձակումներու ատեն ամբողջ ճակատ մը յարդարելով, րոպէական արագութեամբ, երբ քով քովի դնէին իրենց հսկայ իրանները: Գեղամիջեան կռիւներուն, չորսով մէկ անոնց երեւումը, խուժումի վճռական տարր էր արիւնի կամ խաղաղութեան: Հակառակ իրենց հօրը մռայլ համբաւին, անհամար բախումներուն, ուր «չորեքգլուխ օձերը» (տէրտէրը այդպէս կ՚որակէր անոնց իրերապաշտպանութիւնը) մարդկային պատերը կը ճեղքէին դանակով կամ հրազէնի բուներովը, դեռ արիւն չէր ելած անոնց ձեռքէն, -- գեղի քաջերուն մօտ շատ հազուադէպ այս բացառութիւնը աստուածահաճ հրաշք մըն էր, ու տուրքը` ընտանիքին մէջ նախանձախնդրօրէն պահուած համայիլի մը, զոր Դելոնին հայրը ըստ աւանդութեան կողոպտած էր «Վերիսաղէմու» կողմերը, ծերուկ ուխտաւորի մը վիզէն, զայն սագի գլուխի պէս ոլորելէ ետքը: Մահով պսակաւոր այս հեքիաթը տունին մէջ կը պատմուէր: Ու համայիլը չէր բաժնուեր Դելոնին հօրը ծոցէն, մինչեւ վերջին շունչը:

 

Երկու մեծերը, անոր մէկ էջը օրինակած ու նուսխա ըրած, ճիշդ թուրք ըմբիշներու նման անցուցած իրենց վիզին, կը յանդգնէին կրկէս երեւալ, մինչեւ Այտընի գիւղերը, թուրք անուններով: Ձէթով սնած անոնց մկանները, տարօրինակ իրենց առաձգութեամբը, խոյս կու տային հակառակորդին մատներէն ու անոնք կ՚աւլէին հրապարակը սանկ ու նանկ ըմբիշներէ, մեծղի ու կարկառուն, դնդերոտ` քան սրտոտ: Չորսն ալ մաքսանենգ, այսինքն` կրակի մէջ մեծցած, ժամ մը կարող էին վազելու առանց հեւքի ու քրտինքի:

 

Անոնք, երկու օր է, չէին ներկայացած հարիւրապետին, որ տղոցը հաշւոյն սպառնացած էր Դելոնը քշել կեդրոն, ու օրը երկու-երեք հեղ կը ղրկէր մարդ վերադարձի լուրը առնելու, քանի որ անոնց անճրկած հայրը տղաքը ղրկած էր Քէօթահիա, բուրդ բերելո՜ւ:

 

Տունին կրկնակի խուզարկումներուն, զէնքը ձեռքերնին, անոնք երկարած էին ապահով ու անգտանելի թաքստոցին մէջ, որ ախոռին յատակը փորուած նկուղ մըն էր, շատ ճարտարութեամբ յօրինուած, անհրաժեշտ զգուշութիւններով անյայտ դարձած, ուր կը մտնէին պաշարումի պահուն Դելոնին նշանաւոր սանդերը: Չէին դիմացած իրենց հօրը մահամերձի աղաղակներուն եւ, ամէն բան աչք առած` խուժեր դուրս:

 

Միշտ կրակելով, ծանր ատրճանակները պարպելով, մարթինները միւս ձեռքին` անոնք խոյացան փողոց: Դրան սեմին երկարող մաուզէրը չքացած էր շատոնց: Տասնապետը` անյայտ:

 

Միւս թուրքերը հազիւ ատեն գտան պառկելու, սաքուներու երկայնքին, օգտագործելով մեծ արագութեամբ տանառաջի փոքր օճախները, ցախի որաները, նոյնիսկ նորատունկ որթ մը պատսպարող ողորահիւս կոնը [147] դիրքի ՜ վերածելով: Կրա՞կ: Պիտի սկսէին անշուշտ: Դելոնին տղաքը անդադար կրակելով, ցատկեցին ոստիկանի մը վրայէն, չտեսան միւսները --շատ լաւ գիտէին անոնց կծկտած մարմինները-- ու մխուեցան ներս, հրաշքով բացուած երկրորդ դուռէ մը: Դելոնին այրի քրոջը տունն էր ատիկա: Վեց աղջիկ հարս էր հանած վաղաժամ այրիացած կինը ու հիմա կկուին նման կը ճգնէր տունը, օրը անցընելով թոռներուն վայելքին մէջ:

 

Այս ամէնը` տարօրէն արագ, կենդանի, կազմակերպուած:

 

Մաքսանենգ Դելոնը իր տունը կապէն քակելու համար շատ ճամբայ ունէր, ինչպէս սովոր էին պատմել գեղացիները, պաշարումներուն անպտուղ վերնալէն յետոյ: Ոչ մէկ ատեն անոր տրուած էր պատեհութիւնը այդ փախուստը շահագործելու:

 

Թուրքերը չհասկցան:

 

Դրացինե՞րը:

 

Անոնք բաւական հաւատք ունէին առիւծ երիտասարդներուն վրայ, որպէսզի չառնէին լայն շունչ:

 

Այրի Դադէն (Վարդանոյշ)ին դուռը չփակուեցաւ տղոց ետեւէն:

 

Դադրած էր կրակը:

 

Ոստիկան մը ներկայացաւ, սողալով, նոր դրան ու արձակեց առաջին փամփուշտը: Հետեւեցան միւսները:

 

Լռութիւն ներսէն:

 

Անոնք ի՜նչ գիտնային, թէ շատզրուց Դադէնին տունէն գաղտ ճամբայ մը, գրեթէ գետնափոր  --վասնզի կ՚օգտագործէր պէտքարանի ագուգային մասը--   կը հանէր ուղիղ թաղ մը անդին: Գեղի ձորադիր թաղերուն հաստութիւնը մէկ տունը չ՚անցնիր: Ու ագուգաները կը բացուին, ամէն տունի հետ, ձորակին թափին: Հոնկէ դէպի ձոր` ծառերը կը պաշտպանեն փախուստը: Ձորէն` հանդիպակաց պարտէզները վերե՛լք: Դժուար, դաժան բայց կուրծքով հարուստներուն համար շատ ալ բնական: Յետոյ, խրամով ճամբան, որ կը հանէ այգեստանները: Անոնց հասնող մը մինակը կը բաւէ տասը հոգիի: Վասնզի սողալով փախուստ մը միշտ պիտի նետէ հալածականը անտառ: Ու անտառը արքայութիւնն է ասպատակին: Զինուորը յիմար չէ անկէ ներս սուզուելու: Առատ ու անվճար [148] մատնիչներէ [149] լայնօրէն լուսաւորուած ըլլալնուն հակառակ, թուրքերը, չհաւատալով Սողոմին գեղն ըլլալուն, անփոյթ էին եղած, այդ գիծը բռնելու: Աւելի զօրաւոր պատճառ` դիրքին դժուար, շատ յոգնեցուցիչ, ելեւէջաւոր վիճակն էր: Զինուորի իրենց տրամաբանութեամբ հոն մոլորողը արդէն մեռած կ՚ընդունէին անոնք, քանի որ շունչէ պակսելով պիտի իյնար քարերու կուշտին:

 

Դելոնին տղոցը այդ բակը մտնելուն յաջորդ լռութիւնը կարճ էր տեւած: Զինուորները չէին առած ո՛չ ոտնաձայն, սանդուխներէն վեր, ոչ ալ դուռի կամ պատուհանի բացումը: Առաջին կրակողին ետեւէն ուրիշներու մասնակցութիւնը չունեցաւ սպասուած անդրանիկը: Զգուշաւոր այդ համազարկը, քաջալերուած այդ լռութենէն, դարձաւ անվերապահ: Հպատակելով իրենց դասերուն, տասնապետին ղեկավարումովը` անոնք շարունակեցին կրակի բռնել կիսաղօտ մութը նոր այդ բակին: Մոռցուած էր Դելոնին տունը: Փոխարէն` նոր հասնող ուժերը կրակի առին պատուհանները, թաղին ամբողջ երկայնքովը: Ու մանր, արագ, գրեթէ սուտ հրացանաձգութիւնը խառնակ տարափի մը պէս կախուեցաւ ամէն կողմէ:

 

Բայց ատկէ առաջ, հրազէններու փոխանակութիւնը, մա՛նաւանդ յունական կռա ներուն դժոխային գոռոցը պատճառ էր եղած, որ գեղին զանազան մասերէն, թափառական բոլոր պահակները խուժէին սա փողոցը: Հետեւա՛կ` որքան ուզես: Ուշագրաւ էր ձիաւորներուն տագնապը: Անոնք` որ նախօրօք փորձառութեամբ մը, խիտ տուներով այդ թաղամասերուն մէջ շարժումի դժուարութիւնը կը ճանչնային բաւական, կը զգուշանային մայր փողոցէն շեղիլ սա գռիհին մէջ: Միւսները, նորեր, իրենց եռանդին մէջ, կը սուզուէին վար, մինչեւ որ իրարմով դատապարտուէին անշարժութեան: Ձիերուն կատաղի, վտանգահար ընկրկումները, ծառանալու անկարող ինքնապրկումները, հեւ ի հեւ կրակին կեդրոնը փութալու ստիպուած բազմահարուածեան հրացանին հրետաձեւ կազմածները իրապէս անանց[ան]ելի [150] կ՚ընէին հետեւակներով արդէն իսկ պէտք եղածէն աւելի խճողուած փողոցիկը: Զինուորներուն անհամբերութիւնը նուազ պատճառ մը չէր այս ամբոխումին: Հասա՞ծ էր ցանկալի վայրկեանը:

 

Ահագին գոռոց մը:

 

Փողե՛րը, զինուորական շղթայի բոլոր կէտերէն:

 

Բանաձեւը կը հաղորդուէր այդ աղաղակով:

 

Միւս կողմէ` բոլոր դիրքերէ կրակ, տուներուն վրայ: Կղմինտրները ինկան այդ փամփուշտներուն տակ, իրական կարկուտի նման: Օդը պարզ էր սակայն, ու արեւը` հակապատկեր, գեղացիին ծանօթ այդ վիճակներէն:

 

Ու գեղը դղրդեցաւ:

 

Ահաւոր խուճապ մը, բոլոր թաղերէն: Տուները ելան ճիչի, վայնասունի, կրակի:

 

Հարիւրապետը, Գարագայա Սիւլէյման պէյը վերջապէ՜ս:

 

Իսկական առաջնորդ, անցեալին կրկին հեղումովը այլափոխ, ատրճանակը անհաշիւ պարպելէն, տաքնալու համար ձայնէն ու մուխէն, սուզուեցաւ անիկա, առանց վարանման, ցուցուած դուռնէն ներս: Գլխեբաց [151], փրփրերախ, ճառագայթուն, այս մուտքին մէջ անիկա կը զգենուր լրիւ իմաստը իր գոյութեան: Մարդոց կեանքին մէջ հազուադէպ պահեր կան, որ կը ճշդեն անոնց իմաստը: Ազատ էք տարազելու այս վճռական բխումները ձեր ուզած բառերով, որոնք այլազան ըլլալու չափ արտայայտիչ ալ են --հաստութիւն, տգեղութիւն, յիմարութիւն, ոճրագործութիւն, բոլորն ալ գործածելի, տաղաւարուած դրուագներուն ու ճիշդ են դարձեալ ասոնց հակադիր, տարազները--, շնորհներ, ասոնք, ու առատ` ձեր ուզածէն ալ աւելի:

 

Ծաղկահար, կռնծած, գրեթէ անասնական գունդ-կլոր բանը, որ գլուխն էր հարիւրապետ սեւ-քար Սիւլէյման պէյին, ապահովաբար սա պահերուն նման րոպէներու միայն պիտի հագնէր սա մեծ, խռովիչ գեղեցկութիւնը կրակի վրայ նետուողին: Շարժումին արագութիւնը անշուշտ կը զեղչէր անկէ ջուրոտ, ուռուցիկ կղմինտրի քաջութիւնը, որ նկարագիրն է թաղամիջեայ կռիւներուն: Ու կ՚առնէր այդ խուժումէն միւս խելացի, զգուշաւոր, աղուիսական հնարմունքներն ալ, որոնցմով լեցուն են ուղեղները սպաներուն, մինչեւ տասնապետներուն հաստ, անհաղորդ գանկերը: Ճակատամարտի դաշտը այլապէս կը կերպադրէ մարդոց իմաստութիւնը:

 

Վարակիչ, հրապուրիչ, ցնորեցնող այդ խուժումը ակնթարթի մէջ հրազինեց զինուորները, որոնք հետեւեցան պետին: Խանդավառութիւնը այնքա՛ն ուժով էր, որ դուռը նեղ կու գար անոնց գրոհին: Եղաւ կոխոտում, զինուորի անվայել, իրարանցում: Կռիւը կը ստանար տնավարի այն նկարագիրը, զոր յաղթողները կը ներեն իրենց, երբ վտանգէ զերծ` քիչ մը չալըմ կը ծախեն:

 

Քիչ առաջուան հասարակ հրացանաձգութիւնը, գուցէ վախով ու աւելի խուլ ազդմունքներէ վիրաւոր, առաւ ճակատամարտի փաղաղիչ նկարագիրը: Տուները, անվտանգ իրենց զանգուածովը, կրակը կ՚ընէին լայն ու ապահով: Զինուորին մէջ կ՚արթննար մօտաւոր անցեալը, երբ այսպէս պաշտպանուած իրենց առջեւէն - քաղքենի տարազով մարդիկ կը վարէին Ջարդը - սուրել [152] ու կրակելով կ՚երազէին աւարին, կնիկին ու արիւնին:

 

Հարիւրապետի՞ն մէջ:

 

-- Անոր մէջ ալ` մասնակի այն հոգեվիճակը, ուր կը մտնեն ամէն մարդիկ, կարծես լուացուած մահուան հուրով, քիչ մը աւելի ազնիւ, թափած` իր ջիղերէ՛ն, ցեղային ժահրը, պզտիկ ու աղտոտ ատելութիւնը, որով ազատները արհամարհեցին ոչ-ազատները [153], առնուա՜ծ` սպաննելուն, ուտելուն առհաւական, հասարակաց մագնիսէն: Այդ մթնոլորտային ճնշումին տակ սիրտը կը դադրի դաշտենի իր օրէնքներէն, դառնալու համար սկզբնական, անյեղլի սրբութիւններու: Սպաննելուն` պարզ, վսեմ հաճոյքը, որ թուրք չէ այս անգամ: Ճակատամարտի դաշտին այս զգացումը չի շփոթուիր անգթութեան, ցեղային ոճիրին հետ: Վեր է անիկա այդ ժանգահար զգայնութիւններէն: Մահուան մառախուղին մէջ մարդիկ կ՚ըլլան վայրագ, բայց ոչ` ստորին, վատ, մսագործ, ինչպէս է ատիկա վրան այն համախմբումներուն, որոնք հանդիսատես կամ դերակատար են սխրալի արարողութեան, երբ` հաստ գեղացիներ կացինը կը զարնեն կապուած մարդոց վիզերուն, երկկողմնակի ու կը թռցնեն անոնց գլուխները:

 

Պետին օրինակը բաւ էր եղած, որպէսզի կռիւը, ինքնիրեն, առանց ընդդիմութեան արձագանգէ մը ուժաւորուելու, շիկանայ եւ ըլլայ պետական համազարկ: Որո՞ւ դէմ: Չկար ատիկա հարցնողը: Վայրկեան մը յետոյ խուզարկուած էին տունին բոլոր խորշերը:

 

Անգամ մը առնուած գործողութեան թափէն, զինուորը կ՚ընէր իր բնազդը, առանց խորհելու արարքին հետեւանքներուն: Կը խորտակէին ապակիները, որոնց բեկորները կը թափէին փողոց, գուցէ ընկերներու գլխուն: Կը կոտրտէին ջուրի սափորները, ապակեղէն ինչ որ իյնար հասողութեանը իրենց մաուզէրներուն, անուշներու ծափերուն, քանդելու, հիմնայատակ շրջելու շատ յստակ եռանդով մը: Ոչ մէկ խղճահարութիւն այս կոտորածին հանդէպ: Պատուհաններու բացուածքներէն անոնք երկարեցին փողերը իրենց հրացաններուն եւ կրակի տակ առին դէմ ինկող բոլոր տուները:

 

Երեք վայրկեան: Ու հարիւրապետը, դժգոհ խուզարկումին արդիւնքէն, տանիք էր ելած:

 

Իր գործին բոլորանուէր արհեստաւոր, առանց Գերմանիա ըրած ըլլալու` անիկա, նախօրօք փորձառութեամբ, բաւականին ծանօթ էր զառիթափ փողոցներու մէջ, տանիքներու դերին: Անիկա գիտէր, թէ տանիքը փախուստի յաջողակ ճամբայ մըն էր, նոյն ատեն, ներքին յարձակումի համար օդային դաշտ մը: Գտած էր ճամբան, դէպի հոն ելլելու, առանց դժուարութեան: Տուներու շինուածքը հասարակաց ոճ մը ունի տանիքներէ:

 

Ո՛չ ոք:

 

Մէկ ձեռքը գլուխին, ուրկէ շոգի՞ն, թէ ատելութիւնն էր, որ կ՚արձակուէր գոլի մը նման, եւ որուն լուսաւոր ու լերկ մաշկը հզօր հակապատկեր մը կը կազմէր դէմքին խարզած կտաւատէ լաթին հետ, հարիւրապետը, պեխերը ծամելէն, կատաղի, յիմարացած, զայրոյթէն դողալով, առանց ուշ դնելու քիւերուն հաւանական կքումին, կ՚երկարէր վիզը հորիզոնին բոլոր ծագերուն: Իր ուսերուն վրայ զոյգ աստղերուն ոսկի նշուլումը իրմէ բարձր տանիքներու ետին կծկտած կիներուն աչքը կը խտղտէր: Տուներ, տուներ: Իրմէն վեր: Իրմէն վար: Ցածնալով մինչեւ պարտէզները, որոնց մերկ ծառերը դեղին սուիններու խուրձերու կը նմանէին, մխուած յղի ու լուրջ ձիթենիներու ծոցին: Անիկա շարժեց թաշկինակը:

 

Գեղը շրջանակող դիրքերէն կը պակսէին իր ջոկատները, հանուած հազարապետին հրամանով իրենց «ամրութիւններէն»: Բախում ալ ունեցաւ անիկա իր պետին հետ` հակառակելով հապճեպ այդ կարգադրութեան: Անիկա չէր կրցած պատճառաբանել գեղը օղակելու իր որոշումը, վիճաբանութեան պահուն ու հիմա իր իրաւունքին փաստը կ՚ուզէր պոռալ չորս ծագերուն: Շարժեց, ջղագար, թաշկինակը: Դիրքերը մնացին լուռ:

 

Հայհոյեց կոշտ ու առատ այդ «հանըմ»ներուն [154] դէմ, որոնք ճատրակի տախտակներու վրայ ճակատամարտ կը վարէին: Եօթը հեղ եօթը կանգուն գետինն էին անցնելու բոլոր այս փաշաները, անիրաւ կերպով այդ աստիճաններուն տիրացած եւ մանուկի չափ անխելք, սա նապաստակ հայերը ծուղակէն արձակելու գնով: Կրկին մարդը կը խօսէր անոր մէջ:

 

Պահ մը անշարժացաւ: Աչքին դաշտէն պղտոր բաներ անցան, շարժումի մօտ, բայց անկէ արագ: Նետեց ձեռք ճիտէն կախ դիտակին: Այս գործիքին տակ լուսաւորուեցան վար, դէպի ձոր, պարտէզները, որոնց մէջ ձիթենիներու հաստ կանանչը, ուրիշներու դեղնած ու կիսաթափ պարոյրներէն կը զատուէր, նոյն ատեն մթնցնելով շուքին ձեւերը: Իրեն այնպէս եկաւ, որ շարժող ոստեր կային, թէեւ հողը միօրինակ կանանչով մը գոցուած --աշնան արձրեւները թաւ խոտեղէն կը բուսցնեն այդ պարարտ գետիններէն, թթենիներուն շատ խիտ ոտքերովը--,   հեռուէն հաստ հիւսուած ցանկապատի մը կը նմանէր, ձեւերու հոսումը անտես ընծայող: Բայց շարժում կար: Ու փախչողներ:

 

Հրամա՛ն, կրկին խուզարկելու տունը, տակառները, ախոռը, պատերը, գետինը: Յետոյ, անսալով իր նկարագրին, խորապէս եսասէր ու գործ մը ուրիշին չվստահող` անիկա իջաւ ցած անձրեւտուն ճամբէն, ուրկէ բարձրացեր էր, անձամբ վարելու խուզարկութիւնը:

 

Երկրորդ տունին վրայ այս կրակին մէջ մոռցուած էր գրեթէ առաջինը: Հասնողը կը մտնէր հոն սակայն, թեթեւ ակնարկէ մը ետք, այդ բակին, ուր զինուորները օգնական ուժէն առաջ հաներ էին ոտքի ուշաթափ տղան: Մատաղ երիտասարդ մըն էր, սեւուլիկ աչքերով, դիմագիծէն կանոնաւոր: Դեղի՜ն, հասկնալի պատճառով, կը դողար անիկա վախէն, որքան ամօթէն: Իր հրացանը կորզել տուող ողորմելի արարածն էր [155] անիկա եւ ճամբայ ունէր բռնելիք, իր մեղքին քաւութեան համար, մինչեւ պատերազմական ատեան: Վիրաւո՞ր: - Չէր անշուշտ: Բայց կռնակը տուած տակառի մը, կը փակչէր [156], դեղին ու իլաձեւ: Արի՞ւն: - Չկար, բացի աչքերէն, որոնք բռնուած էին թանձր խաւէ մը: Իրմէն քիչ հեռու, հետզհետէ տկարացած, կը պոռպռար վիրաւոր Դելոնը, առանց բառ կարենալ ոլորելու, քանի որ փշրուած էր կզակը: Բայց կոկորդէն կը մնար անաղարտ: Պակսած արիւնը զգալի էր այդ նիհարցած աղաղակին, հռնդիւնին ընդմէջէն:

 

-- Սատկեցուցէ՛ք արջը:

 

Հարիւրապետն էր, իր զայրոյթին մէջ մարդկային այդ տականքէն, վերադառնալով անդրագոյն զգայութիւններուն, միշտ կռիւի դաշտերէն, երբ գնդակի, ռումբի տարափին տակ պահ մը կը դադրի մենէ մեր մարդկայնութիւնը ու մեր ներսէն կ՚արձակուի տխուր գազանը, ա՛ն` զոր շղթայակապ կը պահենք:

 

Հինգ զինուոր խուժեցին դուրսէն:

 

Հրացանները սուինով շեղ բռնած` հասեր էին արդէն մաքսանենգին, երբ նոր, աւելի անակնկալ համազարկ մը, նոյն ախոռէն, խուճապի մատնեց անվախ յառաջացողները:

 

Յարձակողները վայրկենաբար նետուած էին գետին, հպատակելով զինուորական մեծ օրէնքին, որ կրակին դէմ պառկիլ հասնիլը առաքինութիւն կը դաւանի:

 

Տասնահարուած տարափ:

 

Փոքր, րոպէական ընդմիջում:

 

Որմէ յետոյ ուրիշ տարափ մը:

 

Դադար:

 

Նորէն տարափ:

 

Ու այս տարափին հետ, ախոռի բերնին, լուսաւոր ու պարզ, մարդկեղէն ողկոյզ մը:

 

Թեթեւ մուխ մը կը շղարշէր անոր վերնամասը, գլուխները տարտամելով, անճանաչելի ընելու չափ: Վարի մասը` շրջազգեստ, զոյգ ու պարզ:

 

Բայց նկատելին, այդ ողկոյզէն, արձակումն էր դէպի առաջ երկու բազուկներու, որոնք, հակառակ աւելի նուրբ թեւերէ հիւսուած ըլլալնուն, կը մնային ուղիղ, նորտունկ ձիթենիի մը բունին նման, հատնելով հրէշաձեւ մատներու վրայ, ատրճանակներ ասոնք, կարճ փողով, մեծ մատի նման, որ ըլլար սեւցած:

 

Ողկոյզին առաջամասը կը ծածկէին աղջկան երկու ձեւեր, ինչպէս կը ճշդուէր ասիկա տարազներէն: Բայց կարմիր փէշ մը, ու մեղրագոյն` ուրիշ մը: Այս ձեւերը զոյգ թեւերով կախուած էին ողկոյզէն բխող հորիզոնական զոյգ բազուկներուն:

 

Սողոմենց Սողո՛մը:

 

Հիւսուած` զոյգ աղջիկներէ:

 

Ճակատագիրը այսպէս կ՚ուզէր: Դէպի մահ` հսկուա՜ծ կիներէ: Դէպի փառք` հսկուա՜ծ կիներէ:

 

Գեղը ունէր քիչ մը հեռու անցեալին մէջ այս պատկերները: Դատարանէն առաջ ու բանտէն առաջ, թուրքերը այրերը կը պատժէին սօսիին կապելով: Եղան կիներ, որոնք կապուած իրենց սիրելիներուն փաթթուեցան ու մահը միասին առին: Նո՞ր: Պատմումը երբեմն հազար տարին երէկուան պէս մօտ կ՚ընէ մեզի:

 

Յիմարութի՞ւն, ինչ որ կը կատարուէր Սողոմենց տղով:

 

Հարկա՜ւ:

 

Ուրիշ որակում անտեղի պիտի գար այս ցոյցին. սա պայմաններուն մէջ: Խենթութիւնը նիգէն ելլելէն յետոյ դիւրին է տարազել: Խենթ ենք ատկէ շատ առաջ: Ուրիշ ի՞նչ էր արդէն երկու-երեք օրէ ի վեր Սողոմենց տղան, ա՛ն` որ կիրքի նոպայի մը դանկըտեր էր Նալպանտենց մայրն ու տղան: Այս սպանութիւնը պիտակելի չէր տարբեր շարժառիթի տակ:

 

Այդ գիշերէն ասդին` անիկա դարձեր էր գեղը, նշանածին տունը, Դելոնին թաքստոցը: Եկեր էր հոն, պաղատագին խնդրանքովը քրոջ, որ գիշեր ատեն մանչու տարազով գտեր էր անոր պահուըտած վայրը, հագցուցած անոր կնիկի զգեստ ու մտցուցած գեղ: Հպատակեր էր քրոջը, ուրիշ բան ընելու անկարող, կարծես ուրախ ըլլալով, որ մէկը, իր կամքը ժամացոյցի պէս լարած` կը բանեցնէր ու ինք գոհ էր ատկէ:

 

Գետնափոր այդ նկուղին ապահովութիւնը սակայն սխալ ունէր հաշուի չառնելու մարդկային սիրտը: Այլապէս` խնայուէր գուցէ սրտառուչ մահը անմեղ աղջիկին:

 

Թաքստոցն էին Դելոնին տղաքը, որոնք «երես շրջողներէն» առաջինը ըլլալու պատճառներ ունէին, խռովայոյզ ու խածան իրենց բնաւորութենէն դուրս, խնամութեան ալ կապերով: Չէին դիմացած իրենց հօրը աղաղակին ու ամէն ինչ առած աչք` նետուեր դուրս թաքստոցէն:

 

Անոնց ընկերացած էր Սողոմը, զոր երկու աղջիկները, քոյրն ու նշանածը, կը ջանային վար դնել, չվստահելով անոր ոտքերուն, թոքերուն, մա՛նաւանդ մատներուն: Կրակ ու՞ր էր տեսեր ժամուն «պիւլպիւլը»:

 

Իր բանտէն արձակուելէն յետոյ, անոր քոյրը, հաստատելով հազարապետին ենթադրութիւնը, վազեր էր Դելոնենց տունը, ու ինկեր աղբօրը գիրկը, անանկ սրտառուչ գրկըւուքով մը, որ Դելոնին տղաքը յուզուեր էին ու վախցեր վերահաս փորձանքէ մը:

 

Անոր նշանածը, հակառակ օրէնքին, աղբրտանցը հետ եղեր էր այդ թաքստոցին մէջ, երիտասարդին քով, ու ասիկա` առանց մեծ դողի: Գեղին սովորութիւնները ամէնէն աւելի ամուր են այն տուներէն ներս, որոնց տէրերը ամէնէն շատ կ՚արհամարհէին զանոնք դուրսը: Թուրքին ա՞հը: Այո՜: Բայց մա՛նաւանդ տղուն կարօտը: Արիւնը կ՚ընէ այս փոփոխումները: Հանդարտ, հաւասար գորով մը մէկէն կը վերածուի այս բուռն տագնապին, երբ մահուան վտանգ մը թեւ կը բանայ շուրջը մեր սիրածին: Աւելի՛ն. կարծես վերէն անտես հրաման մը կը վարէր աղջկան շարժումները, որ րոպէ մը չէր բաժնուեր երիտասարդէն, առնելով անոր մատները ափին, ճմռելով, չարչարելով, տանելով երեսներուն, պագնելով ու լալով: Լուրջ, խստաբարոյ անոր եղբայրները կը սրբէին իրենց արցունքը, չտեսնելու գալով ընդերկրեայ սա աղապատանքը, այսքան եղերական պայմաններու մէջ: Անոնք չուզեցին հասկնալ ստուգութիւնը անիմաստ ոճիրին: Տղուն աչքին մէջ նայուածք մը բաւ էր եղած այդ մասին: Անիկա չխօսեցաւ ալ այդ ուղղութեամբ: Նալպանտենց հարսին շուրջը տարածուած ձայները այդ տղաքը գրգռեր էին ատենին ու նոյնիսկ մղեր նշանը ետ ընելու որոշումին, բայց զիջեր` քրոջը արցունքին, որ չէր հաւատար: Սէրը կ՚ընէ այս հրաշքները: Հիմա՞: Կը գուրգուրային անոր, տղուն արեւուն, իրենց քրոջը չափ, վասնզի երկու օրուան կենակցութիւն մը կը յայտնաբերէր ներքին հարստութիւնը, խռովիչ հրապոյրը այդ տիրացուի կտորին: Բանտը, ծեծը, հոգեկան մեծ կեանքը մեզ կը փոխեն անհուն արագութեամբ:

 

Դելոնին տղաքը, կռուի գազաններ, ատեն չէին ունեցած տնտնալու: Անոնք խուժեցին: Մնացեալը գիտէք:

 

Տղոցը դուրս թափելէն յետոյ, պահ մը աղջիկները յաջողեցան սանձել Սողոմը: Կռիւին սաստկանալը, հրացաններուն արագացումը, մա՛նաւանդ Դելոնին «վառեցայ»ները պատերն իսկ կը ճանկռտէին, ու՛ր մնաց` սիրտերը: Յուզումէն խենթեցած, աւելի քան խելակորոյս, նետուեր էր առաջ, քշելով կախ իր թեւերէն զոյգ աղջիկները:

 

Վերահաս աղէտին դէմ, զոհողութեան, մա՛նաւանդ անապակ սիրոյ մը գերագոյն զգացումով` անոնք դրին իրենց մարմինները տղուն ընդառաջ, երբ, անկարող արգիլելէ ճակատագրական յիմարութիւնը, հիւսուեցան անոր, միատեղ մեռնելու:

 

Նոյն րոպէին, դուրսէն, համազա՛րկը մաուզէրներուն:

 

Ողկոյզը գլորուեցաւ ինք իր վրայ:

 

… Հինգ վայրկեան չանցած, պարզուեր էր կացութիւնը:

 

Դելոնը, իջած բոլորովին իր ձայնէն, մտեր էր ջղաձգական չարագուշակ պրկումներու մէջ: Թռցուած կզակէն հոսած արիւնը սեւ թաւիշի երիզ էր դրեր անոր բաց գոյն պլուզին: Մեռնելու համար` անիկա պարտաւորուեցաւ տակաւին ընդունիլ, ձախ կողէն, ամբողջ հասակը սուինի մը, երկրաչափական հատանողի մը պէս ուղիղ, ինչպէս դիտեց ու բացատրեց հարիւրապետ բժիշկ մը [157] Սիւրէյեա փաշային, անշուշտ զգուշանալով այդ ճշմարտութիւնը արձանագրելէ տեղեկագրին մէջ: Թուրքերուն համար Դելոնին սպանութիւնը զօրաւոր փաստ էր տղոցը անասնութեան, որոնք չէին վարանած, պզտիկ խռովութենէ մը օգտուիլ ու սպաննել իրենց հայրը: Այդպէս կը խմբագրուէին թուրքերու բոլոր տեղեկագիրները: Դելոնը մեռած էր տղոցը գնդակէն:

 

Հռնդիւն մը դեռ չէր հատցուցած պարպումը անոր կոկորդին: Հազարնոց տակառ մը այդ կուրծքը դիւրին կը սպառէ՞ր: Հոգեւա՜րք [158]: Ո՜վ գիտէ: Հին մարդիկ եօթը հոգի կ՚ունենան: Ըսողը ժողովուրդն է, որ միշտ գրողներէն աւելի գիտէ, իր ապրումներէն առած ըլլալուն իր իմաստութիւնը: Քանի՜-քանի՜ անգամ իբր մեռել ձգուած, յօշուած ասպատակները ամիս մը վերջը ոտքի են ելեր ու հաստատեր եօթը հոգիին հեքիաթը:

 

Գանկէն զարնուած` մեռեր էր վայրկենական, Սողոմին քոյրը, այնքան անարիւն ու այնքան անուշիկ, որ մարդ դժուար կը հաւատար անոր երկնային քունին: Մազերը պատսպարած էին գնդակին մուտքն ու ելքը: Բաց էին աչքերը, պաղատագին, մաքուր, արցունքի պատրաստ, կարծես սառած սիրոյ գերագոյն պոռթկումին մէջ, որով մատաղ աղջիկի անոր հոգին ելեր էր մէջէն, պլլուեր աղբօրը ու կախուեր անկէ: Կարօ՜տ: Երա՜զ: Ամբողջ այն աշխարհքը, որ մարմինն է տասնհինգամեայ աղջկան:

 

Մահացու վիրաւոր, Սողոմին նշանածը, զոր ծակծկեր էին ութ գնդակ: Շունչը վրան, վայելուչ ու անձնեայ, հօրը մարմնեղ առաքինութիւնները չհերքելով իր վրայ: Մեծ անոր հասակը ու ձիւնի պէս բաց մորթը, դէմքէն, ուր տենդի կարմիր մը կ՚ուրուանար թեթեւ, կը վայլէին [159] այդ հոգեւարքին: Մահը պիտի գար սրտին վարէն բացուած ճամբայով:

 

Նուաղած, գուցէ մահուան մէջ մտած, Սողոմենց տղան, ծակծկուած, նոյնքան թէ աւելի գնդակներէ: Մէկը անոր բազուկը կոտրեր էր կէսէն, խաղալիքի մը փայտ բազուկին պէս:

 

Ո՛չ ոք, տունէն:

 

Կինե՞րը:

 

Դելոնը պարպած էր տունը երկու հարսներէն, թոռներէն, ու կնիկներէն, բուռն, սրտաճմլիկ տեսարաններէ ետքը: Անիկա գործածեր էր իր պետի հեղինակութիւնը, վկայութեան կանչելով Ագհիսարի ջարդին յեղումները, որոնք օր մը ամբողջ պատմուած էին այդ քաղաքիկէն պատահմամբ գեղ հասնող փերեզակի մը կողմէն: Կիները պէտք էին հեռանալ կրակին մարզէն: Թուրքերը հին թուրքերը չէին ալ: Ու Աստծոյ արեւին տակ, ամէն սեւ բան, յատկապէս մեզի սահմանուած կը թուէին: Ու փորձառու, կրակէ հասկցող մարդու անոր տրամաբանութիւնը իրեն հետ ունէր իր տղոցը կամքը:

 

Փախչողնե՞րը:

 

-- Աստուած հետն էր անոնց:

 

Պատռած էին արդէն անամուր [160] շղթան: Պիտի հետապնդուէին անշուշտ, բայց կամաց-կամաց:

 

Հազարապետին ժամանումը արգիլեց խողխողումը վիրաւորներուն: Հարիւրապետը հոս ալ բախտ չունէր:

 

Նոյնհետայն մունետիկ.

 

-- Ամէն մարդ իր գործի՜ն:

 

Տուները լռութեամբ, չգոյութեամբ ընդունեցին այդ պատգամը:

 

-- Ոճրագործը ինկած է արդարութեան ճա՜նկը:

 

Տուներէն ներս չեղաւ աչք, որ չլցուէր: Ու հակառակ անոր, որ արգանդի փորձանք մը խիստ կը դատուի զանգուածէն, բոլորը մոռցան պատահարին աւարտած վարագոյրները ու տարուեցան մնացածով:

 

Մնացա՞ծը:

 

-- Բայց բանտը թուրքին:

 

Ու չկար մէկը, որ չզգար, թէ ի՛նչ բան կը սպասէր Սողոմենց Սողոմին: Շատեր բանաձեւեցին սարսափելի փափաքն ալ.

 

-- Ինչո՞ւ չէր մեռած:

 

Ու կը պոռար մունետիկը.

 

-- Թող չվախնա՜յ գեղացին:

 

Հարկա՜ւ:

 

Կրակը լռեց:

 

Թուրքերը ունէին երկու վիրաւոր:

 

Նոյն բժիշկը խմբագրեց տեղեկագիրը:

 

Հաւասար խնամքով կապուեցան վէրքերը: Զինուորին` ինչպէս ասպատակին:

 

Հասած էին քահանաները, ծերերէն անոնք, որ վար էին դրուած սօսեւոր սրճարանը:

 

Ընդարձակ բակին մէջ կատարուեցաւ առանձնակի խորհրդակցութիւն հազարապետին եւ իր ստորադաս սպաներուն միջեւ: Հակառակ Գարագայա Սիւլէյման պէյին, մեռած աղջիկը թաղուելու համար յանձնուեցաւ քահանային: Հարիւրապետը չէր հաւատար բժշկին, ու չէր հաւատար աղջիկներու մահուան: Ան կը կոչէր իր յիշատակները, մտովի, նման դրուագներէ, որոնց մէջ մեռել աղջիկները ելեր էին ոտքի եւ սպաննել փորձած` զինուորը: Այս ազգէն սպասելի էր ամէն ստորնութիւն: Արդար էր չհաւատալ անոր մեռելին` ինչպէս ողջին:

 

-- Աս գլուխը շատ բան է տեսեր, - ըսաւ անիկա, ձեռքը զարնելով ճաղատ իր գանկին:

 

Համամիտ չէին իրեն գիտութիւնը եւ դիւանագիտութիւնը: Օսմանեան բանակին հարիւրապետ բժիշկը չէր կրնար սխալիլ, մահ մը չհասկնալու աստիճան: Ու Պոլսոյ այսքան մօտիկ, եւրոպացիներուն քիթին տակ հասարակ ոճրագործութիւն մը անտեղի էր ընդարձակել, պետական դաւադրութեան բարձրացնելու աստիճան արգանդի պատմութիւն մը: Այսպէս կը խորհէր բարձրաձայն, իր ընկերներուն, հազարապետը:

 

Թէեւ յուզումով, քիչիկ մը տժգոյն, վասնզի արիւն էր թափած, հազարապետը յանձնեց տունին միւս աղջիկն ալ, զոր արիւնի կորուստը ըրեր էր տարօրէն գողտր ու դալուկ, իսկապէս կտրուած [161] կոկոն, որմէ կը բուրէր սիրտը, անապակ բաժակ, ու կը գոլանար այտերուն վրայ: Փակ աչքերուն կալին` անդենականին շնորհը, «շաղը» տեսանելի էր արդէն: Այդ ցոլքին մէջ մտնող դէմքերը ա՛լ չէին դառնար սա մեր աշխարհին:

 

Պատգարակ:

 

Սողոմը պառկեցուցին ու ղրկեցին կեդրոն:

 

Մեռած` Դելոնը:

 

Տղա՞քը:

 

-- Արդարութեան պարտքն էր անոնք ալ ձերբակալել ու քաւել տալ հայրասպանութիւնը:

 

Երկրորդ ոճիրին մտնելէ առաջ, հազարապետը պիտի զբաղէր Սողոմով, որուն կապուած էին արդէն բռնուած քոմիթաճի ները:

 

Բ

 

Չէր կրնար ճշդել, թէ եկա՞ծ էր առտուն:

 

Աչքերը ձէթէ կանթեղին` անիկա ատ սառումով անդադար կը մոռնար իր շրջապատը, զոր դոնդող [162] կը տեսնէր ու կը նետուէր ծոցը ուրիշ զգայութեանց, որոնք կը յառնէին, խառն ի խուռն, ներկայով սքողուն, բայց պարզօրէն անցեալ, պահի եւ շրջանակի տարօրինակ հանգիտութեամբ մը, երբ` հեռու իր գեղին մէջ, այսպէս Նոյեմբերի առտուներուն արեւածագէն շատ առաջ, սեղան կը բարձրանար լուսարարին հետ, Տիրամօր նկարին մշտավառ Եօթնաղբարէն վառելու մոմը, միւս կանթեղներուն ալ փոխադրելու համար սրբազան բոցիկը:

 

Խուլ, կարծես գետնին տակէն ձայներ կը թաւալէին: Բանտին պատը կը դողար այդ ձայներէն: Ի՛նչ գիտնար անիկա, թէ պատին միւս կողմը մեծ պողոտան էր, ուրկէ առտու կանուխ թնդանօթի սայլերը կը հանուէին ճամբայ, ժանգոտած անիւներուն մաքրութիւնը ու վաղայարոյց ժողովուրդը հետաքրքրել աշխատող ոգին հաշտեցնելով իրարու: Պահ մը կը սուզուէր իր վախին մէջ: Որոտումը կը նուաղէր, ինչպէս մարող կոչնակ մը, որմէ անմիջապէս յետոյ իր գեղին մեծ եկեղեցի՜ն: Արարողութի՜ւնը: Փոխ ու քարոզ: Ու շարական, ու տէրտէրներ: Ձիթապտուղի քաղին եկեղեցին լոյսէն շատ առաջ կը բացուէր: Ու մութին մէջ, փոքր մոմերով դեղնաւուն մօրուքները` ոգիներու կզակին փռուած շարժական կտաւներու կը նմանէին քահանաներու կուրծքին: Ու ժամուորները, մեծ մասով բանուոր, ամրապէս մամուկուած, որոնք դաշտ իջնելէ առաջ, իրենց հոգին կու գային յանձնելու Աստուծոյ աչքին: Դիւրին չէր ատ ցուրտին, քսան կանգուն բարձր սանդուխներու վրայ պահել ա՛լ յոգնած, տարիքէն կոխուած իրենց ոտքերը: Սանդուխները, խարդախ` կրնային կոտրիլ: Ուժերը, խարդախ` կրնային դաւել: Ու հասուն տանձի պէս աշխատաւորը կ՚իյնար գետին, աղցան [163] դարձած, հոգին տուած կամ տալու համար ջորիին քամակին: Ուրիշներ, միշտ ժամուոր, մուշտակին յանձնած իրենց հաստ գլուխները, կ՚աղօթէին, քառորդ դարէ ի վեր իրենց սիւնին փակցուցած իրենց հաստ կռնակները: Աղաներ, ասոնք, բայց հաւատացեալ:

 

Գիշերն ի բուն, այս պատկերները կը գրաւէին Սողոմենց Սողոմին ուղեղը: Կարծես փակած էին կոպերուն ներսէն ու կարգի սպասող էջերուն նման կը բացուէին, իրմէն անկախ մատներու հպատակ: Բանտին սա գրեթէ ստորերկեայ խորշիկէն [164] անիկա անդադար կը վերածուէր իր անդրանիկ պատանութեան: Ներկայէն փախուստը տխրութիւն կ՚որակեն: Գուցէ իրաւունք ունին, բայց պէտք է խորհիլ նոյն ատեն, թէ ամէն ներկայ անցեալ մըն է մէկ հէնքէն: Տիրացո՛ւ, նոյնիսկ մարդասպաններու սա նկուղին մէջ, ուր իշխող հոտն ու խոնաւութիւնը կը յիշեցնէին իրեն իր եկեղեցիին մսկոտ հոտերը ու մնայուն ձէթի ծթռանքը --որով հիւսուած, շաղուըւած կը թուին պահարաններու շապիկները, Տօնացոյցներն ու Ճաշուները--, երբ խղդուած օդի պակասով կոկորդը կը մաքրէր անդադար: Նոյեմբե՜ր: Անձրեւ ու երբեմն ձիւն: Փողոցներէն` տիրացու Սողո՜մ, ոտքերը ցուրտէն մզմզալէն ու մատները կաղուած [165]: Տեւողութեան եւ միջոցի սա ձեւազեղծումը, զիրար այլօրէն թելադրելը մեզի համար կ՚ըլլան յստակ, երբ մեր հոգին պարտաւորուի փախչիլ ինքնիրմէն: Սողոմենց Սողոմը մարդասպան էր, հրձիգ, քոմիթաճի, սիրահար ու այս ամէնէն դուրս` թաթին տակը թուրք արդարութեան:

 

Անոր բանտերէն ամէնէն ահաւորին մէջը ծակամուտ:

 

Պատին գամուած, ուրիշ մը պիտի ըսէր խաչուած --վասնզի զայն ընդունող փայտեայ կազմածը կոշտ խաչ մըն էր, գուցէ գիւտը մոլեռանդ բանտապահին--, ձէթէ կանթեղը, անցեալը արթնցնելու այս դժնդակ դերէն զատ, ոչինչ ունէր ընելիք, անկարող ըլլալով բան փոխելու հաստ, կպչուն, սիրտ խառնող այն հոտոտ բանէն, որ օդն էր այս անգամ: Գիշերն ամբողջ, ինչպէս պիտի ըլլար յաջորդ ցերեկին ալ, մութին վրայ, այրէր պիտի այդ կանթեղը, մոռցուած աչքի մը նման, պաղած ու անդորր, քանի որ հովի ոչ մէկ շունչ կարող էր [166] թափանցել շէնքին մինչեւ այդ ընդերքը: Մարդիկ, այդ նկուղին թուագրեալները, այսինքն` հոն մեռնելու դատապարտուածները --բոլորն ալ ցմահ-- կը գիտնային, թէ օրը դարձած էր ինք իր վրայ, երբ հանդիպակաց պատին` երեք տեղերէ մութը պղտորէր, բացուէր քիչ մը, առանց ձէթին թերի դեղնութեան: Այդ աղօտումը` շնորհն էր լոյսին: Ու լոյսը կու գար, գալու պէս կ՚ըլլար Սողոմին աչքերուն:

 

Կլորակ փորուածքներ, պատին դնդերին մէջէն երկարող մէկ լայնքէն միւսը, երակներու նման, նաւու լուսամուտները յիշեցնող բերաններով, թիւով երեք, որոնք գրկաչափ մը թանձրութեամբ պատէն ներս կը խորանային, հետզհետէ ամփոփուելով: Իւրաքանչիւր փորուածք հիւսուած էր երեքական խաւ վանդակով, մանկան բազուկի հաստութեամբ ձողերէ, կարծես պաշտօն ունեցող` ներս ինկած պայծառութիւնը քամելու, ու կ՚առնէին լոյսէն իր իսկ իմաստը, ներս ղրկելով բան մը, որ աղտո՛տ, խարզած ճերմակեղէնի հետ կրնար շփոթուիլ: Ու աճռուած, թակուած սպաննուած այդ բաները կարծես փռուեր էին այդ պատին, չորնալու համար, փոթ-փոթ, այդքան մը պահելով ստուերը վանդակին ձողացանցին, տալու համար պատրանքը գծաւոր լաթերու:

 

Մարդասպաններուն նկուղը: Այսինքն` մէկը այդ ընդարձակ գետնաշխարհի բջիջներէն:

 

Քանիերորդ անգամն էր, որ ստիպուած կ՚ըլլար անիկա նստելու, չկրնալուն պառկիլ, քանի որ վէրքերը կը կոտտային` չոր տախտակին հետ շփումէն նեղուելով: Երկու շաբաթ բաւ էր եղեր, որպէսզի իր վէրքերը կորսնցնէին իրենց վտանգաւոր ընթացքը, բայց դեռ հեռու էին գոցուելէ: Անիկա կը նեղուէր նոյնքան ու աւելի` խուլ ու պաղ աղմուկէն, որ կը հետեւէր անոր իւրաքանչիւր շարժումին: Շղթայ մը, որուն օղակները իրենց մեծութեամբը կը յիշեցնէին գոմշու կառքերու մէջ գործածուած տեսակը, հանգոյց մը կը կազմէր անոր վզատակին, կը շեղէր, յետոյ մտնելու աջ անութին խորշը, կրկին դառնալու վեր, կը կղպուէր ուսին վրայ մասնաւոր փականքով մը ու կը քալէր վար, մեծ աղեղով մը, ինքզինքը հիւսելու համար ձախ ոտքի կոճին: Ծանրութեան չափ, շփումին չափ --անոր ութ վէրքերը անոր մարմինը կոտրտած երեսի մը վերածեր էին, վիրակապերուն հանգոյցներովը անգամ մըն ալ խորտուբորտ-- շղթան կը չարչարէր տղան իր անհաստատ, գրեթէ հեղուկ իրանովը, որ կը շինուէր ու կը քայքայուէր համաձայն իր շարժումներուն: Հագած էր զայն նոր, տակաւին գիշերամուտին, երբ զինքը նետեր էին հիւանդանոցէն ներս: Անիկա պատրաստուած էր այս երկաթ աղիքին, դեռ հիւանդանոցէն, ուր շատ բաներ պատմեր էին մեծ զնտանէն, մեղքցած իր արեւուն, բայց չթուլցուցած ոտքերը հիւսող չուանը, որով կապուած էր անոր վիրաւոր մարմինը հաստ երկաթներու:

 

Ցաւ չունէր առանձնապէս, բայց շղթան կրելու իր անյաջողութիւնը կ՚անդրադառնար իր ջիղերուն: Մեր անցեալը մեզի կու գայ ձգողութեան օրէնքով, անշուշտ հեռաւորութեան քառակուսիին տեղ, գործածելով դադարի սանդուխ մը: Հանգիստի պէտքն է ան, ծարաւը, երբ մեր առջին անապատն է հարիւր-մէկ [167] տարուան, շատ աւելի դժնդակ իբր պատկեր, քան կախաղանը: Եկան անոր ուրիշ քանի մը պահեր ալ: Ամէնէն ուժովը, այն անճշդելի կէս գիշերը, պարզ ու սրտառուչ, որուն մէջ անոր տրուեցաւ խորագոյն յուզումը իր մատաղ սիրտին, առանց կսկիծի, առանց արեան համի այն սարսուռը, որ կնոջ մը դէմք է մեր ափերուն մէջ: Անոր նշանածը, նոր անցած տասնհինգէն, եօթը լեռ էր կտրեր քրոջը հետ, ինչպէս կը պատմեն հեքիաթները, ու սարերն ինկած, համբուրելով անոր ոտքերը, ըսելով խենթ ու խոր բաներ, այնքան տարբեր իրենց արձագանգովը` Նալպանտենց հարսին յարուցած խռովքէն: Եւ ուրիշ պահեր:

 

Ամէն անգամուն ալ անիկա ընդմիջուեցաւ մռայլ խօսքերէ, որոնք ըսես կը բուսնէին պատերէն, քանի որ գլուխները չէին որոշուեր, ու նկուղը կը լուսաւորէին արիւնով ու կիրքով: Երբեմն րոպէ մը-երկուք այդ բարբառը կը պարզէր ոճրածալք մը, ճիշդ սիրտին հասնող դանակի մը պէս կճրտացող, ա՛յնքան` որ Սողոմը կը նետուէր Նալպանտենց տունը, հաճի Աննային սենեակը, ու կը լսէր խուլ քսքսուքը ի՛ր ալ դանակին: Երբեմն քաղցր արցունք էին բառերը, սիրականին ոտքերուն թափուող սիրային խոխոջ մը, այնքան հեռու ափերէ մեկնած, որ կը թուէր գալ երկինքէն ու կ՚ընէր այդ մթութիւնը լուսնահոս մեղեդի: Բանտակից բերաններէ այս ակամայ պատմումները, կցկտուր` երբեմն ահաւոր աղմուկով մը հովանաւոր, ուր մաս կ՚առնէին չեղած մարմինի մը տրորուն շարժումները, կոծուածքը, կը շինէին այս գիշերը, ուրիշ գիշերներ, զարմանալի կերպով նոյն` տարիներէ ասդին: Մեր միտքը չի հիննար, երբ լոյսէն կտրուի: Մեր ցաւերը կը մնան ողջ, ամբողջ, երբ չորս պատին մէջ դագաղենք զանոնք:

 

Ուշադիր, հասկնալու հեւքի մը մէջ ինչ որ կը պատգամուէր խաւարին բերնով` անիկա իր աչքերը կը կանչէր օգնութեան, քիչ մը բան զատելու աղջամուղջէն, որ կը մնար գրեթէ անթափանց:

 

Պատերուն երեքը գրաւուած էին սանկ ու նանկ ձեւերով, որոնք անճանաչելի բաներուն ներքեւ կորսնցուցած էին իրենց մարդկեղէն համեմատութիւնը: Բայց ըլլալու էին մարդեր, վասնզի պատի տակ այդ դիզուիլները ծանօթ էին իրեն դեռ գիւղաքաղաքի բանտէն: Նման ամէն նորեկի, որ իր ժամանած երկիրը կ՚աճապարէ յօրինել, տեսնելէ առաջ, տուեր էր անոնց դէմք ու պատմութիւն, իրեն պատահածին նման շարան մը փորձանք, կիներ ու արիւն: Անոնք ալ դարձեր էին իրենց ոսկորներուն վրայ, բայց գրեթէ անաղմուկ, իբր թէ չունենային իրեն պէս շղթայ: Անոնց բացագանչութիւնը, մռայլ բառաբեկորները, մա՛նաւանդ շնչառութիւնը, որ բազմազգի կշռոյթով եւ ստեղով ձայնարկութիւն մըն էր, տխուր զգացումներու կ՚առաջնորդէր զինքը: Հաստ ու հոտած օդը, որ աւրուած հաւկիթի մը պէս կը մտնէր իր մէջ, նուազ կսկիծ չէր բանար անոր աչքերուն:

 

Առաջին արթնցողն էր խստադէմ, բայց բարի աչքերով երիտասարդը, որ քովէն տեղ էր տուած Սողոմին [168]: Գիշերը կէսին էր իր մուտքը այս նկուղէն: Երիտասարդը խօսած էր հայերէն, իրենց մօտի գեղերէն մէկուն հնչումովը, խրատած` շղթային գործածութեան մասին, իր իսկ մարմինին օրինակովը ու գիշեր բարիով մը երկնցած իր քունին: Բնական, պարզ, բարեացակամ այդ բառերը անհաւատալի ըսուելու չափ օտար թուացած էին իրեն այն ատեն: Հիմա` նոյնն էր երիտասարդը, որ թօթուեց մէկ-երկու թմրած ոտքերը ու նստեցաւ: Դուրսէն կը հասնէր կճրտուքը բացուող ու գոցուող դուռերուն, բոլորն ալ երգեցիկ, գուցէ թաքուն յարդարանքով մը: Ու ձայներ տակաւին, հայհոյութեան փշուրներ, հրամաններ, որոնց կէսը կը հալի ճամբան, ուտուելով ուրիշէ: Բանտը կ՚արթննար:

 

… Դուռը` որ գառագեղի ամրակազմ վանդակ մըն էր, տեղի տուաւ:

 

Ներս մտնողը զինուած էր սրասայր, բայց բազկի պէս հաստբուն նիզակով մը: Կը հետեւէին ատրճանակնին լարած չորս ոստիկաններ: Այդ մուտքը, երկաթով ու թրքութեամբ խառնուած, խոր էր ու տպաւորիչ, աւելցնող` նկուղին բնական սառոյցը: Այդ դէմքերէն հոգիները կը թուէին [169] հեռացած: Ու համր իրենց բերանները կը նպաստէին այդ զգայութեան շեշտումին: Անոնք անցան Սողոմէն [170], անզգոյշ ու բիրտ, կոխելով անոր ոտքին, դիտումով ու խիստ: Բանտին մէջ կեավուր ը կը կորսնցնէ չունեցածն ալ: Նիզակով մարդը ոտքի բուռն հարուածներով խօսեցուց քիչ վերօք երկարած զոյգ մը մթութիւններ: Հարուածներուն ետեւէն, տեսանելի եղան մարդեր, որոնք կը շփէին իրենց աչքերը տեսնելո՞ւ, թէ քունը փախցնելու դիտումով: Իրաւն ան էր, որ անոնք չէին սպասէր սա վաղաժամ զարթումին:

 

Նիզակով մարդը գրպանէն հանեց փոքր լամբ մը ու բռնեց անոր միապակի երեսը երկուքին դէմքին: Սողոմը սառեցաւ: Քոմիթաճի ներն էին:

 

Ճիշդ չէր գիտեր, թէ ի՛նչ ունէր վախնալիք, ի՛նք` որ մահուան հետ հաշտուած էր դեռ Նալպանտենց հարսին ծոցէն: Նայած էր քովի երիտասարդին, որ այդ երկուքին լոյսին մէջ ելաւ [171] տարբեր իմաստի:

 

-- Հայտէ՛:

 

Նիզակով մարդն էր: Զարնելու անյօժար, վասնզի առտու կանուխ մեր աղիքները տրամադիր չեն բռնաբարուելու [172]:

 

Քոմիթաճի ներէն փոքրը դեռ կը պահէր սուր մօրուքիկը, որուն համար անիկա հանդուրժեր էր տասը ժամ աւելի ծեծ, քան իր ընկերը: Դէմքէն` նոյն հալած պատկերը, որ սեւեռուած էր Սողոմին մտքին, ամիս առաջ, երբ կը խօսէր, թաւուտի մը խորը, այդ մօրուքին տէրը այնքան նոր ու խորունկ բաներու մասին: Պատանութիւնը մեր հոգեկան կազմութեան շրջանն է: Ով որ այդ շրջանին լսած է այդ խորունկ բաներէն` չունի մոռնալիք: Կարճ այդ միջոցը օգտագործուած չէ ազգերու գրականութեանց մէջ, հաւանաբար իր երկկենցաղ նկարագրին համար: Բայց ա՛ն` որ ատկէ հինգ տարի վերջը պիտի յօժարի կամաւոր մահուան, լաւ չհասկցուած բաներու իսկ սիրոյն, անիկա մկրտուած մըն է: Սողոմենց տղան, խենթեցած, կախուեր էր այդ փոքր մարդուն բառերէն: Պարզ երեւոյթի մը տակ դժուար պարտկելի անհուն այդ բռնկո՛ւմը, որով լուսաւոր են մեր յեղափոխութեան անդրանիկ առաքեալները, պարզ ու հաւատքով մարդեր, տարբեր բոլորովին` ապագայի բազմաբղէտ ու քաղքենի նմոյշներէն: Այդ բռնկումը, որ աչքին ու բառին միացումն է նոյն դէմքին վրայ, ու անսովոր մեր պատմութեան դաշտին մէջ, տարբեր` հին հաւատքին նոյնքան հզօր նահատակներէն: Սողոմենց տղան անծանօթ էր իր ցեղին պատմութեան, բայց հասկացողութիւնը ունէր ցեղին մեծ ձայնին, գերութեան մէջ հասակ առած ու թուրքին սարսափովը սնած մե՜ծ աղաղակը, զոր ամէնէն աւելի խոր կը զգար իր ժամուն մէջ, սքողուն` բայց յստակ:

 

Տեսա՞ւ կարճահասակ մարդը սա «քաղցրաձայն տիրացուն», ինչպէս որակած էր ան զինքը, հին օրերու արգիլուած երգէ մը ետք, անտառին խորը, երբ դղրդացեր էր սիրտը քանի մը տասնեակ տղոց, ու պոռացած ցեղին հսկայ կարօտը ազատութեան անսուաղ երազին ետեւէն: Հեռացուց, արագ իր աչքերը Սողոմէն, շինելու համար պարզ ու այլուրային դէմք: Յեղափոխութիւնը, մա՛նաւանդ իր բանտային մասին մէջ, ասպարէզ մըն է գուցէ: Զայն շրջապատող մնայուն վտանգը ըրած է անոր զինուորները տարօրէն ճկուն, բնազդական զսպումի փորձ սարուածով մը, մարդոց երեսին րոպէով շինուող: Սողոմենց տղան ուրիշ զարմանքով մը հաստատեց իր մէջ նաեւ պատկերը, որ միւս մարդունն էր, սեւեռուած` անտառէն: Մօրուքով երիտասարդին ընկերը, յաղթահասակ` բայց անխօս, կը պահէր թարթիչները փակելու նոյն ձեւը: Ան ալ չտեսաւ զինքը, այսինքն` անզգալի ըրաւ սա հանդիպումը: Ելան, անաղմուկ, շղթաները զգուշութեամբ կառավարելով:

 

-- Առէ՛ք ունեցածնիդ:

 

Քոմիթաճի ները մնացին անշարժ:

 

-- Չհասկցա՞ք, - կրկնեց նիզակով մարդը, որ լոյսը բռնեց այն պարապութեան, ուրկէ ելած էին երկու ձեւերը: Ոչի՛նչ, իսկ ոչ կօշիկ մը, որ սովորական բարձը կ՚ըլլայ ամէն ղարիպ բանտարկեալի:

 

Անոնք ձեռքով, առանց նայելու, մէկդի, դէպի հայերը հրեցին պաթանիայի կտոր մը, որ պատկանելու էր տժգոյն երիտասարդին, քանի որ այս վերջինը հաւաքեց ծածկոցը ու դրաւ իր բարձին տակ:

 

-- Ուրի՞շ:

 

-- Ոչինչ:

 

-- Անցէ՛ք առաջ:

 

Ու անցան առաջ:

 

Չէին նայած հայ երիտասարդին, որուն այդ կտորիկ ծածկոյթով կ՚անցնէին գիշերները: Չէին նայած Սողոմենց Սողոմին, որ առաջին անգամ ըլլալով զգաց ինչ որ հազար գիրք կամ տասը հազար երգ չեն սորվեցներ մեզի: Երբ անոնց գլուխը ինկաւ կանթեղին հասողութեանը մէջ, Սողոմենց Սողոմը հասկցաւ աւելին ալ: Երես չէր, ինչ որ կը մնար այդ գլուխներուն մէկ մասին վրայ, այլ` անորակելի կտաւ մը, դուրսէն դրուած, կամ աւելի ճիշդը` հազար ու մէկ հարուածի գնով ինքնիրմէ օտարացած, հերքուած լաթ մը, որուն վրայ տղաքը աչք ու քիթ կը գծեն ածուխով: Թուրքին ծեծը այնքան խոր էր խաթարած մարդկեղէն շնորհը այդ միսերէն, տեղը ձգելով ծաղրանկարէն ալ տխուր բան մը:

 

Փակուեցան վանդակ փեղկերը, մինչ` նրբանցքին սալերուն, անոնց շղթաները պահ-պահ բաբախող սիրտի մը պէս, գրեթէ համաչափ, կը ծակծկէին խաւարը, հետզհետէ նուազելով: Երբ նկուղը դարձաւ իր վիրաւոր լռութեան, ձէթէ կանթեղը արձակեց մէկ-երկու ցուրտ ձայն: Աս ու ան անկիւնէն` հեծքեր, կոշտ կամ սրտառուչ: Քունը երկաթի պէս ծանր է այդ նկուղներուն խորը: Պակսող օդին խա՞ղը ասիկա, թէ խղճմտանքին վրայ դիզուած լերան ճնշումը: Անդամներ, որոնք կը ձգտուին, ու կը քսքսուին իրարու, որոճուած պատկերի մը փշուրներուն ետեւէ: Երբեմն` ոսկորներու կճրտում մը, որ լռութիւնը կը սղոցէ ու մահուան պաղ մը կ՚ուրուագրէ ուղեղին խորը: Երբեմն` յստակ ճիչ մը, որով քաղցր երազ մը կը դանկըտուի: Մէկը կը բզկտէ սիրոյ սրտառուչ պատկեր մը, այնքան պարզ ու իրաւ, որ խաւարին վրայ մարդ ակամայ կը փնտռէ նկարը, կինն ու մանուկը, որոնցմէ բեկոր մը պահ էր, որ բուսաւ քունէն շղթայուած սա բերաններուն, փոխուելով սխրագին ձայնի: Բանտի առտու: Բայց` առտուն անոնց, որոնց փակուած պիտի մնայ աշխարհին արձակը ընդմիշտ:

 

-- Ո՞ւր կը տանին:

 

Բոլոր մնացողները ըրին, թուրքերու բանտին մէջ, այս հարցումը, երբ մեկնողներուն ձայնը դադրեցաւ սալերէն: Ըրաւ Սողոմն ալ մեկուսի եւ վախով:

 

-- Աստուած գիտէ:

 

Ինքն էր այս պատասխանը տուողը իրեն:

 

Սողոմենց տղան չունեցաւ համարձակութիւն: Նոր չէր, որ կ՚իյնար այս աշխարհին մէջ: Տարակոյս մը, մտքին մէջ, կեցուց զինքը, աւելի առաջ երթալէ: Բանտերը վարակուած էին արձակ աշխարհի մեծ խաթարումովը: Առանց որ մէկը ըլլար վերահասու կատարուածին, բանտին պարզ բաժանումներէն մինչեւ մարդասպաններուն նկուղները, պաշտօնապէս կը գործադրուէր լրտեսութիւնը, փոխադարձ կասկածի այն ահաւոր ոլորտը, որ մարդոց առանց ատոր ալ եղկելի օրերը կ՚ընէ փուշի հանդէս մը:

 

Բռնապետութիւնը, որ համիտեան ռէժիմին ամէնէն աչքառու մէկ երեւոյթը պիտի որակուի պատմութեան տարեգրութեանց մէջ, այդ օրերուն, ա՛լ ստացած էր վերջնական իր նկարագիրը: Կայսրութիւնը, սկսեալ վեհապետին ապարանքէն մինչեւ խոնարհագոյն աւանը, ցանցուած էր ամենազօր բանակով մը լրտեսներու, որոնք կը թափանցէին ամէն անկիւն ու ամէն տուն: Մարդիկ ենթարկուած էին փոխադարձ անվստահութեան եւ զննութեան: Ոչ ոք կրնար բացուիլ երկրորդի մը, առանց տարիներ կանխորդ մտերմութեան մը ուժին: Սրճարանները, գլխաւոր խանութները, բաղնիքները եւ ճաշարանները, սանկ ու նանկ քաղաքներու մէջ հսկողութեան տակ էին, մէկ կողմէ` տէրերուն, միւս կողմէ յաճախորդներուն: Արդէն խօսակցութեան անտրամադիր այդ ժողովուրդը կը սուզուէր մռայլ խոժոռութեան մը ծոցը, ուրկէ կ՚ելլէր բացառիկ առիթներու, երբ քրիստոնեայ մը հալածելու կամ ասպատակ մը սպաննելու հասարակաց պահանջը հնչէր ականջին: Անկէ դուրս, ամէն մէկը իր ճիւպէ ին (վերարկու) մէջը ինքզինքը տեղաւորած: Կառավարական պաշտօնատուները, բանտերը նախասիրուած վայրեր էին կասկածելիներու որսին: Չէին բաւեր պարզ ու անվերադիր հաւատարմութիւնը, ռէժիմին դէմ հլու խոնարհութիւնը, փատիշահին համար բերանաբաց ու բազկատարած արեւշատութիւն մաղթելը, տարեդարձներուն` տուներն ու պատուհանները դրօշել կամ լուսազարդել, ոչ ալ մատաղն ու զեքիաթ ը [173]:

 

Եռանդ էր հարկաւոր, գերմանական զօրապաշտութեան վրայ ձեւ առած այն նուիրումը, որով վեհապետին անձը խորհրդանշանը կը դառնայ ազգին, ու անոր ծառայելը` անհատի գերագոյն նշանակը: Սուրբ եռանդը` ծառայութեան զգացումները (արաբերէն բառերը, որոնք միջնադարեան իրենց տարողութիւնը լիուլի կը պահէին, այդ բարքերուն օրինաւորման մէջ դեր ունեցան: Խալիֆա յղացքը տասը-տասներկու դար ետ կը տանէր թուրքերուն ուղեղը եւ իրենց պետին ծառայ յորջորջուելու պատիւը կը քառակուսէր իբր արժէք ու վայելք սա աշխարհին վրայ) գործով ապացուցանելու: Ու գտնելու` սեղանի, բաղնիքի, ճաշարանի, ճամբու կամ սրճարանի ընկերոջ մը մէջ դաւաճանը, ֆէսատ ը որ միշտ «անիծապարտ» ծրագիրներ ունէր ( ժուռնալ ը վստահաբար կը վճռէր ատիկա): Կայսրութեան այս կամ այն նահանգները անջատելու, առնուազն` Եըլտըզի պալատը օդը հանելու: Թուրքէ թուրք այս կասկածանքը վիրաւոր էր աւելի անասելի ամօթով մը, վասնզի հայերու վերագրուած յետին միտքերը ի զօրու չէին: Փոխադարձ հետապնդումը շահին, դիրքին, պատուանշանին ստեղծած էր շեշտ դասակարգ մը ամրապէս կաղապարուած, օրինական զրահանքով մը, դիւաններով եւ պաշտօնէութեամբ: Փաստաբաններ էին կեդրոնները այս կազմակերպութեան, իրենց արհեստը ի գործ դնող` անուանակի, պահելով խանութ, բայց ապրելով իշխանի բարքերով: Այս կարգին հասկացողութիւնը դժուար էր մարդոց համար ռէժիմէն առաջ, ուր թուրքը զինուոր էր, ու կ՚ապրէր յայտ աւազակութեամբ, կրօնական էր ու կ՚ապրէր կողոպուտին բաժինովը: Բարբարոս էր, բայց ոչ լրտես` ինքը իր աղբօրը դէմ: Մեր այս պատմութիւնը պիտի խորանայ դէպի ընդերքը այս կարգին, բայց աւելի ուշ: Ատկէ դուրս, այդ ռէժիմին երկրորդ մասնայատկութիւնն էր Հայկական հալածանքը, օտարին համար անգոյ կազմակերպութիւն, զոր հայերը միայն կրնան կաղապարել, ապրած ըլլալով զայն, փոխանակ լսելու, ուրիշներու պէս: Որոշ, խիստ, արդիական մեթոտներով այս հալածանքին` թուրքերը երկու խոշոր նպատակ վստահած էին: Ասոնցմէ մէկն էր զանգուածին մէջ մշակումը ոգիի մը, որ տարբերէր դարաւոր ու ա՛լ ստերջ մտայնութենէն, --արհամարհել, ջարդել անհաւա՛տը, բայց անգիտել անոր գաղտագողի աճումը, քանի որ Աստուծոյ արդար օրէնքէն մէկը անոր վաստակը կ՚անցընէր [174] ետ, թուրքին ամբարներուն: - Թողուլ, որ պարարտանայ ոչխարը, սպանդանոցին արժանի մարմին բերելու: Հին այս յղացքէն թուրքերը դժուար էր հեռացնել. քանի որ 96ի ջարդերը անգամ մըն ալ փառաւոր յաղթանակով մը ապացուցած էին սկզբունքին ճշմարտութիւնը: Նոր ոգին հակառակին կը ձգտէր: - Ոչխարը արգիլել պարարտանալէ: Երկրորդ նպատակը` պատրաստել զանգուածը խաղաղ [175] այն ըմբռնումին, որ փատիշահին երկիրները սեփական կ՚ընէր փատիշահին հարազատ որդիներուն` թուրք-օղլու թուրքին: Մինչ այդ, ստիպողութիւն էր զանազանել խորթերէն ամէնէն անվնասը` հայը: Ու սկսիլ անով: Մեր բախտը ուզեց, որ այդ գիտութիւնը պսակուի մեր իսկ կործանումով:

 

-- Սիկար չունի՞ս:

 

-- Չեմ ծխեր:

 

-- Կը վարժուիս:

 

Սողոմը նկատեց, որ բառերը կը հնչէին այդ երիտասարդին բերնէն շատ կամաց: Բա՛ն մը, կտրուած ու հատած, ամբողջանալէ վախցող, ու պաշտպանուած կարծես հազէ մը, որ կ՚ուրուագրուէր, բայց չէր յաջողեր կաղապարուիլ անոր խռչակն ի վեր: Մանաւանդ ձա՛յնը, որ բարակ էր, հազիւ առնելով առնական ծագում մը: Դիտեց, որ առատ էին պեխերը, ու սեւ ալ: Այտոսկրներուն` մօրուքի խաւ մը, որ կ՚աղօտէր մոյնքին ընդհանուր տժգունութեանը մէջ: Ու հզօր հակապատկերը առնական այդ դէմքին ու նուաղ ձայնին մէջտեղը, կ՚ամրանար պեխի եւ մօրուքի այս հակադրութեամբը: Սողոմը դեռ անծանօթ էր նկուղներու պարգեւ այն հիւծումին, որ մարմինները կը գունատէ, բայց չի մոռնար հոգին ալ, քիչ-քիչ իր դեղնումին, ժանգին տակ ձգելով ասոր արտայայտման գլխաւոր միջոցները. աչքին հայեացքը եւ ձայնին ասեղը` ամէնէն շատ: Մաշած, մաշած, ա՛լ հալելու մաս չունեցող, ու իր պարզագոյն ձեւին իջած, կաշի` մարմին` հոգի` նոյն բաներն են ասոնք: Երբեմն որդը կը բանի ներսէն ու ինքիրեն ալիւրի կը վերածէ մագաղաթը: Երբեմն նեարդները կը դիմանան ու կ՚արհամարհեն դարերը: Այդ հատած մարդերը կը մեռնին իրենք իրենց հանգող մոմին նման, կամ գերագոյն պրկումով մը կը փետտեն իրենց կապերը եւ կ՚արձակեն իրենց մէջ թաքնուած գազանը, անլուր վսեմութեան մը մէջ ապշահար ընելով իրենց դահիճներն անգամ:

 

-- Որտեղացի ես:

 

-- Ս…

 

Երիտասարդը տաքցաւ: Ծունկերուն վրայ ուղտաձեւ նստիլ մը ապացոյցն էր ատոր: Անոր մէջքէն ինքնաբեր դուրս ինկաւ թիզ մը հասակով քառանկիւն տուփ մը: Մետաքսի պէս բարակ կտրուած ծխախոտը ուշագրաւ էր:

 

-- Կը ճանչնա՞ս:

 

-- Ի՞նչը:

 

Երկարեց տուփը:

 

Սողոմը առաւ ափին մէջ խոտը ու լեցուեցան աչքերը:

 

-- Ինչո՞ւ կու լաս:

 

-- Մեռած է:

 

-- Ո՞վ:

 

-- Դելոնը:

 

-- Հէ՜յ վախ:

 

Տժգոյն երիտասարդը կը ճանչնար Ս. գեղին մաքսանենգը, երբ բանտ իյնալէ առաջ պտտեր էր անոնց լեռները իբր ասպատակ:

 

-- Իրա՞ւ կ՚ըսես:

 

Սողոմը չպատասխանեց:

 

Տժգոյն երիտասարդը վերցուց Ազգային հիւանդանոցի տետրակիկէն սիկարի թուղթ մը, մտամոլոր ու տրտում: Կը դանդաղէր [176] սիկարը կազմելու: Անոր մտքին խուժած էին տեսարաններ ասպատակային օրերէն ու խիտ, աղուոր, շինուած պարտէզի պէս շնորհալի անտառները այդ գեղին: Դրած էր տուփը մէջքին: Անոր վրայ ամէն շարժում ունէր մասնաւոր կնիք մը, նոր եւ ուշագրաւ, տարբեր` դուրսի մարդոց մօտ Սողոմին տեսածներէն:

 

-- Կը ճանչնա՞ս…

 

Չկրցաւ ամբողջացնել: Ծածկոյթէ [177] մը գլխու նմանող բան մը կը բարձրանար:

 

Զգուշութիւնը, վախը յաղթած էին հետաքրքրութեան: Որքան ալ մտերմացած իր ընկերներուն, անիկա կնիքին տակն էր իր ցեղին, որ արձակ` ինչպէս ոչ-արձակ աշխարհին մէջ կ՚անցընէր իր պատմութեան մռայլ աղջամուղջներէն մէկը:

 

Տժգոյն երիտասարդը, իր խումբին հետ տարիներ առաջ եղեր էր Սողոմենց գեղը, պարենաւորուելով [178] հաստատ ու մոլեռանդ զինագործէ մը, որուն համբաւն ու մականունը իջած էին մինչեւ քաղաք, արիւնի օրերուն, իբր ձուլի՜չը նոր թնդանօթի: Ի՜նչ դիւրին կը շինէ ամբոխը իր ուզածները: Մութը անկարելի կը դարձնէր շարժուձեւին եւ դիմախաղին արտայայտութիւնը: Սողոմը հարցուց.

 

-- Որո՞ւ վրայ կը խօսիս:

 

-- Հէչ, - աւելցուց անիկա հանդարտ, մատերը անցընելով, կնիքի նման, պեխերուն փունջէն: Խորհրդանշական այս շարժումը կը փակէր «մինչեւ [179] զգալուստն Քրիստոսի» անոր բերանը, ինչպէս ըրած էր ատենին, մեծադղորդ իր դատավարութեան ընթացքին, մերժելով պատասխանել քոմիթայ ին վրայ, մեռնիլը աչքն առած, հարցաքննութեան գաղտնի մասին մէջ, երբ սուր գամերը կը մխէին եղունգներուն եւ միսին մէջտեղը:

 

Ահագին հազով մը մէկը [180] ցատկած էր ծածկոյթին տակէն:

 

Լոյսը անբաւական էր ամբողջովին տեսանելի ընելու անոր աչքերուն դժնդակ ու կարմիր ցցունքը, որով ներքին, շունչի տագնապին տակ կ՚ուռէին [181] ակնակապիճները, ըլլալով գունդ-գունդ, մէկ կէտէ փտած խաղողի հատիկներուն նման, տգեղ ու վիրաւոր: Ու կոկորդի փոխարէն, կոտրած մեքենայի մօտ բան մը, որ ուզէր սուլել ու չկրնար: Նստաւ ծունկերուն, նամազի պատրաստուող մարդու մը դիրքով, կռնակը կիսովին կամարած, իրանին բեռը վստահելով իր բազուկներուն, որոնք կը կենային ծունկերուն վրայ, ամրապինդ ու խիստ, թեթեւցնելու համար ճնշումը, որ թոքերէն կը բխէր, ինչպէս շոգելից, բայց ելքէ զուրկ կաթսայէ մը:

 

Հազալու այս ձեւը ծանօթ էր Սողոմին, իր գեղէն, քարկոփ [182] վարպետ Գրիգորին վրայ, որ երդում էր ըրած ջուր չխմած իջնել գերեզման ու օղին տոլ ով ժուռ կ՚ածէր գործին: Օր մը ճաթիլը յանձն առեր էր վարպետ Գրիգորը, բայց մինչեւ այդ, վարժութիւնն [183] էր ստացեր [184] նոպան հեռուներէն զգալու: Պզտիկ կճուճ մը, խռչակին վարերէն: Ու անիկա կը նետէր մուրճը ձեռքէն, կը տեղաւորէր մարմինը կակուղ աւազին, տաշած քարերէն դիզուած, եւ կը սկսէր իր հազը, պուկ-պուկ, մէկ, երկուք, երեք… մինչեւ յիսուն, կարմրելով բանջարի նման, բայց դիմանալով: Յետոյ կը հանգչէր, բայց քայքայուած, արտասուալից ու վրան միզած:

 

Տարօրինակ էր, որ հազը խոշորնար հոս: Սողոմը դեռ լաւ չէր զննած կամարը: Կանթեղը [185] ուղղակի ճակատին, հազացողը, [186] միշտ կամարած, տարաւ մէկ ձեռքը դէպի բերանը, պաշտպանել ուզելով բան մը, որ կը պատրաստուէր թռչելու բերանէն: Մարմինը ամբողջ հազին հետ կը նետուէր առաջ ու կը մնար իր կեցուածքին մէջ առկախ, քիթովը վեր, պակսող շունչին ետեւէն, լարուած, ու անհնարին անձուկով: Ու կար խժուքը, խոշոր, պճպճուն, խոնաւ ու տոժկացող, նման հսկայական սղոցումի, որ անոր կուրծքը տարօրինակ փքոցի կը վերածէր, անտես բզզիւնի մը համար լարելով դէպի ուսոսկրները տակառաձեւ ուռած վանդակը անոր կուրծքին: Ամէն մէկ ցնցումի հետ, իբր արձագանգ մը, չափ մը` շղթան կը պոռար իր կիսատ ճիչը, էգ ու խոնաւ: Պատերը խուլ բանով մը անդրադարձած, սանկ բաղնիքի մը կամարէն թափած երկարուն հեւքին մօտ, որ հնչումը կ՚եղծէ: Պատռտուող սիրտը ձրի բացատրութիւն մը չէ:

 

Նոյն ատեն, կամացուկ, իբր ստուեր մը, անոր քով բուսաւ ուրիշ մը, այնքան գունատ, որ մութը բացուեցաւ քիչ մը, դէմքին կաղապարովը: Տարաւ ասիկա ձեռքը հազացողին ճակտին, միւսովը, մութ խորէն   --բարձ ըլլալու էր--   քաշեց սրուակ մը ու դրաւ անոր քիթին: Նոպան թեթեւցաւ մէկէն: Հազը կը զատուէր, կը հատիկնար, մօտենալով իր միջին կշռոյթին: Մինչեւ բնական իր շնչառութեան դարձը, սրուակը կու գար ու կ՚երթար անոր քիթէն:

 

Սողոմը տարուած էր տեսարանով: Ու փոխն ի փոխ իր մտքին խորը կը դիտէր վարպետ Գրիգորը, որ հազէն յետոյ կ՚երկարէր տոլ ին ու պարունակութիւնը «անպակ» (անապակ) ջուր` կը պարպէր կոկորդին, խղդելու համար հազին բզէզը խռչակէն վար: Ատ կրակ-ջուրին մէջ կը տաղէր անիկա մարմինը շանզաւակ հազին, միւս ձեռքով զարնելով մուրճը մարմարին, գոհ, ուրախ` սիրելով ճերմակ ու հաստ այդ բեհե՜զը, որ վերջին զգեստը պիտի ըլլար բոլոր ամբարիշտ հարուստներուն, գեղանի տիկիններուն, երբ քաշէին ասոնք հողին վերմակը իրենց վրայ: Կա՞ր ուրեմն այդ կեանքն ալ, ասկէ առաջ, Աստծոյ լայն արեւին տակ, հողին ու կանանչին մէջ ձգուած թանկագին խաղալի՜ք, որուն արժէքը մարդիկ ճիշդ կը զգան հոգեւարքի մը մահիճին կամ ցմահ բերդարգելութեան սա նկուղներէն:

 

Ու կը բացուէր անոր մէջ մեռելոցներու Երկուշաբթին, գարնանագեղ ու խատուտիկ, թափօրովը իր հարսներուն, պարողներուն, մրգեղէն ծախողներուն: Ու ան միւս պատկերները, բոլորն ալ այս գերեզմանէն, երբ իր քաղցր ձայնով մեռած հարսնուկը կամ ճիւան երիտասարդը ճամբայ կը հանէր դէպի անդենականը, խոր ու տաք փողի մը նման ճեղքելով կարծես հողին ընդերքը: …Յանկած զգաց, որ սիրտը հատաւ, ինչպէս կ՚ըլլար ատիկա, երբ արցունքը ողողէր անոր ձայնին ճամբաները ու շունչը կտրէր: Հո՞ս: Մեռե՞լը: Բայց ինչպէ՛ս խորհէր օդին պակասին: Յետո՜յ: Ո՞ր շանզաւակ օրէնքով անոր միտքը թաղուած հարսներուն պատկերէն ինկած էր Նալպանտենց հարսին: Ու անգթութի՜ւնը աշխարհին օրէնքներուն: - Անոնց` որոնցմով չէր կրնար տեսնել վիրաւոր, թերեւս հիմա մեռած մարմինը իր նշանածին, ինչպէս չտեսաւ ոտքին անշունչ ինկած դիակը իր սրտառուչ քրոջը:

 

Հինգ վայրկեան յետոյ, ութ հոգի նստած էին` եթէ կարելի է այսպէս կոչել կիսաձեւերը մութէն յառնող սա մարդոց: Ոչ մէկը անոնց չէր խախտած իր կիսանդրին, որ կը թուէր պատէն բխած, անոր վրայ բարձրաքանդակ, ոտքերուն` ծածկոյթները ծալ-ծալ, բայց ծխափողերը ծխնելոյզի պէս բռնկցուցած: Յատկանշական էր, որ ամէն րոպէ հազ մը պայթէր, խոշոր ու կլոր, աս ու ան կէտէն, երկարելով, վերածուելու համար յուսահատ ու դժբախտ բացագանչութեան մը: Խռպոտ ու գէջ այդ ձայները նման էին իրարու, ու մօտ` ընդհանուր եղանակի մը: Մշտապէս խոնաւ ու դժուար նորոգուող օդը, տարուէ տարի իր ժանգին խաւը կ՚ամրացնէր այդ խռչակներէն վար ու վեր:

 

Ձէթէ կանթեղը շուտով պաշարուեցաւ մուխէն, ան ալ տարտամ ու տժգոյն: Ալիք-ալիք, քովնտի սողալէն, քմայական տզրուկներու նման ծուխի շերտեր, ամէն թանձրութեամբ կը խուժէին դէպի փոքրիկ կալը կանթեղին, որ ըսես կը նահանջէր դողալէն ու նիհար, ճիգ ընելով ինքզինքը կանգուն պահելու ապակի բաժակին շրթներուն: Բայց ճառագայթները կը խեղդուէին թուլիկ այդ փրփուրին մէջ ու պատրոյգը կրակի կտոր մըն էր, առանց բոցի, բռնուած` կարմրորակ գունդի մը կեդրոնէն: Խոտին շատ ուժգին բոյրը կը կճէր Սողոմին անվարժ կոկորդը, հազալ ստիպելով անդադար, տառապագին հա՛րկ, քանի որ իր վէրքերը կ՚ազդուէին ցնցումէն: Անոր այնպէս կու գար, որ օտար մէկը տեղաւորուած է խռչակին խորը ու ցախաւելով մը անդադար կը խառնէ: Հատ-հատ, խոշոր-խոշոր այդ հազը անակնկալի չբերաւ նկուղին բնակիչները, որոնք թեթեւ իրենց խնդուքովը ողջունեցին նորեկ հազը:

 

-- Բարի ըլլայ գալդ, ընկե՛ր:

 

Եօթն ալ առանձին-առանձին, իրենց ձեռքերը տանելով իրենց կուրծքին, ըրին դասական մաղթանքը դաշտերու թուրքին, պաշտօնական մէրհապա ն, որ զերծ է իսլամական բարեւին վտանգէն ու անտեղութիւններէն, խտիր չճանչնալուն «հրեայի ու հեթանոսի» մէջ:

 

Քաղցր ու խորապէս խաղաղ այդ ողջո՜յնը, որուն համը երկիր մը կ՚արժէ, երբ կը բուսնի աղբիւրի մը գլխուն, քաղցր ու խորապէս խաղաղ մարդոց բերանէն: Ու կան այդ մարդերը, աշխարհին ամէնէն արիւնամած այդ մարզին մէջ, որոնք վաստակէ յոգնած, սիկար մը կ՚ոլորեն, իրենց խղճմտանքին առանձնութեան եւ բարութեան մէջ, ա՛յն խղճմտանքին, ուրկէ վերցած են, պահի մը համար, կանանչ ճահիճը ու կարմիր մշուշը ցեղային ատելութեան:

 

Սողոմը, ձայնի հանդէպ բացառիկ իր ընկալչութեամբ, գտաւ շեշտի հանգիտութիւնը, որով սա մարդերը կը նոյնանային այն միւսներուն, բարի-բարի միւսլիւմաններ ասոնք բոլորն ալ, երբ կը բանային իրենց եղին գուբերը եւ առանց անունը իսկ հարցնելու կարօտ չորպաճիին կը ձգէին, որ իր ձեռքովը լեցնէ ձէթը ու տանի տղոցը: Կամ ամբարը կը բանային դրացիին [187] պարկին, հազիւ նայուածք մը նետելով հացակարօտ կեավուր ին: Լուսինէն չէ, որ կը խօսիմ: Ես աչքովս եմ տեսեր: Կային այս բարքերը մինչեւ բռնապետութեան կէսերը: Թուրք գեղացին հարամ կը սեպէր վախը, ինչպէս մեղք` դուռ գոցելը դիմողին երեսին: Հաստատուած ըլլալով հողերու ամէնէն գէրերուն ու ջուրերու ամէնէն չցամքողներուն ափին, այդ գեղերը իրենց   50էն հարիւրով տուներով, հինգ անգամ աւելի գետին ունէին իրենց ապրուստին համար, քան իրենց տասը, քսան անգամը տուն համրող հայ գեղերը: Ու նոյն դաշտի երաշտ ու նիհար մասերուն կառչած մեր գեղերը, չունեցած տարին, կը կրէին անոնց ամբարներէն ցորենն ու գարին, առանց թուղթի, առանց վկայով կնքաւոր մուրհակի, առանց տոկոսի, փո՛խ, Աստուծոյ անունովը: Բայց չէին տակ մնար: Գլխուն գդակը ծախելը բացատրութիւն մըն է` հնարուած այդ պարտքերը վճարելու պէտքին համար: Ու կը ծախէր մեր գեղացին ու կը հատուցանէր իր պարտքը: Թուրքը --միշտ գեղացին ունիմ հոս նկատի--   կեանքին ու իր ելեւէջներուն հանդէպ կը տրամադրէր ինքզինքը այսքան պարզ ու բարձր: Այս` հողէն ծնած, անով պաշտպանուած, անոր ենթակայ դրացնութիւնը վերածելու համար այն ահաւոր ատելութեան, որ բռնապետութեան վերջին շրջանին ա՛լ նկարագիրը դարձաւ բոլոր թուրքերուն, սոփեստութիւն է, ինչպէս ուզեցին ընել, պատասխանատու բռնել մեր Յեղափոխութիւնը: Թուրքերը կ՚արդիանային, այսինքն` քիչ-քիչ կ՚ազատուէին կրօնական հասարակութեան իրենց կարգուսարքէն: Պետական ժողովուրդ չէին եղած անոնք, ընդարձակ իրենց կայսրութեան մէջ, կղզիացած ու կրօնական ատելութեան մը շրջափակին մէջ, արհամարհող իրենցմէ դուրս արժէքներ: Համիտի ռէժիմին վարժարանները փոխեցին իշխող տարրին ըմբռնողութիւնը: Արդիանալ, բայց չմոռնալով ոչ իսկ նշանախեց մը իրենց անցեալէն: Ու հաւատարիմ եղան անոնք այդ ցուցմունքին: Երեք-չորս դարու իրենց քաղաքակրթութիւնը արիւնի դարպաս մըն է առաւելապէս: Տասնիններորդ դարուն, քանի մը բիւրեղացումներ չկրցան յեղաշրջել հոգեկան շերտաւորումը: Թուրքերը հիմա կը պարծենան, թէ ջնջած են օսմանեան կայսրութիւնը ու չեն խորհիր, թէ ատանկ բառ մը միայն ունէր գոյութիւն, ո՛չ թէ շօշափելի իրականութիւն մը: Եթէ քանի մը տասնեակ փաշաներն ու էֆէնտիները ունին նկատի, որոնք հայ անունով ծառայեցին իրենց, այսինքն` իրենց ցեղին վատնուելիք կորովն ու զոհողութիւնը ի սպաս դրին թուրք դատին, չեն կրնար արդարացնել ատոնց հակադարձ անհուն զուլումը, որ դարպաս մըն էր այդ մուրացիկ փառքերուն: Պոլսոյ մէջ նրբենի հայ փաշայի մը իւրաքանչիւր պատուանշանը գինն էր քանդուած գեղի մեր հայրենիքէն: Ու քանդումը հոս քաղաքական դրութիւնն է, տասնիններորդ դարու ամէնէն զօրաւոր իմացական ցայտքը, - ազգայնութեանց ոգին: Ու մեր ժողովուրդը եղաւ գետինը, ուր [188] թուրքերուն բնազդները եւ մեր ժամանակի սկզբունքները արձակ ասպարէզ գտան: 1908ին մէկ հատիկ իսկ թուրք կարելի չէր գտնել, որ տարբեր խորհէր, մեզի նկատմամբ, իտալացի պետական մարդէ մը, Քավուրէն, իր հայրենիքին նկատմամբ: 915ին այդ ջնարակուած ատելութիւնը անոնց համար սրբազան շաղախ մը եղաւ: Անոնք պատերազմը հանդուրժեցին նախատօնակ այդ ներարկումով:

 

Պղինձ ամանի մը յատակին, զարկերու ամուր շարք մը ողողեց նկուղը, հեռուներէն: Կարելի էր, սուր ականջով մը, հետեւիլ ձայնի անտես ալիքին, որ կը թափանցէր գառագեղէն: Կը զարնուէր պատերուն ու կը դառնար ետ-ետ, դիմաւորուելով ուրիշ ալիքներէ: Սողոմը յիշեց ձայնի այն խաղերը, որոնց վրայ զարմացած էր, երբ պատահմամբ իջեր էր Նիկիոյ աւերակներէն ներս, կամարակապ սրահի մը մէջ: Հոս ալ, ինչպէս հոն, ձայնի այս կոծումը պատճառ կ՚ըլլար մռայլ անձուկի մը, մութէն գոյաւոր, վրդովիչ ու տխուր, այս փակումէն, ընդերկրացումէն առնելով եղերական համ մը: Թանձր պատերու երեսին անոր մլաւիւնը աղբիւրի մը ալեակներուն նման կ՚իյնար կտոր-կտոր, չարագուշակ ու անվախճան: Անկապաշտ բանաստեղծ մը պիտի ըսէր` մարդոց պէս գերի, տաժանակիր աշխատութեան դատապարտուած: Ու աւելի սեւը` այս ձայներուն խուլ երկարումն իր հոգիէն ներս, հոն հանելով սողոսկուն, կրծող զգայութիւններ:

 

Ելան ոտքի: Ծալեր էին ծածկոյթները, մարեր` ծխափողերը: Կը սպասէին վանդակին բացուելուն:

 

Բոլորն ալ կը կրէին միօրինակ շղթաներ, տեսակ մը յաւելեալ սրունք կամ բազուկ: Սողոմը դիտեց, որ ոչ ոք ուսը կը փախցնէր երկաթին բեռէն: Նոյնպէս` ոչ մէկը մատները մօտը կը պահէր շղթային` անոր հաւանական խուժումը արգիլելու համար քալուածքէն ներս: Հիանալի էին այդ մարդիկը, երկաթ կառավարելու իրենց պաղարիւն գիտութեամբը: Յետոյ լռեցին պղինձ ամանները: Ու մռայլ փեթակին մէջ բան մը, կոծկոծուն ու պաղ, գնաց ինկաւ: Անմիջապէս յետոյ` ժանգոտ ձայներ: Անոնց աղբիւրին անտես մնալը պատճառ էր, որ խորանային:

 

-- Մեծ դուռն է:

 

Ըսողն էր խորահազ դատապարտեալը:

 

Սողոմը, դուրս ելլելէն յետոյ, պիտի զարմանար այդ դրա՜ն, - կարծես Նիկիոյ աւերակներէն վերցուած ու հոդ բերուած: Երկա՞թ, փա՞յտ: Ո՛րն ալ ըլլար, անոր մարմինը ժանգով պիսակուած, գամի գլուխներու կռուան մըն էր ու երեք մարդու հասակ կը կտրէր պատին քարերէն: Անով կը զատուէր բանտին այս բաժինը միւսներէն: Տանթէ մը պէտք է ըլլալ, լրիւ տալու համար մարդասպաններու սա բաժինին մուտքը, իր բարբարոս դուռին դանդաղ, աննահանջ սարսափով: Ծանր, շատ ծանր ճզրտուք մը մութին վրայ մեծ ճպոտէ մը զարնուած, համաչափ, խղդող ու սիրտին լարերուն ազդող այնպէս սուր, ինչպէս ապակիի մը վրայ քսքսուած դանակի սայր մը: Այդ ճզրտուքը մազերը փուշ-փուշ դիզեց Սողոմին մարմինէն: Ու մինակը բաւ էր մարդը բերելու ետ եօթը օրուան քունէ մը:

 

Անմիջապէս յետոյ, փեղկեր, հատ-հատ բացուելով, անփոյթ զինուորներու ձեռքէն, որոնք վանդակէն դուրս ու պատէն ներս կը ձայնէին, կը թքնէին, կը հայհոյէին, իրենց հայրենի գեղերուն ընտանութիւնը պտտցնելով նրբանցքներէն, ցանկալի՜, որովհետեւ ազատ: Շատ ալ հեռու չեն իրարմէ հոգիները պահակին ու բերդարգելին: Փեղկերու հաւաքումը երեւան բերաւ պատուհաններու շարք մը, բոլորն ալ գառագեղուած` բազկի հաստութեամբ երկաթ ձողերով: Այդ պատուհանները դուռներ էին, գետինէն մինչեւ վերնայարկի կամարը հասնող: Ու անոնց ընդարձակութիւնը խոտոր կը համեմատէր իրենց փորին մէջ ձեւուած ուրիշ փոքր դռնակներու, անոնք ալ երկաթ ու ձողով, մէկ անգամէն մէկ հոգիի միայն անցք տուող:

 

Վանդակ այդ գիծէն անդին, պարապ մը` անշուշտ վերէն երկինքով մը, բայց այնքան հեռու, որ չէր յաջողուեր իբր այդ արձագանգել ու մեղմել քիչ մը խուլ այդ զգայութիւնը, որով կ՚այցուի մարդ, մտքին մէջ ակամայ տեղ տալով վախի մը, շէնքին մէջ ողջ-ողջ հիւսուած ըլլալու: Բանտին մասնաւոր տպաւորութիւններէն մէկն է ասիկա: Ու թուրքերու բանտին, երբ 915ին պարզ ախոռները փայտահիւս իրենց յարդանոցներով բաւ եղան մահուան հետ հոմանիշ դառնալու: Բնական պայմաններու մէջ, սենեակներու այս կերպ դասաւորում մը բանտին ամէնէն դաժան պարգեւն է նորեկին, որ քանի մը օր առաջ աշխարհ մը ունէր ներբանին ներքեւ:

 

Այդ պատուհան-դուռներէն դուրս, դիմացօք կը շարունակուէր թրքական պատը, դաժանէն շատ վեր բանով մը շաղախուած: Հին շէնքերուն ակռայ-ակռայ կարմիր հիւսքը չէ ատիկա, որով կանխող քաղաքակրթութեան նկարագիրը կը ճշդուի դեռ աւերակներէն: Ասիկա ողջ ու զարհուրելի խոցոտումն է սեւ ծեփին: Կարծես այդ խոցերը նոր են փրցուած կոկորդիլոսի կռնակէն ու հոդ բերուած, գամելու, աչք-աչք, չարաշուք ոճով մը, որուն հանդիպումը կ՚ընեն Արեւելք այցելողները, թաղամիջեան մզկիթներու բորբոսած պատերէն, քանի մը հարիւրամ կեանքով ու խել մը սարսափներով, որոնք հանգուցուած են ամէն մէկ քարի: Անցէք այդպէս յօրինուած դամբարանի մը մօտէն ու ձեր հոգին պիտի սեղմուի ակամայ, առանց մուտքի տուած [189] գիրերուն, շիշերուն, սլաքներուն, որոնք այնքան վայրագ ստուգութեամբ մը կը լրացնեն այդ պղծուած կորութիւններուն դժնէ սոսկումը: Ո՞ր ճարտարապետութիւնը քարերը ըրած է այդքան պաղ, այդքան խռուագիծ, այդքան մոնկոլատիպ շաղախին մէջէն այդքան կորտան [190], որպէսզի սառեցնեն անոնք դիտողը, այսքան հեռուէն: Նախնական մզկիթէ մը, կեղեւի այս տպաւորութիւնը` ծորելու համար ի՞նչ ալքերէ կ՚օգտուի, կարգ մը մարդոց մէջ: Ատիկա պատմութիւնը կը ճշդէ:

 

Իրարու մէջ անցած այդ բիւրաւոր աչքերը սեւ շաղախի մէջ հանգրիճուած յօնքերով կու լային կարծես, անդադար, թէ՛ հոդ, թէ՛ դուրսը, քանի որ միշտ թաց բան մը խաւ կը կապէր անոնց երեսին: Թա՞ց` այդպէս շինուած խոնաւութեամբը, թէ պատահական անձրեւի հետեւանք: Բայց իրողութիւն էր, որ զովութեան չգոյութիւնը կը գոլանար մինչեւ բանտարկեալները, դդմած անոնց երեսին վրայ պաղ-պաղ դեղնելով կարծես, մսկոտ բան մը քսքսելով անոնց անարիւն մորթերուն, նորոգելով անոնց թոքերուն ծուխով մուր կապած ճամբաները:

 

Գորշ պայծառութիւն մը նոյն ատեն բացած, պարզած էր անոնց բոլորին ալ դէմքերը, որոնք անիրական, հեքիաթային դիմակներու կը մօտենային, ծուխէն ժանգահար, արիւնէն ջրոտ: Ուժէ պարպուած այդ մարմինները տեսակ մը թաւ ու վատառողջ գէրութիւն ալ ունէին: Ուռած էին կոպերը գրեթէ բոլորին: Ու գունաթափ, եղկ` անոնց այտերը, ուր բան մը` փչուած, դուրսէն բռնի հրուած ըլլալու տպաւորութիւնն ալ կ՚ամրանար [191] Սողոմին աչքերուն:

 

Անոնց գանկերը, դո՛ւրս` կրկին, արձակ աշխարհին ծանօթ պատկերէն: Կիսագունդէն` լերկ, բոլորովին: Բանտին սափրիչը ամէն օր, պաշտօնապէս կ՚առնէր ստեւը այս գանկերէն, զանազանութիւնը պահելու համար հարիւր-մէկ [192] տարուան սա դատապարտեալներուն եւ ուրիշներուն մէջտեղը: Միւս կէսով [193] ալ` խոզաստեւ, այդ կիսագունդերէն կը ցոլար նուրբ ու տգեղ սարսափ մը, որ դիտողին մէջ կը խորանար, ու պաղ, թուրք բան մը կը ստեղծէր, հերքելու չափ անոնց ձայներուն այլապէս մեղմ, անհաշիւ բարութիւնը: Այդ սարսափէն մեկնելով գուցէ, Սողոմը անոնց գանկերը նմանցուց թուրք գերեզմաններու մէջ այն քար գլուխներուն, որոնք տապանաքարերէն վեր սիւները կը փաթթոցեն, շիրիմներուն հագցնելով անքակտելի, դժնդակ թրքութիւն: Ոչ մէկ ժողովուրդ, մահէն ետքն ալ, այդ աստիճան պրկում է դրած իր մեռելութեան: Նոճիները, բարակ կամ հաստ, իրենք ալ կը   թրքանան այդ քարսիւներէն նուաճուած: Ո՛չ անոնց շրջապատ ոսկեզօծ վանդակները, ո՛չ արաբական գիրերուն զեռուն պսակները կարող են եղած մեղմել այդ սարսափը, որ քաղաքի մը ամէնէն կենդանի մէկ մասին վրայ կը քարանայ յանկարծ, մզկիթով մը շրջանակուած, պատմելով անդարձ բաներ, բայց մա՛նաւանդ մահը` նման խլիրդի մը տեղաւորուած փարթամ պողոտաներու կուշտին: Բազմամբոխ քաղաքներու սիրտին իսկ վրայ թրքական գերեզմանը խարան մըն է, որ կը դիմանայ:

 

Բանտարկեալները [194] շատոնց վարժուած այս պատկերներուն` չէին յօժարեր նայիլ պատին ուղղութեամբ: Կիսամութին վրայ ձեւուած իրենց կոպերուն բացուածքը կը սեղմէր անոնց հայեացքը ու անոնց աչքը կը վերածէր այլանդակ կորագիծի մը: Սողոմը ինչո՞ւ այսպէս կը տեսնէր թուրքերը, ի՛նք` որ ամիս առաջ գիւղաքաղաքի բանտին մէջ, սիրեր էր երիտասարդ տղայ մը, իրմէն քիչ վեր հասակով: Յետոյ անդրադառնար պիտի, որ այդ գլուխներուն վրայ ճակատի պակասը բաժին ունէր խուլ ու անհանգիստ վիճակը պատրաստելու, մինչեւ որ լոյսին հետ ընտելացումը միջամտէր, լայնելով կոպերուն անջրպետ գիծը [195], հագցնելով անոնց մարդկեղէն արձակութիւն մը: Եղաւ անոնց նայուածքը լիրբ, հատու, գրգռիչ: Մահուան խանձ մը ըսես կը մխար անոր խորէն, ընելու չափ` մշուշոտ, սուտ, սանկ վերէն բան մը անոնց օրը, որ ա՛լ իմաստէն պարպուած սեպաձեւ արձանագրութեան [196] մը նմանէր պիտի, անոր պէս խոռոչաւոր, փորուած, կուղպ ու թափուած` պատէ պատ ու սարէ սար ողջ գերեզմանումին: Նոյն այդ նեղութիւնը ճակտի անոնց երեսին կը դիզէր եօթը դարու անասնութիւն: Ու մէջքէն կտրուած անոնց քիթերը, մանր իրենց թումբերովը յաճախ դանակի սպի մը, մահկաձեւ կամ սլաք, անոնց այտերը կը կամրջէին դէպի տափաստանը, աւազը, ամայութիւնները, ուրկէ հեռացած ըլլալու ցաւը, զիղջը չէին մոռցած դեռ:

 

Զգեստի միաձեւութիւնը հազիւ կը յաջողէր մեղմել այդ գազանութեան անմիջական պոռթկումը, առնելով անոնցմէ մասնակի մռութը, ժանիքը, թոյնը, որ անհատականութեան շաղախն է դրսեւորուած: Կապոյտ ժաքէթ, նոյն գոյն տաբատ, որոնց վստահուած էր զսպումը այս գազանութիւններուն: Իր գեղին մէջ ոճիրը, կը զուգորդուէր փարթամ զգեստին ու պարթեւ իրանին: Հո՞ս: Այս բարակ ու խժան մարդերուն ձեռքէն արիւն վազելը դժուար է գտնել: Ու չէր խորհեր սեփական իր մարմինին, որ ընկերներէն մէկ քանիին քով կը մնար աւելի կիսատ: Սեւ գիրեր: Փորուա՞ծ, թէ կտրուած` անոնց կռնակին: Կրցաւ հեգել: Ու թիւեր: Շղթան` որ կը յիշեցնէր երկոտանիները [197]:

 

Մէկ քանին իրենց մէկ ձեռքին ունէին բռնած սեւ շիշեր, լեցուն գիշերուան մէզով: Որ մէկը` խուխին թիթեղեայ տուփը զետեղած անութին, զգոյշ ու տրտում: Անոնք կը վարանէին քալելու, մոռցա՞ծ ըլլալնուն, թէ մետաղէն արգիլուելնուն, Սողոմին նման: Հեշտագին ու մրափոտ, հաճոյքն ունէին կռնակ քսելու հաստ պատին ու քովնտի, իրար հրելէն կ՚երթային առաջ:

 

Խմբուած հիմա, լո՛ւռ, վանդակին առաջ:

 

Մինչեւ որ բացուէր դուռը նրբանցքին, որ կ՚երկարէր աջ ու ձախ, պահելով չորս մեթր իր լայնքը, բայց ընդմիջուելով անհամար վանդակորմներով, որոնք նկուղները կը զատէին իրարմէ: Անգոյ` բայց անվրէպ ժամացոյց մը կը վարէր վանդակներուն փեղկերը: Նոյն մեծ նրբանցքէն ուրիշ դուռներ, այս անգամ դէպի բացը, այսինքն` բակ-տարածութիւնը:

 

Այդ դուռներու երկու կուշտերուն, զոյգ-զոյգ զինուոր, սուինները զարկած մաուզէրներուն, փամփուշտները` լիք, բլթակը` վեր, պատրաստ` կրակի, դոյզն շարժումի մը դէմ: Այդ պահակները չորս աչքով կը հետեւէին ելլողներուն, որոնք պարտաւոր էին ձեռքերնին պորտի վրայ, շիշերը կամ տուփերը իբր հանգոյց գործածելով, առանց աչք ու գլուխ վերցնելու, անցնիլ այդ դուռնէն: Դուռներուն պահպանութիւնը կը կատարէին յաղթահասակ ու վայրագ արարածներ, յատկապէս ընտրուած` բանակէն, վտանգաւոր այդ պաշտօնին համար: Բանտին ամէնէն փորձանուտ մարզին վրայ, ուր մահը անստոյգ, գոնէ ապառնի բան մը անգամ չէ, պահակները պաշտօնապէս վարժուած էին անգթութեան: Թերացողը կը պատժուէր կրկնակի, կա՛մ մեռնելով բանտարկեալին հարուածէն, կա՛մ ենթարկուելով նախատալից ծեծի, հրապարակային ու արժեզրկող: Ամէն փոխուող, հերթը առնելու գալուն սպառազէն էր, բառին խորագոյն իմաստով: Հարիւրաւոր դէպքեր իրաւացի կ՚ընէին այս խստութիւնը, պահակները մղելով կանխահոգ զգուշութեան եւ անողոք հարուածի: Տարի չէր անցներ, որ այդ դռնապանները չբզկտուէին ողջ-ողջ, իյնալով ըսես շանթահար` այդ մարդասպաններուն ճղճիմ, նիհար մատներէն:

 

Բակին մէջ, տասնապետներու առաջնորդութեամբ, ուրիշ դասակներ, բոլորն ալ կազմուած նման հասակով ու հաստութեամբ մարդերէ, կը շրջէին աչալուրջ, պատրաստ, սուինաւոր, ոմանք` զոյգ ատրճանակով: Գէր ու կարծր այս դասակները նոյն պահանջներով ընտրուած, իրական վայրագութեան կը հանուէին ամէնօրեայ գօտեմարտութեամբ ու կ՚ուտէին թագաւորին հացը` սպաննելու համար անոր օրէնքները անսաստողները: Ընդարձակ գետին մը, այդ բակ ըսուածը, բայց գառագեղի նման մասերով բաժան-բաժան: Լայն, ա՛յնքան` որ քսան-երեսուն մարդ կարենային պտտիլ, առանց իրար նեղելու: Ու ամէն վանդակորմ, իր մէկ երեսովը, կը յանգէր հսկայական պատի մը, որ զօրանոցի մը գետնադիր յարկը կը ներկայացնէր:

 

Բազմաթիւ դուռներ կը ծակծկէին այս պատը, դուռներ, հնօրեայ, երկու-երեք մարդ պահանջող [198] ծխնիներուն վրայ դառնալու համար, հաւանաբար բիւզանդական բերդերու մէջ ալ ծառայած նոյն պաշտօնով եւ որոնց մարմինին վրայ մօտաւորապէս ափի մեծութեամբ գամերու գլուխներ: Սեւ ձիւթ ներկին մէջէն տակաւին կը պահէին ահաւոր խստութիւնը հին յարձակումներու: Անոնցմէ ոմանք, մշտապէս գոց, կը պատմէին ճակատագիրը օր մը շէն, աղմկոտ պաշտօնատուններուն, որոնք ուրիշ շրջանի մը լքուին պիտի ու ժանգոտին, իրենց անկիւններուն` դնելով պսակը ձագարաձեւ ոստայններու, ձեռքէ, ոտքէ հեռու տեղերու վրայ դիտուած աղտոտութիւններով: Ուրիշներ, խանի մը մուտքերը յիշեցնող լայնութեամբ, ազատութեամբ: Ու անոնցմէ ներս զինուոր, ժանտարմա, ոստիկան, հաշուի չիյնալու չափ առատ, անդադար շարժումի մէջ, կարմիր իրենց ֆէսերուն եւ փոքր ծոպերուն խատուտիկ նկարէնութեամբը, վիրաւորելով դռնամէջի կիսամութը, [199] հալելով հեռադիր սանդուխներուն աշտարակաձեւ խորքին մէջ: Այս առատութիւնը կը ստանար իր լիութիւնը, մա՛նաւանդ առտուներուն եւ իրկուններուն, երբ բանտարկեալները կը հանուէին դուրս, սա բակ-վանդակներուն մէջ, իրենց պէտքերուն գոհացումին: Մրջիւնի նման մշտական այս եռուզեռը, ելեւմուտը, իրար խաչաձեւող խումբերը, սպաներու, հրամանատարներու, քաղաքային տարազով պաշտօնեաներու թէմէննահ ները, ողջոյնները, հայհուչները, երբեմն մեծաշռինդ ապտակ մը, երբեմն անասնային գոռոց մը, ըսես յատկապէս կարգադրուած, տեսարանուած, [200] բակին վրայ սաւառնումի կը հանէին ջղայնութեան, մղձուկի անմոռանալի ոլորտ մը, ուր ոճիրն ու մահը ոգեկան հիւսուած մը, կամուրջ-գօտի մը կ՚երկարէին իրարու, ա՛յնքան` որ պտտողը կ՚առնուէր այդ սրտնեղութեան մէջ, ակամայ: Գուցէ այդ է պատճառը, որ բանտային ըմբոստութիւնները տեղի ունենային ամէնէն շատ այդ վանդակներուն մէջ: Պատահած են այդ կարգի դէպքեր, որոնց ընթացքին, ակընթարթի մէջ, պահակները զինաթափուած են, առանց որ զօրանոցը ատեն գտնէր միջամտելու: Դիմադրող ամէն պահակ սպաննուած է վայրկենապէս: Այսպէս զինուած` ըմբոստները կրակի բռնած են զօրանոցին դուռները, պատուհանները, երբեմն ամբողջ ժամ մը, մինչեւ որ զօրանոցին վերի յարկերէն անխնայ համազարկ մը աւլէր ըմբոստները, զանոնք քշելով ներս, զնտանները, ուր անօթութիւնը կը զգետնէր զանոնք ու կը ստիպէր, հին օրէնքի մը հիմով, ընդունիլ պատուհասումը, թիւին ձայնովը: Թուրքերը ըմբոստութիւն զսպելու մէջ իրենց հաւասարը չունին ուրիշ ժողովուրդներու մէջ: Իրենց համազգիները զերծ չեն այս կատաղութեան ժանիքէն: Թղթատեցէք սուլթաններուն տարեգիրքերը: Քանի՞ հատ են անոնք, որոնք օրհասին տուին իրենց հոգին, ոչ թէ դահիճին:

 

Ծանր յանցանքներով դատապարտուածները, ենթակայ` բացառիկ հսկողութեան, բանտին զանազան բաժիններուն կու տային զանազան նկարագիրներ: Ոճիրին տեսակը, դատավարութեան մերկացումները, յանցաւորին մարմինն ու արիւնին մէջ ցոյց տուած կեցուածքը կ՚անդրադառնային նկուղներուն: Ու տակաւին պէտք չէ մոռնալ քաղաքը, գեղը, լեռները, որոնք մեծցուցած են այս ստորաշխարհին բնակիչները, մեծ նահանջէն առաջ:

 

Կրկնափորձ մարդասպաններուն բաժինը --թաղը--   ընդարձակ կառոյց մըն էր, գետնէն վար աւելի մեծ: Երկաթահիւս միջնորմը, որով կը զատուէր անիկա միւս կտորներէն, չորս-հինգ տարի կայ, փոխարինած էին հաստ քարպատով մը, քանի որ երկաթը կակուղ է սուր խարտոցիկներու ատամին ներքեւ: Ու երկաթ ծանրութեամբ հսկողութիւն մը կ՚երկրորդէր բնական պաշտպանութիւնները: Զայն ստանձնող սպան, իր հերթին ատենը, իրենց կու տար պատերազմական վիճակ, այսինքն` ամէն րոպէ կազմ ու պատրաստ լարում մը, գրեթէ անխուսափելի ըմբոստութեան մը քամակին իյնալու: Րոպէ մը իսկ արտօնուած չէր թրքական անփութութեան, որ անոնց պետական մեքենան յատկանշող բարեխառնութիւն մըն է: Ան կը կենար իր դուռին ճիշդ կեդրոնը, աչքի տակ պահելով բոլորը մէկէն, բազմաթիւ վանդակներ, որոնցմէ հատ-հատ, կապոյտի զարնող քերծուած գլուխներ կ՚ելլէին շարքով: Բռնազգեստը մարդերը կը փոխադրէ իրենց դէմքերուն: Օտար մը աւելորդ գտնէր գուցէ այս խստութիւնը` գործադրուած` քալելու իսկ անտրամադիր մարդոց վրայ: Բայց ատիկա օտարին գիտցածն է: Այդ սմսեղուկ, ճօճուն քալուածքով ախտաւոր երիտասարդը ակռայով կոկորդ կը փրցնէ, երբ առիթ իյնայ: Բանտը ուրիշ աշխարհ է: Ու հոն, ինչպէս ծովուն վրայ, փոթորիկը` դեռ չփրթած, կ՚ապրի խաղաղ, այդ թոյլ, մեռած ջուրերուն ծոցը:

 

Կը քալէին, դասական չկամութեամբ, աչքերնին` գետնին, անժպիտ ու բարի: Ո՛չ խիպ, ոչ ալ բացառիկ վերապահութիւն: Անշուշտ թեթեւ մը հետաքրքրուած էին նորեկով, որմէ ազգութիւնը գուշակած էին, հայ երիտասարդին հետ անոր ունեցած աղերսով, բայց կը դժուարանային ընդունիլ մեղքը, այդքան մատաղատի, գրեթէ պատանի այդ մարմինէն չսպասելով ինչ որ իրենց մենաշնորհը կը թուէր ըլլալ: Ներսը չէին խորացուցած իրենց զննութիւնը, պահելով ատիկա բակին: Այդ աղտոտ օդին մէջ անոնք կը լրացնէին իրենց ուսումնասիրութիւնը դէմքէ դէմք:

 

Սողոմենց Սողոմը ցոյց չտուաւ անվարժութիւն, որ հետեւանք ծաղրովը մեծ կշիռ ունէր զնտանէն ներս նոր թիւի մը վերապահուած դիրքին: Ով որ կը տկարանայ, հեգնութեան առիթ կու տայ, վախ կը մատնէ, այդ րոպէներով կը շինէ իր կեանքը դատապարտութեան ամբողջ ընթացքին համար: Ինչպէս արձակ աշխարհին, բայց մա՛նաւանդ զնտանին մէջ անձնական հեղինակութիւնը շատ բան է, եթէ ոչ` ամէն ինչ: Անորակելի, անկշռելի, բայց անհերքելի այդ ծանրութիւնն է, որ մեր հոգին կը հաւասարակշռէ եղելութեանց հոսանքին մէջ ու մեզ կը վարէ: Բանտը րոպէի մէջ կը տրորէ մարդոց փոխ առնուած հպարտութիւնները, բայց կը ցցէ անոնց ներքին, անխորտակելի անձնականութիւնը: Նայուա՞ծք, քալուա՞ծք, խօսուա՞ծք: - Ո՛րը որ կ՚ուզէք: Կը միջամտեն ասոնք ու մարդը կը զատեն իր շրջապատէն: Վճիռէն յետոյ մանաւանդ, իր միջոցներուն վերածուող անհատը ստիպուած կը հանէ իր մէջէն այս անվերածելի զօրութիւնները եւ կ՚ըլլայ, կ՚ապրի ինքզինքը: [201] Ուշադիր շրջապատին, տեսնելով արագ, ու քիչիկ մըն ալ հասկնալ կարծելով դէմքերը, որոնք ենթարկուած` բանտին անտես ու անվրէպ ծորումներուն, ժամանակէն [202] կը ստանան տեսակ մը հանգիտութիւն: Տարօրէն զիրար արթնցնող զգայութեանց հանդէսով մը` անցաւ անիկա գառագեղէ գառագեղ, պարզուկ շնորհով մը կրելով իր շղթան, մեծ` իր մարմինին, դուրսէն դրուածի նման: Հիւանդանոցը, անկէ առաջ գիւղաքաղաքին ամիս տեւող բանտը առած էին անոր դէմքէն [203] արեւին այրուցքը ու վերադարձուցած` անոր մորթին, քաղցր այն բացութիւնը, որ այդ մարզերուն վրայ տարազ է դէմքի, ու կ՚ընէ միսը սրտառուչ ու խոր: Փա՞յլ, ներքին ծոր՞ւմ: Ի՛նչ անուն ալ տաք, չէք կրնար բացատրել մորթին հրաշքը, ճիշդ` ինչպէս չի բացատրուիր գրաւիչ բացութիւնը Պրուսայի մետաքսներուն եւ դեղձերուն, որոնք կիներու երեսին վրայ իրար կը գտնեն այնքան յաճախ: Այսպէս մեղմացած, գրեթէ դալկացած` անիկա համակրելի երիտասարդ մըն էր, ու խռովիչ ալ` անիմանալի աղբիւրէ մը: Ձայնական քաղցրութիւնը անշուշտ կերպով մը ծորում ունի ներսէն դուրս: Ու մեր երգը մեր բերնէն ելլելէ առաջ, մեր միսին սլաքները կ՚ենթարկէ իր ոճին: Վայրագ դէմքէ մը սպասելի չէ գինովցնող դաշնութիւն: Զուր տեղը չէ, որ սա շղթայակիր մահապարտը ըլլալէ առաջ, Սողոմենց տղան գեղ մը մեղաւորները յուզող արւեստագէտը ըլլայ եղած: Ու հոգեկան այս վայելչութիւնը, ժամով, վերնական կեանքով հասակ առած սա սիրտի քաղցրութիւնը կ՚անցնէին գուցէ երկաթներուն ալ: Ստոյգը ան էր, որ զինուորներն իսկ քաղցրութեամբ կը նայէին անոր ետեւէն, զայն չյօժարելով ընդունիլ հեղինակը այդքան հսկայ ոճիրի մը: Ամէն ծանր ոճրագործ, վճիռէն առաջ իր մեղքը կը կրէ իրեն հետ ու ատով մարմին կը դառնայ ուրիշներու միտքին: Յաճախ, արարքին տարողութիւնը այնքան տիրական է, որ հեղինակին պարագայական տարրերը կը խղդուին: Անունը կ՚անհետանայ գործ-ոճիրին պսակին մէջ: Ու մարդասպանը կը պիտակուի իր արարքին մէկ մասնայատուկ կողմովը, վերածուելու չափ անոր մէկ դրուագին, կամ գործածուած զէնքին, կամ ոճիրը լուսաւորող, ցայտեցնող գերագոյն զսպանակին, գագաթին: Երբեմն զոհին անունն է, որ կը փոխանորդուի իր մէջ: Մարդասպանը չի հերքեր այս պիտակները: Կը հագնի զանոնք այլուրային անփութութեամբ մը ու կը մոռնայ իր անհատականութիւնը, մինչեւ որ նոր առիթներ զերծեն զայն այս արտաքին փաթաթներէն: Ըմբոստութիւն մը կը դարձնէ մարդը իր սկզբնական գազանութեան:

 

Սողոմենց տղան --դեռ չմաշած տախտակ--   այս աշխարհին ընտանեցումը ըրաւ արտակարգ դիւրութեամբ: Զգայութեանց քիչութիւնը, միօրինակութիւնը, սահմանափակ գօտին համեմատական կուսութիւն մը կ՚երաշխաւորեն գեղացի տղուն, որ ապականուելու, նրբանալու ատեն չգտած` կը կապուի գլխէն [204] պսակով մը, իր անկողինին ու զաւկըներուն ու հացի հարցին: Ինչ որ քաղաքները պիտի հանեն մեր մէջէն, ըսել կ՚ուզեմ` ինչ որ գրեն պիտի մեր կոյս տախտակներուն, շատ բան է յաճախ: Մէկ օրուան մէջ երբեմն կը սորվինք այնքան շատ, որքան չէինք ըրած ատիկա մէկ քանի տարիէն, գեղի մեր կենցաղին մէջ:

 

… Կոկոզ ըրած, կռնակնին երկաթ ձողերուն` լիաթոք կը ծխէին առտուան երկրորդ գալարափողը, զայն հեգնելով, քֆրելով, փշուր-փշուր ծամելով: Թքնել: Կարծես ամէնքն ալ թոքին ճամբան ունէին կալուած: Ու կը մաքրէին օդին ժանգի [205] շունչին ծակերէն դուրս բերելով սեւի մօտ խուխ մը, արդիւնք` իսոտ ճրագին: Կիսակամար այս կռնակներուն վրայ ծալապատիկ` հարիւր-մէկ տարի՛ն, յստա՜կ, անհերքելի, անփոյթ ալ:

 

Անոնց ուսերէն կը կախուէին անոնց թեւերը, ծեծուած, ծեծուած ու թուքով փակցուած կարծես, այնքան հզօր էին այդ թեւերուն ճիգերը աջ կամ ձախ շեղելու, հերկուած ըլլալով խուլ, աննահանջ ցաւերէ, կամաց, քիչ` բայց ժանգի պէս շաղապատող, դէպի խորերը երկարող, ոսկորէ ոսկոր սարդոստայն նետելով կամ ծոծրակէն դէպի սիրտը մեծ պողոտայ մը լարելով: Խոնաւութիւնը եւ լոյսի պակասը մեր միսերուն մէջ այսպէս աճումներ կ՚ունենան:

 

Ու անոնց անասունի նայուածքները կը սահէին արագ, պահակներուն կռնակէն դէպի միւս գառագեղները, բոլորն ալ լեցուն նման ձեւերով, ամէն մէկին մէջ մարդկեղէն հզօր պահ մը, -   ոճիրին եւ մեղքին փայլա՛կը, այդպէս խանձարուրուած, փոքրացած, ծաղրանկարուած, ու սա խորշերուն մէջ գաճաճնալու դատապարտուած: Տասը բաժանում: Տասը վանդակ: Իւրաքանչիւրին` տասնէն տասնհինգ շղթայաւոր: Քերծուած ու կապուտուոր: Բոլորն ալ մարդու արիւն թափած, մէկէ աւելի անգամներ: Կը խմէին ծուխը ու կը նայէին վանդակէ վանդակ:

 

Զննութի՞ւն, Սողոմենց տղուն ըրածը, սա վայրկեաններուն:

 

Լաւ չէր գիտեր:

 

Իր մտքին մէջ, հակադարձով ոտքին՝ ամբողջ աշխարհ մը, ու նոյնքան եղերական պատահարներ: Որոնք իրենց արագ յորձանումին մէջ զինքը խլեակի նման առեր ու նետեր էին սա փոսին: Կէս-մաքուր [206], բայց ախտաժէտ այս ոլորտին մէջ անիկա զգաց իր առաջին կորանքը, ամօթը: Բա՞նտ: Բայց այս խուլ ու որդնոտ օդը չէր հոն, վարը, գիւղաքաղաքին մէջ, նոյնիսկ թուրքին ամէնէն աղտոտ մրուրովը գարշահոտ: Վասնզի շէնքը չունէր հոն սա բեռը իր գլխին վերեւ, ոչ ալ օդը սա յուսահատ, մելանոտ անհունութիւնը, որ գերեզմանի մը մեծկակ ծաւալը կը շնորհէ քեզի Աստծոյ աշխարհէն: Նոր էր, որ անիկա կը խառնուէր սա ճնշող ու կապարեայ տրտմութեան, որով կը դիմակուին մարդասպանները գառագեղին ու նկուղին մէջ:

 

Դէպի խղճմտանքի սառնահա՞լ մը:

 

-- Չէր անշուշտ սա յուսակորոյս բեկումը տակաւին: Վասնզի խղճմտանքը պահ է մեր մէջ, այսինքն` պահերու գագաթ մը: Ոճիրին ոլորտը` ուրիշ գագաթ մը: Ու մեր հոգին չի կրնար այդ երկու գագաթումները կրել, առանց խախտելու: Կու գայ անիկա, սառնահալը, երբ քաղցրացած ենք, այսինքն` երբ կը դառնանք մեր նկարագրին: Որքան ատեն, որ փոթորիկը կ՚ոռնայ, անտեղի է հոգիին նաւակը հանել պտոյտի:

 

Բացի հաճի Մինասէն [207]   --աս էր անունը հայ ընկերոջը--    մնացած եօթն ալ գտաւ, որ իրարու նման միսի կտորներ էին: Նոյն թանձրութիւնը դէմքի, հակառակ մորթի ու տարիքի զանազանութեան: Նոյն ահաւոր օտարութիւնը քիթին ու աչքին, որ հեռու էր իրենց շրջանին ընթացիկ կաղապարէն, այնքան ալ փոփոխուած ով գիտէ արեան ի՜նչ եղերական իրերախառնումով դարերու կրկէսէն, ու դրած մէջտեղ տիպարը, զոր նուաճուած ժողովուրդներու կիները (ամէնէն նուրբերը եւ ամէնէն քաղցրերը, որոնք իրենց պատկերին իսկ հրաշքովը դանակը նետել կու տան սպաննողներուն, գրաւումներու կամ պաշտօնական ջարդի ատեն եւ կամ մա՛նաւանդ քաղաքներու մէջ, օր մը, ձեւով մը, ինկած աչքի, ու ատոր համար կը տարուին պալատներու սերմնատունը: Հիմա մեր միտքը դժուար կը հաշտուի թուրքերու այս յարդարումին: Բայց ինչ որ թուրք ժողովուրդ կը կոչենք, մա՛նաւանդ անոնց վարիչ կարգը, ուրիշ բան չէ` եթէ ոչ այսպէս սերմնաւոր շառաւիղներու օտարածին փունջ մը) դարէ դար յղկած, փափկացուցած են ի հաշիւ թուրքին: Պրուսայի նահանգը թուրքերուն սերմը ընդունող առաջին դաշտն է օսմանցիներուն լաստակերտած կայսրութեան մէջ: Եթէ սուլթաններու առաջին մայրաքաղաքին մէջ կիներու գիծով երեւան եկած է գեղեցկութիւն մը, որ կը յայտնուի մորթի լայնքով ու բացութեամբ, ու գոյնի նուրբ շաղախով մը, մոռնալու չէ միւս գիծն ալ, այրերու վրայով: Այդ դաշտը, ատով, շտեմարանն է կրկին [208] ցեղին ամէնէն անխառն նկարագիրներուն: Հոն է, որ ես հանդիպած եմ գեղերու, բացառապէս թուրք, որոնք պոլսական էֆէնտիներու, թուրք այսպէս ըսուած ազնուականութեան արդիացած տիպարը կը կանխեն, այսինքն` ունին, այս անգամ հող գործողի տարազով, երիտասարդներ, որոնք միջին բան մը կը մնան ընդմէջ արիական եւ դեղին ցեղերուն: Թուրք են, առանց ասոր շեշտ մոնկոլութեանը, որ կեանքին առաջին շրջաններուն ինքզինքը կը սքողէ, ծերութեան մէջ նուաճելով իր զիջումները ու խռուացնելով ոսկորներուն շէնքը եօթանասունամեայ դէմքերու վրայ: Աւելի կանուխ` թուրք են, բայց չեն մնացած նրբաքիթ, մա՛նաւանդ նրբառունգն ու բարակ յոյնը, որ դարերով աճեցաւ բիւթանական հողերուն: Այդ գեղերուն մէջ աղջիկը հեքիաթի էակ մըն է, առանց սեռի, առանց տարփանքի: Պարտէզի ծաղիկ, զոր քաղողը պիտի արգասաւորէ իր հոտովը: Կի՞նը: Պարտէզի տունկ մը նորէն, բայց տարօրէն վառ գոյներով: Այդ այլայլումներուն դէմ, քաղաքներուն մէջ, միշտ նոյն շրջանէն, դուք պիտի հանդիպիք միւս ալ տիպարին, նոյնքան ընթացիկ, որ լէպլէպի ին բրգիկին [209] կուշտին, կը ցցէ իր ոսկորուտ գլխիկը, կարծես դեռ երէկ ժամանած մոնկոլեան տափաստաններէն: Յաճախ Սըմրղանտի ուխտաւորներ իրենք զիրենք փորձուած կը զգան կաշեգործի մը քով նստելու, խաբուելով արտակարգ նոյնութենէն գիծերու եւ մոյնքի, այնքան կենդանի ու հարազատ` այդ հեռաւոր Արեւելքին: Բանտերը առաւելապէս լեցուն են այս խաւերէն բուսած նմոյշներով: Պրուսան, իր թրքական փողոցներուն մէջ, ինչպէս իր բանտերուն մէջ, անկորուստ գանձեր կը պահէ տափաստանեան անասունէն:

 

Հսկայ պատերը, շրջող պահակները, զօրանոցին տիտանեան թրքութիւնը, --ամէն ժողովուրդ հաւաքական ստեղծումի մէկ ձեւին կը զարնէ իր կնիքը: Թուրքերը իրենց բանտերուն, հոճաներու փաթթոցին են վստահած իրենց բարբարոսութիւնը, եւ իրենց հոգիին նախնականութիւնն ալ` իրենց սիրերգներուն--   բոլորը կ՚աւելնային իրարու ու վանդակները բռնող միջոցին կու տային այն խուլ, անմարսելի, անճողոպրելի անասնութիւնը, որով կը յատկանշուին բանտերու սա բաժինները   --աշխարհէն ընդմիշտ կտրուած, մահը ողջ ապրելու հարկադրանքով բթացածներուն նկուղները, կերպով մը նմա՜ն վանքերու քարայրներուն, ճգնողական բարքերու իրարմերձ ու երկրամերժ պատկերներով:

 

Առտուան կարիքներուն սահմանուած այս կէս ժամուան ընթացքին բանտարկեալները չեն ախորժիր խօսքէ: Հսկող մարմինին լրբութիւնը, որ առանց բառի վիրաւորիչ է այնքան, ատելութիւնը, քունին զարթխում դժգոհանքը ու սկսուած, բռնի կերակուրի մը պէս իրենց կլափին տրուած օրը, ասոր ամբողջական յուսահատութիւնը կը միջամտեն, որպէսզի մարդիկ ըլլան վերապահ, առանց կարգի (գաղափարներու մէջ), յոգնած լոյսէն, որ տեսակ մը հայելի է իրենց մեծ մեղքերուն դէմ ու ցոյցի հանող` անոնց գազանութիւնները: Չես գիտեր ո՛ր զգացումին հպատակելով անոնք, մա՛նաւանդ վճիռէն առաջ, կ՚ատեն արեւը:

 

Կու գայ բժիշկը անցնելով: Ոչ ոք կը յօժարի պատասխանել անոր, նեղուելով անոր կասկածոտ ձեւերէն: Անիկա կը մտնէ անոնց մէջ, ինչպէս ուրիշ մը` գազաններու վանդակէ մը ներս:

 

Յետոյ կու գան ներկայութեան եւ բացակայութեան ստուգիչ պաշտօնեաները, սեւ կողքով մեծ տոմարներ իրենց անութին: Կը բաղդատեն քերծուած գլուխները քերծուած ուրիշ գլուխներու, կը կարդան միօրինակ, յիմար, անյոյզ, մարդերը վերածելով չոր բառի ու կ՚անցնին, իրենց կարգին, տեղ տալու համար սափրիչներուն, շատ ասոնք, թեթեւ յանցաւորներ, որոնք իրենց պատիժին մէկ մասը այս ծառայութեամբ կը փոխարինեն:

 

Ու դռնապաններ: Ու հերթապահ ժանտարմաներ: Ու թաղապետական չաւուշներ: Ու հացի պաշտօնեաներ: Ու հազարապետ մը երբեմն: Ու երբեմն այցուոր կիներ: Ու հազարապետին երկու աղջիկներէն մեծը: Այս ամէնը` խառն ի խուռն, բայց անվրէպ: Մինչեւ որ` պղինձ նոյն ամանին վրայ, որ ենիչէրիներու օճախէն ժառանգ մնացած հնօրեայ կաթսայ մըն է, չարագուշակ զարկը դողդողայ, ընդարձակ ու լկտի, բանտարկեալներուն յիշեցնելով օրուան իսկական սկիզբը: Վասնզի` եթէ աշխարհին մէջ, ամէն տեղ, կեանքը կապուած է լոյսին, բանտին մէջ օրը գիշերն է: Ու այդ խոռոչներուն մէջ լոյսը ծանր ու աղտոտ բեռ է յաճախ:

 

Մարդիկ, նոյն կարգով, կը դառնան իրենց որջերուն:

 

Կը կղպուին վանդակները, մեծաշռինդ ու կճրտուն: Բակին մէջ հունչը զինուորին քայլերուն, անփոփոխ կշռոյթ, որ կը շարունակուի կարծես բանտին հիմնուելէն ի վեր:

 

Հարիւրապետ, յիսնապետ, բժիշկ, քանի մը քարտուղար կնքուած այդ վանդակներուն վրայ վերջին ակնարկ մը կը նետեն, իբր վաւերացում մը այդ գերեզմանումին: Յետոյ անոնց կալոշ ներուն մեղմ նուագը, սուրերուն զուարթ աղմուկը, փոխադարձ փութկոտ պատասխանները կը ստեղծեն աւելորդ գեղեցկութիւն մը կեանքէն, մահուան այդ բջիջներուն երեսին: Այդ հսկողները, անգամ մը կղպելէ յետոյ վանդակները, կը դառնան իրենց առօրեայ հոգերուն, պզտիկ փափաքներուն, սպասումներուն, որոնցմով կը շինուի, կը լեցուի պարապ տակառը ամէն սկսող օրուան:

 

Աւելի ետքը, բակը կ՚ամայանայ [210]:

 

Միջոցը, այսինքն` պատերէն վար ձգուած երկինքը կը սեւնայ --եթէ օրը ըլլայ անձրեւի--   կամ` կը տժգունի, բերելով մռայլ ու մսկոտ խաղաղութիւնը անոնց, որոնք չունեցան անոր պահանջը: Քանի մը ծիծեռնակ, ամրան շրջանին, ձողիկէ ձողիկ իրենց եռանկիւն թեւերը կը բանան, կը ծռեն ներս, կը մտնան ու կը քաշուին:

 

Ճնճղուկներ, աւելի աներես, երկաթները իրենց փոքր մագիլներուն մէջ օղակած կը կախուին անհանդարտ, աչքէ անցընելով վար ու ներս մթութիւնները ու կը համարձակին իջնել սալարկ, սիրելով զիրար, կտուց ու ձայն փախցնելով պատահական փշրանքի մը ետեւէն: Ամէնէն վերջ, բակին գերագոյն պետը, գոնջ թագաւորը, սերունդէ սերունդ անցնող խղճմտանքը, -ընտելացած անգղ մը, իր երեւումին կապուած սարսռալի ողբերգութեան պատգարակովը, որ, հանդարտ, կը սկսի պտոյտին, տոտիկ-տոտիկ, ամէն մէկ վանդակէ ներս երկարելով իր կտուցը ու, քիչ մը հպարտ, ծռմռելով չունեցած յօնքերը, կը չափէ ձողուած միջոցը: Ու թթուած, նման դժգոհ մուրացկաններու, իր տուրքը կը սպասէ, ձողերուն զարնելով գորշ ոսկորը իր բերնին, դուռ թակողի հոգեբանութեամբ մը, երբ ուշանան երեւնալու: Միշտ ալ ներսէն ձեռք մը անոր կտուցին կը մօտեցնէր գիշերուընէ պահ դրուած անգղին բաժինը: Թռչունը --անիկա մոռցած է իր թեւ ունենալը [211],   ու չգործածուած ամէն անդամի [212] նման, զայն աւելորդ կարծելով, թեթեւցուցած է բոլորովին, ձգելով խոցոտ սանտր մը--   կը շրջի այդ բաժինին բոլոր վանդակները, միշտ դժգոհ, թթու, վեհափառ, վասնզի կռնակէն պակսող փետուրները հաւաքուեր են կարծես անոր քարճիկի մարզին, հսկայ ուռեցք, ուր ամէն բան կը թխմէ անիկա:

 

Անոր քաշուելէն յետոյ է, որ կը սկսի բանտին բուն օրը:

 

Շարժումները` իրենց վերջնական պարզումին, այսինքն` պահակ-խումբին քայլերուն:

 

Արեւը կամ ցուրտը կ՚իյնան անդիմամարտ, իրական, անյոյս:

 

Բանտին առաջին օ՜րը, նոր ինկողի մը համար:

 

Բանտի օ՜ր, երբ դուրսը, քաղաքներու գլխուն չծեծեն մեծ զանգակները ցեղային ատելութեանց եւ մարդիկ իրարու շատ չտեսնեն բաժակ մը արեւ, կամ` ափ մը ցորեն, կամ` կաթիլ մը ազգային արիւն: Կար ատիկա, շատ առաջները, երբ անգղը կ՚ապրէր գեղի մը մէջ: Կ՚ապրէր իր տիրոջը զաւկըներուն ու ճուտիկներուն հետ ու անոր կնոջը փէշերուն շուրջը: Անկէ ասդին կէս դար է անցեր: Անիկա հետեւեր է իր տիրոջը, սա բանտին մէջ, սպաննելէ յետոյ իր կի՜նը, տիրոջը նման, որ իր կարգին սպաններ էր իրը, գրեթէ նոյն գիշերին, քանի որ լուսնալ մը միայն կը զատէր երկու ոճիրները իրարմէ: Անոր տէրը մեռեր էր բանտին մէջ, խենթեցած: Անգղը` մնացեր: Ու մնացեր բաժինին մէջը` սպաննողներուն:

 

Բանտի օ՜ր: Կաս դուն ապահովաբար աշխարհի ուրիշ մասերուն մէջ, ուր ազգային ատելութեանց հովը չի թափանցեր: Թուրքերը քեզ ալ թրքացուցած են: Վասնզի հոդ է, որ մահուան կլափին մէջ ալ մարդիկ իրար չհանդուրժեցին, երբ պէտք կար աւելի տրտմութեան, համեստութեան` մեղքին մեծ եղբայրութեան շունչովը: Հայկական դէպքերէն ասդին, թուրք բանտերը, իրենց պարսպանման պատերուն ներսը, պատռելու չափ փքացուէին պիտի ազգային ատելութեան անչափելի հովերէն:

 

Օ՛ր:

 

Այսինքն` տեւողութեան քանակ մը, զոր չի յուզեր կեանքին ընթացիկ մագնիսականութիւնը: Զոր անկարելի է կարճել կամ արագել: Որ պիտի դիզուի ուղեղիդ ու մելանի պէս պիտի գունաւորէ հոգիդ:

 

Իրիկունէն առաջ, Սողոմը կը ճանչնար իր ընկերները, անշուշտ խոշոր գիծերով:

 

Բոլորն ալ սպաննած էին: Ինչպէս էր ըրեր ինքը:

 

Կը նմանէին իրարու այդ խորքին վերեւ: Բայց կը զատուէին իրարմէ թիւի, տեղի, դրդապատճառի փոքր տարբերակներով: Եղած էր այս ծանօթացումը ոչ-պաշտօնապէս [213], այլ` կցկտուր յառաջադրութեամբ մը: Բանտարկեալները, մա՛նաւանդ վճիռ հագածները, առանձին զգայարանքներ ստացած են ոճիրը հասկնալու: Անոնք կը նպաստաւորուին մարդկային հոգիին մեծ կարողութիւններէն, որոնք առանձնութեան ու խոկումի մէջ կը խորանան ու կ՚ընդարձակուին: Չունենալով իրենց ջիղերուն գործածումին համար ուրիշ գօտի, քան ինչ որ կը մատուցուի իրենց, կալանաւոր մարդոց վրայով` անոնք կ՚ըմբռնեն մեծ ընկալչութեամբ մութ զսպանակները ու դատաւորներէ աւելի ճիշդ կը տրամաբանեն, երբ արիւնին ձգողութիւնը մատչելի դառնայ, պատմումին ընդմէջէն: Առած ատեննին այս առատութիւնը, դիւրութիւնը հաւատարիմ են անոնց, երբ կու տան, այսինքն` կը պատմեն: Քանի մը գիծ` ու արդէն ողջունձեւուած է տրամը ու պարզուած ոճիրին զսպանակումը: Մանրամասնութիւննե՞րը: Անշո՛ւշտ: Բայց ատոնք աւելի ուշ: Յաճախ` ժամանցի, հաճոյքի համար: Ու իմացական հեշտանքի համար, երբ սպաննելէ առաջ` կիները կ՚ընեն հեշտայարոյց, գեղեցիկ, չարագուշակ ու պոռնիկ: Պարագան, այսինքն` սա կամ նա ոճրագործութիւնը անոնք կը դասաւորեն զարմանալի արագութեամբ ու կը դատեն դատավարութենէն շատ առաջ:

 

Սողոմենց տղան պարտաւոր եղաւ զեկոյցը տալու իր հերոսութեան:

 

Ուրացած, միամտութեամբ, ոճիրը, բայց ներկայացուցած Նալպանտենց տունը, պարզ ու գեղեցիկ, ինչպէս կը տեսնեն երկու տարի վարժուած աչքերը: Ողջունձե՛ւը նաեւ պատահարին, ան ալ պարզ ու հասկնալի: Քանի մը հարցումներ շփոթած էին զինքը: Ինք չզգաց ատիկա: Բայց ընկերները տեսան զինքը կրակին գիշերը, անկէ առաջը, աւելի առաջը, ու անկէ ետքը: Նոյն այդ հարցումները զինքը մղեցին մանրամասնութեանց հանդէսի մը, առատ նպաստով մը ապրուած պատկերներու, որոնք կասկածէ վեր էին: Այդ գիծերը տուած ատեն` անիկա միամտաբար կ՚ապաստանէր ուրիշներէ վերագրումին:

 

Իր պատմումը արթնցուց որոշ հետաքրքրութիւն:

 

Մեծահարուստ տուն մը (թուրքերը, է՛ն խոնարհէն մինչեւ է՛ն իմաստունը, ով գիտէ ի՜նչ վարժութիւններու անձնատուր, զարմանալի խոշորացման կ՚ենթարկեն կեավուր ին ճղճիմ փառքը, գուցէ զայն ի վերջոյ կուլ տալու անգիտակից ախորժակէն նուաճուած: Անոնց թերթերը, տակաւին հիմա՛, առանց ամչնալու, հրապարակ ալ կը դնեն իրենց այդ թաքնասքող զգայութիւնները, անշուշտ դիմակ փոխելով: Ու պէտք է ըսել, - հայու եւ թուրքի խնդիրը ախորժակի խնդիր է շատ մը բաներ ըլլալէ առաջ: Այդպէս էր դարերով: Այն օրէն, որ այս հաւասարութիւնը խախտեցաւ, ծնաւ կողմերէն մէկուն ոչնչացման հարցը, քանի որ աւելորդ կը դառնար), ահագին կատոզներ, հարիւրաւոր քիլէ չոր խոզակ, հնօրեայ ու անգին զարդեղէններ, որոնց համբաւը հասեր էր բանտակից հայուն, տղու օրերէն, ու չոր [214] ոսկին, - բոլո՛րը մոխիր: Այդ նիւթական աղէտէն զատ, իբր պսակ մը` երկու ալ մարդկային զոհ: Յետոյ, աւելի անկարելին, զօրքին վրայ զէնք պարպելուն անքաւելի ոճիրը: Այս ամէնը, փերթ-փերթ, մեկնուած կամ չափուած:

 

Բանտարկեալները միշտ թշնամի կողմին փաստերն ու հաւանական պատրաստութիւնները նկատի կ՚առնեն:

 

Անշուշտ մեծ ժողովք մը չէր իրենցը: Բայց որոշումները տրուեցան միաձայնութեամբ:

 

Առաջին նպաստաւոր պարագայ` դատախազի մը բացակայութիւնն էր, որ թրքական ճակատին համար նշանակալից, հոս, հայուն մօտ, աննպաստ կը դառնար, քանի որ կառավարութիւնը ինք կը ստանձնէր այդ դերը: Ժողովը մնաց բաժնուած, բայց գտաւ իր միաձայնութիւնը յաջորդ հարցերուն մէջ:

 

Վկանե՞րը:

 

Ըլլային փաստաբան, հարցաքննիչ դատաւոր: Ամէնն ալ ուշադիր սպասեցին մարդկեղէն անուններու: Հաստատականը` անունն էր Նալպանտենց հարսին, որ չորս ատեանի առջեւ, չորս ձեւով պատմեր էր պատահարը, հնարելով անգոյ մանրամասնութիւններ, դիմակով մարդեր, հանելով աւազակներու թիւը մինչեւ տասնի, գոհացում տալու համար հարիւրապետին փափաքներուն: Կին, անփորձ, հակասական, այդ պայմաններու մէջ կորզուած վկայութիւնները մեծ կշիռ չէին ունենալու, ըստ բանտային օրէսգիտութեան: Բայց անկարելի էր հերքել անոր ա՜չքը:

 

Վկանե՞րը:

 

Սողոմը հազիւ յիշեց կօշիկները, որոնք ուրիշի ոտք պտտելէ յետոյ եկան իրեն ու տեղաւորուեցան ոտքերուն, ինչպէս սուրը պատենքին: Կշռուեցան այդ կաշիէ առարկաները քիչ մը աւելի լուրջ:

 

Վկանե՞րը:

 

Սողոմը յիշեց իր զգեստները, որոնք հանուած էին հաւնոցին անկիւնէն, գարշահոտ, բայց ոչ-կարմիր, ու հագուեցան իրեն:

 

Կէսօրէ ետքը բանտարկեալներու ատեանը միաձայնութիւն ունէր իր վճիռին մէջ:

 

-- Առնուազն հարիւր-մէկ [215] տարի:

 

Տակաւին այս ժողովը կ՚անգիտանար շատ բան, - Նալպանտենց Սերոբին իսկական դիրքը կառավարութեան մօտ, ժանտարմըրիի հարիւրապետին խիստ սաստուիլը Պոլսէն, քոմիթաճի ներուն շատ կարեւոր, պալատը խորապէս շահագրգռող բարդութիւնը, որ մինակը բաւ էր Սողոմը ընդմիշտ վտանգելու, քանի որ այդ օրերուն Եալովայէն աւազ, սոխ, սխտոր ու հաւեղէն փոխադրող առագաստանաւերու մէջ ոստիկանութիւնը աղբիւրի խողովակները, անոնց կտորները իբր պոմպա գրաւած էր ու ղրկած պատերազմական նախարարութեան` քննելու: Որքան ալ անհեթեթ, այս վերագրումներուն մէջ թուրքերը կը դնէին լրջութիւն եւ հաւատք: Եւրոպական Թուրքիոյ մէկ քաղաքին մէջ, երկաթուղիի գիծին վրայ ելեկտրական ձեռնալամբի մը սպառած ու նետուած պաթըրին, ամենայն լրջութեամբ իբր դժոխային մեքենայ Պոլիս ղրկող ոգին պատահականութիւն մը չէր ու չէ: Ձերբակալուած էր գիծին մօտ աշխատող պուլկարը` իբր հեղինակը եղեռնափորձի ու դատապարտուած, պատերազմական ատեանի մը վճիռովը… մահուան: Այդ օրերուն անշուշտ հայերը սնտուկներով հաւկիթ --դուք իմացէք պոմպա--, տինամիթ եւ հրացան կը փոխադրէին Պոլիս, Եըլտըզի վրայ մեծ յարձակում մը ունենալով նպատակ:

 

Այդ ատեանը կ՚անգիտանար դաւաճան քահանային մերկացումները, քոմիթաճի ներու տետրակին մէջ արձանագրուած անունները, գեղէն հարիւրով մարդերու ձերբակալումը, խուզարկութիւնները: Բանտարկեալները անշուշտ չէին մոռցած, այդ ամէնէն անկախաբար, հայութեան բաժինը, այս մէկ հատիկ սրբազա՜ն ճշմարտութեան վերագրելով բացառիկ խստութիւնը, ծեծը, որուն կը խորհէին անոնք, առանց Սողոմէն թելադրուելու:

 

Միակ զարմացուցիչ պարագան, այս ամէնուն մէջ, Սողոմին իրենց նկուղը ձգուիլն էր: Ինչպէ՞ս կարելի էր նման տարօրինակութիւն մը: - Վճիռ չկերած մէկը, ինչո՞ւ, հասարակաց թաղը փոխանակ ղրկուելու եւ հոն յետնագոյն օրերու մարզանքին սկսելու, այսպէս մէկէն ի մէկ կը թխմուէր ամէնէն խուլ նկուղներէն մէկը բանտերու քաղաքին: Մէկը հասկնալ կարծեց պատահարը, մէջտեղ դնելով մեծատարած նորոգութիւնը ծակուած նկուղի մը: Ամիս մը առաջ, բանտարկեալները, ուրիշ բաժինէ մը, փորած էին յատակը, վերցնելով տախտակ մը, բացած գետնուղի, հասած փողոցին ներքեւ, ինկած կոյուղին ու մատնուած հոտէն: Խորունկ քննութեամբ մը երեւան էր ելած մեծ ծրագրով կազմակերպութիւն մը, որուն ղեկավար ուժն էր անշուշտ փականագործ հայ մը, տասնհինգ տարի կերած, սպաննած ըլլալուն իր զոքանչը եւ ծեծի տակ մօտ էր տալու իր հոգին, հիմա հիւանդանոցին մէջ: Իրողութիւն է, որ խուսափումին երազը գերագոյն իրականութիւնն է ամէն բանտարկեալի: Ու հակառակ զսպումին, պատիժին կրկնանորոգ վայրագութեան, կալանաւորը միշտ ալ պիտի տարուի ազատման դաւին: Նորոգումը ամիս տեւեց: Ու վարակեց բանտին միւս մասերն ալ:

 

Տեղի խնդի՞ր:

 

-- Ուրիշ ինչ կրնար ըլլալ:

 

Ու այսպէս մտածողը իր փաստը կ՚առնէր իրենց հիւր երկու հայերէն, որոնց յանցանքը անծանօթ կը մնար, նոյնիսկ քաղաքական կրկէսէ (քանի որ Հայկական Հարցը ճարտար ու բուռն շահագործումով մը վարակած էր բանտերը մինչեւ) հակառակ բանտարկեալներուն իրաւացի հետաքրքրութեան: Այս առտու էր, որ անոնք կը զատուէին վերջնապէս իրենց նկուղէն, հաստատուելու համար նորոգուած բաժնին մէջ:

 

Անշուշտ, գէշ բան մըն էր կեավուր ծնած ըլլալը: Աստուծոյ անհաս կարգադրութիւններէն մէկն էր ատիկա: Բայց աւելի գէշ բան մը` բանտը իյնալը, - այսպէս կը խորհէին բարձրաձայն, սա պարզամիտ օտարականները ու կը ջանային հաշտեցնել ոճիրն ու արդարութիւնը, բնական դատումով, անզգալաբար իյնալով թրքական քաղաքավար կեղծիքին մէջ, որուն նման հոգեբանական երեւոյթ դժուար է հանդիպիլ ուրիշ ժողովուրդներուն մօտ: Այս սայթաքուն ու նենգ բարութիւնը, զոր ահաւոր ջարդերը կը սրբագրեն անպատճառ սեւ օրին մէկը, ըրած է այնպէս, որ մենք չհաւատանք անոնց իրաւին, երբ բանտին մէջ կը գտնուինք:

 

Անոնք չթերացան Սողոմենց տղուն երեսին բանաձեւելու պաշտօնական մաղթանքները, Աստուծով օր առաջ ազատուելու, թէ իրենց փորձուած իմաստութիւնը նման հրաշք մը կը կապէր Բարձրեալին գաղտնիքին: Ու մինչեւ դատավարութիւն, անոնք յանձնարարեցին համբերել, առատ ու առանց պայմանի: Կ՚ըսէին ու կը շոյէին մեծիմաստ իրենց պեխերը, քերծուած գանկերու վրայ մատերնին պտտցնելով, ուղեղը մտածել գրգռելու միամիտ շարժումով մը: Բացառիկ մարդեր, անշուշտ, քանի որ փոխանակ իրենց արտին կամ խանութին մէջ ըլլալու, ինկած էին սա նկուղը: Ու իրենց խորհրդածութեան, դէմքի խաղերուն, պզտիկ սրամտութեանց մէջ համ կար ու հիւրասիրութիւն: Արգահատա՞նք: Ո՜վ գիտէ: Այս զգացումը այնքան դիւրաւ կ՚այլասերի դէպի արհամարհանքը, կրաւոր ու վատ արհամարհանքը, աւելի սպաննող, քան համարձակ ատելութիւնը, որուն դէմ հալածուողը բնազդական ճամբաներ կը հնարէ ինքզինքը պաշտպանելու: Բարի՞: - Գրեթէ՜: Հետաքրքրուեցան անոր նիւթականովը եւ թելադրեցին բանտային փոքր աշխատանքները, ուլունքով օձ, կոկորդիլոս, քսակ, ապարանջ, գորտ, եւայլն հիւսել, - ինչ որ թեթեւ շահէն աւելի հաստ հնարաւորութիւնը կու տար անգիտակցաբար սպաննած ըլլալու ժամանակը, ամէնէն անօգուտ, ծանր բեռը կալանաւորին: Օրուան ընթացքին, երբ արեւը անցնէր բակին վրայէն, երեք-չորս ժամ, լայնցող լոյսը կարելի կ՚ընէր նման աշխատանք, որ աչքի շեշտ լարում կը պահանջէ:

 

Այս խօսակցութեան մէջ պարզ, սիրտցաւ, իրաւ ըսուածքը խոտոր կը համեմատէր մօտիկ իր տպաւորութեանց, ասոնք ալ թուրքերէ, բայց փուճ, գռեհիկ մարդեր, գող կամ խաբեբայ, ցոփ ու երկչոտ, որոնք ոճիրէն կը վախնային ու բանտ կը վազէին ծեծէ խուսափելու համար: Արդարութեան պաշտօնական ճամբէն զատ կայ տակաւին բնականը, ամուր եւ երկիւղալի պատուհասումը, որ յանցանքի վրայ բռնուածը տեղն ու տեղը կը դուրէ ու տուն կը ճամբէ, խնայելով «թագաւորին հացին»: Ասոր գործադրիչը, ինքը, գեղացին է:

 

Ինչո՞ւ չէր անդրադառնար, որ ինկած էր շջանակին մէջը մարդոց, որոնք սա բանտէն առաջ, երբ ոճիրին սլաքը կը կարմրէր անոնց անգիտակցութեան հնոցին, բաժնուած էին մեր աշխարհին անուշիկ ու կակուղ պատրանքներէն ու մեռնելո՜ւ համար էր, որ մեռցուցած էին: Հանդարտ, պատկառելի, իրենց տժգոյն եւ ուռած դէմքերով` անոնք գերեզմանէն ելած կամ դէպի հոն ճամբայ ինկած տարօրինակ ճամբորդներու կը նմանէին, որոնք կ՚անցնին լուռ, անտեսելով իրենց ստեղծած խռովքը, ինչպէս իրենք զիրենք: Անգամ մը կնքուած հարիւր-մէկ ին խարանովը, ա՛լ ընդմիշտ պիտի արժեւորեն ընդոծին իրենց օտարութիւնը, որ զիրենք ըրաւ անընտել, բուռն, վայրագ, ու ըրաւ խաղալիք` իրաւէն ու սուտէն, ներսէն ու դուրսէն, ու չկրնալով աշխարհին ամէնուն բաւող լայնքէն թիզ մը բան անոնց ալ զատել, վռնտեց զիրենք ու քշեց աղէտին: Անո՞նք, աւա՜ղ, տղու չափ բարի հիմա, բայց եղան գազան, երբ սուտ կամ իրաւ շշնջուած աղմուկէ մը խենթեցած վազեցին տուն, պառկեցուցին իրենց սիրականները եւ հաւու նման մորթեցին: Իրե՞նք, մինակ, որոնց ականջը ըլլայ այդպէս այցուած մռայլ շշուկներէ: Ուրիշնե՞րը: Ան հազար հազարնե՜րը, որոնք քանի մը զգայարանքի միասնական վկայութեամբ իսկ չեն պղտորուիր ու կը մնան խելօք կենդանի: Ո՞ւր կը սկսի ոճիրը: Ո՛ւր` կը կենայ խենթութիւնը…: Հիմա, գերեզմանի իրաւունքներէն իսկ վտարուած --քանի որ օրը հեղ մը կ՚այցուին անոր կարօտէն, բայց կ՚արգիլուին, անոր հասնելու միջոցներէն զրկուած ըլլալնուն--, պիտի ապրին ի հաշիւ մահուան, ու միմիայն ատոր համար: Խաղաղութի՞ւն: Ապազգայութի՞ւն: Ոչ-թրքութի՞ւն: Մարդ վայրկեան մը կը խորհէր այդ բաներուն, տեսնելով անոնց համակերպուն իմաստութիւնը, որ ազատած էր [216] անոնց մարմինները փոքր, անհատային, փուճումուճ կիրքերով ճլտրուն արտայայտութենէն ու փռած անոնց անձին վրայ ծանր շուրջառը հոգեկան հանգիստին, օրուան մեծ մասին համար, կիսաքուն ու անկամ, մրափէն աւելի չուզելով իրականութեան դառնալ: Ոչ-թո՞ւրք: Գուցէ: Վասնզի ցեղային այդ կեղծիքը նկարագիր է, զգեստէ աւելի` տեսակ մը հոգեկան մորթ, շփոթուելու չափ ուրիշ ժողովուրդներու առաքինութեանց հետ:

 

Այդ պահուն, այդպէս խաղաղ, այդ մարդերը կ՚ըսէին իրենց խղճմտանքը, որ վաղը, դուրսէն դիւրին ներարկումով մը, անաշխատ կրնար լեցուիլ ամէնէն անզուսպ գազանութիւններով:

 

Ու սկսաւ օրը բանտին:

 

Թուղթ` խաղի:

 

Յետոյ` ոսկորը, զարի:

 

Յետոյ` մռլտուքը, որ կը վախնայ երգի վերածուելու:

 

Գ

 

Առաջին պաղ ժամերէն վերջը, ազդուելով ընկերներուն անփոյթ թափէն, որ խաղին մէջ իսկ զանոնք կը տարբերէր դուրսին եռանդէն, ուրիշ բան չունենալով ընելիք` անիկա մօտեցաւ ցեղակից տժգոյն երիտասարդին:

 

Յանկուցիչ, բարակ այդ կալանաւորը, առանց իր կողմէ փոքր իսկ ճիգի մը, կը տպաւորէր իրեն մօտեցողը: Ուրկէ՞: Ինչպէ՞ս: Շատ բաներ կը կրենք, ու չենք հարցներ պատճառը: Մարդոց ներքին հեղինակութիւնը զանգուածին ամէնէն խոր ձգողութեան, ճնշումին, իշխանութեան թափին [217] դէմ է, որ կ՚առանձնանայ ու դիմացողը ա՛ն է, որ չի նուաճուիր թերեւս ինքիրմէ: Իշխողները` հերքելու համար նոր ժամանակներու մեր վարդապետութիւնները այս տխուր օրէնքը կարծես փաստելու, ամրապնդելու միայն կը ծառայեն: Երեսուն-քառասուն դարէ աւելի երկայնք ունեցող մարդոց պատմութիւնը ուրիշ լոյսի տակ անկարելի է ըմբռնել: Կ՚ազդեն այդ առանձնացողները   --տուէք ձեր ուզած անունները, ընտրելով պատմութեան դաշտերէն, հանած [218]   ժողովուրդէն--   ու զանգուածը իր իշխանութեան պատրանքը այդ բացառիկ արարածներուն վրայ հաստատուած զգալով ինքզինքը կը բաւարարէ՜: Ուրկէ՞, ինչպէ՞ս:

 

Քիչ բառերով, հեռուներէն պատմող մէկու մը այլուրութեամբը, այդ երիտասարդը կտոր մը բան բերաւ վեր, Սողոմին հասողութեան, իր կեանքէն, կցկտուր դէպքերու, թուականներու շփոթ շարայարումով: Դիտումնաւո՞ր այդ փրթածութիւնը, թէ արդիւնք` քաղաքական զգուշաւորութեան: Ժամանակի զգայութեանց այս ձեւազեղծումը անգիտակից էր անոր մօտ, իբր հետեւանք թերեւս բնախօսական օրէնքի մը, որ ա՛լ անպէտ գործարան մը կը ձգտի խցել, կուրցնել մարմինէն: Հարիւր-մէկ [219] տարին, որ անոր պատիժին տախտակն էր, տեւողութեան յղացքը խաթարած էր անոր ուղեղին մէջ: Ու այս խաթարումը յետահայեաց ազդեցութիւն ալ ունի երբեմն: Ուրկէ՛ իմանար Սողոմենց տղան, թէ ժամանակը ամէնէն ստորին բանն է բանտարկեալին համար: Այդ օրէնքով, ինչպէ՜ս չափէր պիտի անիկա այն միւս հոգեբանութիւնը, որ մահապարտինն է, այսինքն` ա՛յն մարդուն, որ պիտի չապրի, բայց չմեռնի ալ:

 

Խառնակ` բայց թաւալման մեքենականութեամբը մեծ ոլորքներով ճիշդ այդ պատմումէն Սողոմենց տղան յաջողեցաւ կազմել բաւական ամփոփ պատկեր մը, կենդանագիրը տիպարին, որ հինգ-վեց տարի առաջ ապրեր էր իրենց շրջանին վրայ, հեքիաթի պէս տպուած [220] իր անդրանիկ պատանութեան հրաշահայց ուղեղին, կրակին ու արիւնին մեծ ուրականին [221] ընդմէջէն, երբ ազգային երգերը մէկէն միս ու ոսկոր կը դառնային` կարծես իրենց փցուն յօրինուածքէն ներս առնելով «կենարար» շունչը հեռուի Աստուծուն: Դրուագները, գործողութեանց գիծերը, գետինը կը յիշեցնէին այդ անմոռանալի օրերը, իր լսածները, գիտցածները, մասամբ ըրածներն ալ:

 

Այս ճանաչումը, աւելի ճիշդ` ինքզինքը գտնելը ուրիշէն, թուրքին զնտանին մէջ, անոր բերաւ խոր սարսուռ: Չէր համարձակեր հարցաքննել զայն, իր պատմութեան վերջին մասին վրայ, ուր խառնուած էին անունն ու գեղեցկութիւնը գեղանի իշխանուհիի մը, հեքիաթին բերնովը այդպէս բարձրացած դէպի կատարները դիրքին եւ մարմինին: Բայց այդ իսկ հրաշքով այդ երիտասարդը կը զատուէր Սողոմին միւս ընկերներէն, երկիւղած յարգանքի ոլորտէ մը վերցուած: Անոր հայութիւնը առանձին հրապոյր մըն ալ կ՚աւելցնէր անձին անառարկելի ճնշումին: Լեռներ ու դաշտեր դողացեր էին անոր ոտքերուն ներքեւ: Ու դողացեր սիրտն ալ` թագաւորին մօտերէն սիրած կնիկներուն:

 

Առաջին իսկ ակնարկով` այդ երիտասարդը կը զատուէր միւսներէն թերեւս «երեսին մեռոնովը»` ինչպէս ջանաց իր զգայութիւնը տարազել Սողոմենց Սողոմը, երբ իր աչքերէն հոգիին իջան դէմքերը միւս կալանաւորներուն: Անջրպետ մը կայ տեսիլքին եւ անոր` մեր մէջ զգայութեան վերածուելուն մէջտեղը: Յաճախ ատոր ընդարձակութիւնը դաշտն է ապառնի տրամներու: Անշուշտ պակասաւոր են շատերը այս պատկերներուն: Բայց մարդէ մարդ անհուն է կշիռը տպաւորուելու մեր կերպերուն: Նկատի մի ունենաք անոնց ճշդութիւնը կամ թերութիւնները: Ուրիշէ մը մեր մէջ սաղմնաւորուող հոգեկան առաջին իրողութիւնը կը դիմանայ, պատրաստելու համար արարուածները մեր ողբերգութեան, քանի որ մարդոց կեանքը ուրիշ բան չէ` եթէ ոչ անդրանիկ այդ տպաւորութեանց չարաչար հերքումը, ընտանիքէ ընտանիք եւ ազգէ ազգ:

 

Խմբակը, խաղին տրտմութեանը մէջ պահ մը յոգնած, հեռացաւ նկուղին խորքին շրջանակէն, եւ ամէն մէկ բանտարկեալ ինքզինքը երկարեց իր մինտէրին: Մօտ էր կէսօրուան ճաշը ու հացէն առաջ սա մրափը ձանձրախտին առաջին նշանն է քաղաքակիրթ ազգերու մէջ: Հո՞ս:

 

Բանտարկեալ մը երգ մը ոլորեց:

 

Տխուր ու տարօրէն կենդանի այդ երգը կ՚ոգեկոչէր գաւառակի մը փոքրիկ բանտը, առջին` սլացիկ շարքը նոճիներուն: Առջին` գեղածոց ծառ մը թուզի: Առջին` երիտասարդ բերա՜նը անմահ աղբիւրին: Ժողովրդական այս յօրինումներուն պարզ, բայց խորունկ իրապաշտութիւնը Արեւելքի արուեստին գերագոյն սրբութիւնն է գուցէ, երկու երակով ելած կարկառի, - կրօնքին եւ սեռին անկորուստ ճամբաներէն: Գուցէ քանի մը դար առաջ առաջին երակը տիրապետող էր միտքերու: Բայց հիմա մարդիկ, հաւատալով մէկտեղ երկինքի պէս բանի մը գոյութեան, կը սիրեն երկրորդ եղանակը: Գեղջուկ տաղերգութիւնը կը պատմէր այդ տղուն բերնով աշխարհին խորունկ յուզումները, կինը, զաւակը, հայրը, մայրը, որոնք անոնց հոգիին աչքերէն չէին հեռանար:

 

Սողոմը սորված էր զայն առաջին բանտումին: Հաւանաբար նոր հնարուած, դեռ կրելով արի՜ւնը ձայնին, որ այդ կերպ բանտի մը վանդակներէն տեսեր էր դուրսը, պալատին հրապարակը, [222] նոճիները, թզենին եւ աղբիւրը ու յիշեր իր գեղը, ուր կը ձգէր իր կինը, կամ նշանածը, կամ սիրականը, գուցէ օտարին: Այս կսկիծին մէջ այդ քերթուածը կը մէկտեղէր բոլորին ալ սիրտերը: Ու երգած: Իր ձայնը լացուցած էր բոլորը:

 

Հո՞ս:

 

Վախցաւ բանալու իր սիրտը, այսինքն` այդ երգին իր մէջ արթնցուցած խորունկ թախիծը, ամչնալով տարիքէն, մինչ Նալպանտենց հարսը, ու ոճիրէն ետքը, Դելոնենց քարայրին` իր նշանածին պատկերը` լուծուած կրակի մը պէս դոյլ-դոյլ կը թափէին իր միտքին:

 

Բայց օգտուելով` թէ մղուելով ներքին ուժէ մը, անիկա առաւ երգին մէկ տունը, երբ զայն եղանակողը «օ՜ֆ» մը արձակելով շրջեցաւ մէկդի ու լռեց:

 

Բանտարկեալները նստեցան:

 

Սարսուռի ալիք մը զանոնք բերեր էր երգին:

 

Խոր ու տարօրէն տաք ձայնի շղարշ մըն էր հիմա այդ պարզուկ երգը ամէնուն առջեւ, փռելով պատկերները այնքան կենդանի, որ ամէն մէկը ինքզինքը կը գտնէր իր տունին մէջը, քովը իր սիրելիներուն: Ինչպէ՞ս այս սովորական եղանակը մէկէն ի մէկ ստացեր էր այս ահաւոր խռովքը, ու մութ, անգոյն յուզումները ելեր էին [223] սա թրթռումին ու շօշափուող այրուցքին:

 

Միջամտեցին, որպէսզի շարունակէ:

 

Ու շարունակեց:

 

Այն ատեն, կիսակամար այդ նկուղին ներքեւ դող-դող ու կտոր-կտոր շինուեցան կեանքի այն ընդարձակ, անկորնչելի քանդակները, որոնց արժէքը անկէ հեռացուածները միայն պիտի դատեն այնքան իրաւ: Ու գեղանի թզենին իր ոստերուն մարմար միսերը կ՚ոլորէր, կիներու բազուկին ու աղջիկներուն զիստին նմանակ: Ու անոր պտուղներէն կը կաթէր մեղրը նման սիրոյն, զոր կիներուն բերանը գիտէ դուրս ծորել կամ աչքերը հեռուէն օրօրել:

 

Ու կեցաւ այդ նկուղին երկու կանգուննոց հասակին վրայ [224] ամբարձիգ [225] նոճին, թարմ ու պատանի, որ գերեզմանի մը կուշտին սեւ-սեւ կ՚ելլէ վեր, հողէն հանելով շքեղ սիլուէթը հոն պառկած հարսին, զոր դանակ մը ճեղքեց իր փորէն, մեղքի մը սաղմը քակելու համար արգանդին ոստայնէն: Հէյ ժողովուրդի երգե՜ր, յիմար են ձեզ հասկցողները, որ հարիւր-մէկով [226] կը շղթայուին: Բայց ի՞նչ` միւսները, որոնք ձեզ կ՚ընեն մտիկ ու խոտերնին կ՚ուտեն, այսինքն` ոսկի կը դիզեն:

 

Ողողուած աչքերով բոլորեցին Սողոմը:

 

-- Դուն ո՞ւր սորվեցար:

 

Կարծես մէկ բերան, հարցումը: Ու չէին գիտեր, որ կը վախնային երիտասարդին հաշւոյն, վասնզի երգին վերջին տունը մահուան ողջոյն մըն էր աշխարհին, անոր ամէնէն բարձր` ինչպէս խեղճ բաներուն, թագաւորին եւ գնչուին, իշխանի աղջիկ անմատոյց հանըմին` ինչպէս պարտէզ աշխատող պարզուկ պարմանուհիին, որ տարիէն կը դառնայ հարս:

 

Չպատասխանեց:

 

Հայը լրացուց ընկերներուն փափաքը, տալով փոքր տեղեկութիւններ: Սողոմին թուրքերէնը անբաւական էր այդ պաշտօնին:

 

Կէսօրուան ճաշին արդէն անոր անունը անցած էր նկուղէն: Դրացի նկուղները հետաքրքրուեցան նորեկով, երբ վանդակէ վանդակ ձայն արձակեցին:

 

Բաժինին պետը, հանգստեան կանչուած տասնապետ մը տարածեց անոր ձայնին քաղցրութիւնը ամբողջ այդ բաժանումին:

 

Արգիլուած գործիք մը   --սազը--,   հակառակ տնօրէնին հրահանգին, ճաշէն ետք գաղտագողի մտաւ նկուղէն: Երիտասարդ հայը գիտէր նուագել ու պիտի ընկերանար Սողոմին: Մինչ այդ, կէսօրէն յետոյ, ժամը երկուքին թիւ տասներկու նկուղը արտօնուած էր բանտին խօսարան-ընդունարանը ելլելու, տեսնուելու համար այցուորներուն հետ:

 

Տեսակ մը մեծ, շատ մեծ գառագեղ այս խօսարանը, որ կը յիշեցնէր մզկիթներու բակին ութանիստ աղբիւրները ու զանոնք շրջանակող ցանկապատը: Անիկա, բանտին այդ թեւին յանգումին վրայ, նոր կառոյց մըն էր, գործը` բանտերու տնօրէնին, գիտցողներուն հաւաստիքով` անոր աղջկան, որ Գերմանիա կրթուած հանըմ մը ըլլալէ զատ, կը հետաքրքրուէր բանտին կենցաղովը: Ով գիտէ ո՛ւր էր տեսեր այս դրութիւնը եւ համոզած հայրը այս կառուցումին:

 

Անշուշտ մարդասպաններու բաժինին երկար նրբանցքը այդ տաղաւարին հետ կը կապուէր մէկ մարդու բաւող անցքով մը, ամբողջովին երկաթահիւս, որուն վրայ չորս կէտերէ չորս խուցեր, մարդ մը կանգուն ընդունելու չափ մեծ, կը կատարէին անհրաժեշտ հսկողութիւնը: Իւրաքանչիւրին պահակ` սուինաւոր ու պատրաստ կրակի:

 

Տաղաւարին մարմինին վրայ, դուրսէն ուրիշ երեք ալ խուցեր կը կատարէին ներսին վրայ դաժան ու պարտադիր հսկողութիւնը:

 

Դուռը, ուրկէ արտօնուած էր այցուորներուն մուտքը, դարձեալ կը կրէր նոյն նկարագիրը: Մէկ մարդ միայն կարող էր անցնիլ հոնկէ մէկ անգամէն: Կենդանաբանական [227] պարտէզներու մուտքերը կանոնաւորող այդ դրութիւնը գործն էր օրիորդին:

 

Շաբթուն մէջ որոշ օրեր, մարդասպանութեամբ դատապարտուածները հոն կը հանուէին պատահական այցելութիւնները ընդունելու ծանօթի, ազգականի, ծնողքի: Ասիկա նոր տրուած շնորհ մըն էր ասոնց, զրկուած ատկէ մինչեւ նոր ատենները, քանի որ իրենց յուսահատ արգելափակումին մէջ ինքնասպանութիւնները կը վերագրուէին այդ խստութեան ու մեկուսացումին:

 

Դեռ այցելու չէր երեւար, երբ թիւ տասներկու նկուղին պատժապարտները հատ-հատ առաջնորդուեցան խօսարան: Սողոմը անտրամադիր էր: Ընկերներու պնդումը, թերեւս արեւու լոյսին մէջ զայն լաւ մը տեսնելու թաքուն փափաքը, յայտնուած միաբերան բոլորին կողմէ, վերցուց անոր տհաճութիւնը: Բանտապահը խառնած էր իր ձայնը միւսներուն:

 

Օրը արեւ ունէր, թէեւ անզօր` բայց յստակ: Երեք օրէ ի վեր տեղացող տարափը աւլեր էր փոշին, որ բարձրապարիսպ խորութեանց մէջ կը յամառի, չվախնալուն հովէն, զոր կ՚անգիտանայ գրեթէ: Տաղաւարին երեք կողմէն Աստուծոյ արձակութի՜ւնը: Այսինքն` գետին, սալարկուած, ծառերով նաշխուն, որոնց ոստերուն ծայրին տակաւին չոր տերեւներ կը կենային չես գիտեր ո՛ր հրաշքով: Մարդեր, ոչ ոստիկան [228] ` այլ քաղաքային տարազով, թուղթէ ծրար անութներուն, կամ տղաք, որոնք տերեւները կը շարէին դերձանի վրայ: Աւելի հեռուն, մօտ երկու հարիւր քայլ վերօք, ճակա՛տ, այսինքն` կուսակալին յարկաբաժինը: Մօտին` բանտին տնօրէնութիւնը, այսինքն` անոր բնակարանը:

 

Ո՛չ ոք, որ մօտենար երկաթահիւս դրան:

 

Բանտարկեալները յամառ էին իրենց իրաւունքը զիջելու նոյնիսկ այն պարագային, երբ ոչ մէկը ներկայանար իրենցմէ մէկին:

 

Նստեցան անոնք տախտակէ սեղ երու [229] վրայ, երեսնին տուած երկաթ ձողերուն ու սպասելով:

 

Խօսարանին ուղղակի ոտքին` կանոնաւոր ածուներ, ամէն ձեւերով, որոնք կը մշակուէին թեթեւ պատժապարտներուն կողմէ: Անոնց մէջ շատ սիրուն զանազանութեամբ, ամէն եղանակի ծաղիկներ, առատ, բարի՜, բարի՜, բարի՜ բանտին մէջ բուսնելնուն, կարծես այդքան աղուորցած: Անոնց մշտական ներկայութիւնը, ժպի՜տը (թող ներուի այս բանաստեղծութիւնը) խոր էին, ա՛յնքան` որ կը յուզէին սիրտերը քարէ այդ մարդերուն: Ծառեր` թթենի, շագանակենի, մա՛նաւանդ հովանոցաձեւ կասկենի, խնամուած եւ յօտուն, որոնք աշունէն թեւաթափ, բայց ոստովի` պահող կնիքը զիրենք սիրող քաղաքին:

 

Աղբիւր, առատ, երգեցիկ: Ջուրը Պրուսայի դաշտին ամէնէն գեղեցիկ բերքն էր այդ ատեններուն:

 

Շաբաթը հեղ մը, այս տեսարանը, ազատ ու մանրանկար աշխարհի մը խռովքովը, անոնց հոգին կ՚ընէր տակնուվրայ, անոնց դարձնելով գրեթէ անկարելի զգայութիւններ, անոնց մէջ մշակելով տեսակ մը չիրագործուած մարդկայնութիւն, որ զաղփաղփուն բաներու ետեւէ` մեր սէրն է յաճախ, մեր տղայութեան մէջ այնքան կենդանի, երբ կը խաղանք, թիթեռ կ՚որսանք, ծաղիկ քաղելու համար անմատոյց գագաթները մինչեւ մեր մարմինը կը վտանգենք: Աւելի՜ն: Անոնք կ՚այցուէին հոդ բարիքին ալ զարկէն, արեւուն տակ այդքան անուշիկ դողացող այդ արարածներուն հոգին երբ կու գար իրենց չարիքի ծորակ ռունգերէն անցնելու ու իջնելու գէջ տրտմութիւնները մինչեւ անոնց սրտին, հոն բանալով «թաւիշ համբոյրը» բանաստեղծին, հոտած այդ անդունդին խորշերն ի վար սրսկելով թեւաւոր այն խաղաղութիւնը, նուաղուն քաղցրութիւնը, որոնք ծաղիկներու բոյրերը գահաւորակ կ՚ընտրեն յաճախ ու կը ճեղքեն մեր կարծրացած քարութիւնը, ինչպէս արեւը` ժայռերուն փերթերը կ՚անցընէ ջերմութիւնը իր շողերուն:

 

Ու այդ կէս վանդակուած օդին մէջ կը ծխէին: Այսինքն` կուլ կու տային ծուխը, անհասկանալի անյագութեամբ, քով քովի, փոքրիկ ծխաններու վերածած իրենց ռունգերը: Ի՞նչ էր համը այդ ծխազարկին: Սողոմը կ՚ամչնար հարցնելու ու կը դիտէր զանոնք, երբ դալկահար, ճերմակէն հեռու գոյնէ մը անոնց դէմքերը թարախի գոյն դեղնութեամբ մը ստուերուէին:

 

Անոնց դէմը, բանտերու մայր բակին մուտքին, փերեզակ մը կը գովէր իր սիմիթ ները, զինուորական իր վերարկուն կրելով հպարտ աղքատութեամբ մը: Թեւ չունէր, զոհած ըլլալուն [230] փատիշահի փառքին ու գոհ էր իր անկիւնէն, քանի որ բանտը երկու հազարի մօտ բնակչութեամբ քաղաք մըն էր ու կ՚ընդունէր հարիւրաւոր այցելու, բոլորն ալ իրենց վիշտին հետ օղակ մը ոսկեզօծ հաց փոխադրելով այդ անժառանգ սրտերու վայելումին: Տեղեր կան ու պահեր, որոնց մէջ նիւթական զգայութիւնները ինքնաբերաբար կ՚ոգեղինանան ու իբր ոգի կ՚աղբերանան թէ ներս, թէ՛ դուրս:

 

-- Հո՛ս, հո՛ս, հո՛ս:

 

Ոչ ոք մէջտեղը: Բայց ձայնը ծանօթ էր միւսներուն, կոշտ ու հատու:

 

Բանտարկեալները թեթեւ քմծիծաղով մը գլուխ շտկեցին:

 

Անոնք շատ լաւ կը ճանչնային այդ կանչը, իր ձայնաստիճանին խորհուրդէն ու իմաստէն: Այսօրուան նման կոշտ ու հատու, այդ աղաղակը կ՚արտայայտէր խուլ դժգոհանք: Նշան` թէ այցելուները հաճելի չէին ծերունի դռնապանին: Ուրիշ օրերուն, այդ կտրուկ հրամանը կը փոխուէր փաղաղիչ քաղցրութեամբ, սիրտբաց հրաւէրին:

 

-- Թող հրամեն:

 

-- Հրամեցէք:

 

-- Պէյեր:

 

-- Էֆէնտիներ:

 

Այս ամէնը` ենթակայ նուէրներուն սակացոյցին: Թուրքերուն պախշիշ ը քիչ մը աւելի Արեւելք է անշուշտ:

 

Ալի Պապան ծանօթ էր մա՛նաւանդ իր անգթութեամբը ոչ-թուրք բոլոր այցելուներուն դէմ, երբ աղուորիկ պախշիշ մը բաւարար մեղմացում մը չստեղծէր իր կարգուսարքերէն: Անիկա չէր կրնար ժամերը փոփոխել անշուշտ: Բայց կու տար արգիլուած կարգ մը բաներ, հերի՛ք է որ հատու նկարագիր չունենային: Գինի, օղի, հաշիշ կը մտնէին այցուորներու կողմէ, բարեհաճ ու գնուած հաւանութեամբը հարիւրաչեայ դռնապանին, որ մէկ աչքով --միւսը փտած էր գլխուն իջած սուրի մը բերանէն--   կը տեսնէր ամէն բան: Կաշառելի էր թղթակցութեան մարզին վրայ, սրտի մեծ գոհունակութեամբ, քանի որ իր ուղեղը չէր հասկնար, թէ մարդիկ ինչ չարիք կարող էին հասցնել իրարու… թուղթով: Իր պաշտօնէն վռնտուելու սպառնալիք մը միայն զինքը ըրած էր զգոյշ հայ բանտարկեալներուն հանդէպ, որոնք վնասակար թուղթերով կրնային փատիշահը անհանգիստ ընել, ինչպէս կը բանաձեւէր կացութիւնը, հայկական կարմիր թերթերը լսած ըլլալով: Ու կու տար թերթերը, թուրքերէն ու յունարէն, բայց կ՚այրէր հայերէնը: Ալի Պապան գէշ մարդ չէր: Պզտիկ հանըմներու ձեռքէն քառասուննոցին հետ նամակներն ալ գաղտուկ կ՚անցընէր ու կը պահէր սիրային կապ մը ամիս, կէս տարի, տարիով պատժուածներուն ու անոնց դուրսի սիրականներուն մէջտեղ, բարիք կատարողի խոր գոհունակութեամբ մը:

 

Խոժոռ, առանց ժպիտի, մեծ մօրուքը թթուեցուցած` անիկա երեւցաւ սրտնեղ: Պարզ իր պատկերէն թիւ տասներկու նկուղին բնակիչները հասկցան այցելուները, դեռ զանոնք չտեսած: Ալի Պապային անզօրութի՜ւնը թուրք կիներու դէմ, երբ ասոնք այցի գային իրենց պատժապարտ պարագաներուն: Խուլ` բայց յայտնի զայրոյթով մը անիկա կը դատէր այդ հանըմները, զարմանալով անոնց հասկացողութեան պակասին: Ո՛չ խան ունէր, փա՜ռք Աստուծոյ, ոչ ալ խանութ: Ո՛չ տարիք, ոչ ալ աչք, որպէսզի մարդիկ թերանային իրեն հանդէպ իրենց պարտքը կատարելու: Այդ պարտքը թուրքերէն օրհնաբանուած ու ա՛լ օրինականացած կաշառքը չէր նկատեր ան: Երբե՜ք: Բաւական միւսլիւման էր Մարգարէն վիրաւորելու, դէմ երթալով անոր հրամանին, որ կաշառքը կ՚արգիլէ, բայց չի ճշդեր չափը: Իր ուզա՞ծը:

 

-- Հեռու լսողաց…

 

Ո՜վ կը համարձակէր ցաւի այս տունին մուտքին այդքան անաստուած պահանջ մը պարտադրել: Բայց ո՜վ էր ան անաստուածը, քեաֆիր ը, որ մեռել մը թաղող հոճան անօթի իր տունը կը ղրկէր: Ու ի՞նք: Անօթի՞: Չէր անշուշտ: Բայց տու՜նը: Այնպէս որ, անիկա տեսակ մը տուրքի կշիռ էր տուած իր գանձումին, որուն հանդէպ թերացում մը զինքը կ՚ընէր բիրտ, տգեղ ու հայհոյիչ, երբ այրեր ըլլային այցելուները: Համաձայն անոր անողոք սկզբունքներուն, անկարելի էր ներս մտնել, ըսել կ՚ուզէր` հանդարտ մտցնել արգիլուած ապրանք, տեսնուիլ ժամերով, դուրս հանել սանկ ու նանկ բաներ, որոնք բանտարկեալները շահ ունին բանտէն փախցնելու մէջ, առանց հատուցանելու Ալի Պապային տուրքը: Տո՜ւրքը Ալի Պապային, որ ունէր մէկ աչք, տուն մը զաւակ, վաթսուն հատ լուսնային տարի, չորս հատ կապար մարմինին զանազան գաւառներուն մէջ, միշտ «ի փառս փատիշահին» եւ ոչ մէկ միջոց ապրուստի, ո՛չ վարձք, ո՛չ ամսական, ո՛չ հեռուէ հեռու սանկ ճռիկ աղբիւր մը շահու, մեծցնելու համար իր զաւկըները, կէս-կէս թիզ տարբերութեամբ, բոլորն ալ վար քսանէն, եւ յանձնելու փատիշահին բանակին:

 

Ծանր պատժապարտներու մօտ ամէն այցուոր գոնէ տուփ մը սիկար չի մոռնար բերելու:

 

Դռնապանը շիտկէ շիտակ իր տասանորդը կը գանձէր, պատասխանելով ուղղուած կատակին:

 

-- Ա՞տ ալ տղոցդ է, Ալի Պապա:

 

-- Ա՜տ ալ մեծ տղուս, Ալի Պապային:

 

Ու ցոյց կու տար իր մօրուքը, որ կզակին վրայ դեղնորակ խաւ էր կապեր ծուխէն:

 

-- Մօրդ կա՞թն է, Ալի Պապա:

 

-- Յիմա՜ր, - կը պատասխանէր անիկա: Ու կը ձգէր, որ ուրիշներ լրացնէին լուսաբանութիւնը, զոր տուած էր ով գիտէ քանի՜ հարիւր առիթով: Մօր կաթը զանցառելի բան էր այդ ծուխին հետ բաղդատուած, ինչպէս կեանքը ի՛նք ալ կ՚ապացուցանէր: Չէ՞ որ հիմա պէտքը չէի՜ն զգար անոր, այդ կաթին: Ծուխի՞ն: -Անոր աչքերը շէշ ը պէշ կը տեսնէին [231], երբ սիկարին ժումը յապաղէր:

 

Անողոք էր անիկա հանդէպ ամէն դժկամութեան այրերու կողմէ: Ու անոր դժուարութիւնները կիներու երեսին բաւ էին զզուեցնելու այցելուն, իրենց արգելքներով: Ամէնէն աւելի կ՚ախորժէր գոց ձեռքով կիները սպասցնելէ: Զանոնք կ՚ենթարկէր կնոջ մը կողմէ անգութ խուզարկութեան, կը ձանձրացնէր իր ձգձգումներով, յետոյ կը հասկցնէր, բարբառուն օրինակներովը [232] ուրիշ ազատ մուտք ստացողներուն, Ալի Պապային օդով [233] միայն չապրիլը: Այնպէս որ, ներսինները, ինչպէս դուրսէն եկողները համակերպած էին անոր տուրքին, որուն գանձումին եղանակները երբեմն խոշոր ալ զուարթութիւն կը պատճառէին տխուր սա տաղաւարին մէջ:

 

Բացաւ դուռը:

 

-- Օդը պայծառ չէ այսօր:

 

Պարզ էր ակնարկութիւնը: Բայց ոչ չար [234]:

 

Բանտարկեալները խնդացին կիսաժպիտ: Գիտէին, թէ ովքեր էին այցուորները:

 

Երկու կին:

 

Այնքան լուրջ ու տխուր բան մը կը բերէին իրենց հետ, որ բոլորը մէկ, զգաստացած, ամփոփուած ելեր էին ոտքի:

 

-- Բարեւ ամէնուդ, զաւկըներս:

 

Տարեց կինն էր խօսողը: Ան ի՜նչ բնականութեամբ, ի՜նչ քաղցրութեամբ բանտարկեալները անոր բերնին մէջ զաւակները եղան մէյ-մէկ մօր: Էի՞ն: Եղած էի՞ն սա արիւն խմած գազանները մօր մը ծոցին քնացող տղան, աշխարհի ամէնէն անուշիկ բա՜նը: Շունչէն տառապող, որովհետեւ ծեր, անիկա կը հեւար տաղաւարը գետինէն զատող հինգ ոտք սանդուխէն, ու կը ջանար ափովը պաշտպանել լարուած բերանը:

 

Դրաւ ծրարիկը կուշտին ու նստաւ:

 

Սեւ, անփայլ կտաւէ ֆէրաճէ ն [235] միակտուր բան մը կ՚ընէր անոր մարմինը բայց հիւսքին կոշտութեամբն ալ կը պատմէր աղքատութիւնը տունին, ուրկէ եկեր էր անիկա: Գլխուն` ճերմակ լաչակ, աչքերը միայն ազատ ձգող: Քրտնա՛ծ ալ, հակառակ զով օդին, քանի որ ափովը հով կու տար աչքերուն:

 

Վերցուց լաչակը:

 

Վաւերական պառաւ:

 

Բայց անոր դէմքը կ՚արտայայտէր կսկիծ ու ան ալ անյատակ տեսակէն: Սողոմը ապրեցաւ: Ուրեմն ցաւը սեփականութիւնը չէր մինակ իր գեղին պառաւներուն: Թուրքերն ալ կը տառապէի՜ն: Սուրի պէս հարուած մըն էր այս խելամտումը անոր ուղեղին: Իր տեսած թուրքերը մարդեր էին ուրիշ աշխարհի: Ասիկա՞: Ու նայեցաւ աւելի ուշադիր: Պառաւին դէմքին, ցաւի շղարշին հետ միւս ալ ցոլքը, բարութեան, քաղցրութեան ցոլքը, ան ալ ճանաչելի, ինչպէս էր երեսը իրենց գեղի աւագ շուրջառին. զոր միայն կու տար պատարագուոր եպիսկոպոսին, աչքովը հիանալով բեհեզի բացխփիկ ցոլքերուն ծալք-ծալք փոխուող ծիրանի՜ն: Հա՞յ:

 

Անոր քով, ոտքի, բարակ միւս ձեւ՛ը, խռովիչ` սեւ իր պատեանին մէջ, որմէ ձիւնի պէս մաքուր ձեռք մը կը հանգչէր պառաւին ուսին: Բանտարկեալները, վարժուած, եղան զգաստ: Իրենց ընկերոջը քոյրն էր անիկա: Բայց Սողոմը, նոր, անծանօթ այցելուին հանգամանքներուն, աչքով կ՚ուտէր այդ սուտ, փղոսկրեայ թաթիկը: Առաջին անգամն էր, որ այդքան մօտիկը կ՚ըլլար անիկա թրքուհիին:

 

Երիտասարդ կնոջ երեսը փակ էր բոլորովին, սեւ ու նրբահիւս վառով մը, որուն տակէն, իբր հաստ շուքէ մը, զգալի էր [236] հրապոյրը անոր դէմքին: Ինչպէս ուրիշ, այս անգամին ալ, հակառակ բանտարկեալներու պնդումին` անիկա չնստաւ:

 

Մօտ երեսուն տարեկան երիտասարդ մը, շղթային կողմը քիչ մը հակած ուսով, [237] բռնած էր ձեռքը այդ պառաւին: Դուրսէն դիտող մը դժուար կը զատէր մօր ու տղու դէմքերէն ո՞րն էր աւելի երիտասարդը, այնքան` գիծ ու արտայայտութիւն կը կրկնէին զիրար:

 

Լուրջ, խորապէս յուզուած, հազիւ կրնալով զսպել լացը, որ կար, բայց չէր թափեր, հարցուց անիկա:

 

-- Ինչու՞ չբերիր նորէն:

 

Հարցումը նկատի ունէր իր երկու պզտիկները, որոնք ամիսը հեղ մը մեծ մայրիկին հետ այցի կու գային բանտի հայրիկին:

 

Արցունքի ու ջարդող տրտմութեան այդ տեսարա՜նը: Ինչպէ՜ս կը պլլուէր անիկա զաւկըներուն, երկու երեսներուն փակցուած անոնց այտերը, երկու թեւերովը հիւսած անոնց կռնակները ու աչքերը գոց հոտուըտալով անոնց վրայէն ինչ որ ազատութիւնն է դուրսի աշխարհին, լեռն ու դաշտը, խոտն ու ծաղիկը, ու մարդը մարդ ընող այն մեծ ու պզտիկ բիւրաւոր զգայութիւնները, որոնց մէջ կը լողայ մեր խեղճ մարմինը, առանց գիտնալու: Ու տակաւին անոնց թարմութեան մէջ կը փնտռէր ձայները իր արիւնին, իր երակներուն վատախտարակ իմաստութիւնը: Յետոյ` պոռթկում: Յետոյ` մանուկներուն ժպիտը: Ու ահաւորը, այսինքն` բաժանումը:

 

-- Ինչո՞ւ չբերիր:

 

Պառաւը լռեց: Երիտասարդ կինը, առանց լաչակը ընելու վեր` շշնջաց.

 

-- Մի լար նորէն:

 

Լացեր էր այդ մարդասպանը, տղոցը մտապատկերէն:

 

Սողոմը մոռցած շղթաները, տարուեր էր սեւազգեստ ու նրբահասակ ձեւին, աչքը ընելով դէմքէն թաթիկին: Մէկէն անոր միտքին շինուեցաւ գեղին տեսարանը, գնչու աղջկան հանդիպման կէտէն: Ու տեսաւ, որ պատկերը տեսակ մը անդրադարձ ալ էր: Եղաւ աչքին կէս-կարմիր [238] հինայուոր ձեռքը գուշակուհիին ու կեցաւ քովիկը պառաւի ուսին հանգչող ձեւին: Յետոյ, այս զուգորդութեամբ` Նալպանտենց հարսինը: Այս մերձեցումը կոտրեց պատրանքը: Անիկա զգաց, որ բանտն էր ինկած հիմա, տուն կրակելու, երկու հոգի վառելու մեղքերով: Յոգնութիւն ու քրտինք: Ոճիրէն կը նեղուինք, երբ ջերմութիւն չէ անիկա: Յոգնութիւն ու բեկում, վասնզի պարուրուեցաւ աւելի տխուր բանով մը, - անիկա առաջին անգամ զգաց իր ահաւոր արարքը: Ու զգաց մա՛նաւանդ անոր կատարեալ յիմարութիւնը: Կնիկի՜ մը համար` որ սա դէմի ձեռքին պէս բան մըն ալ չունէր: Լախտի պէս հզօր այս ապաշաւը անոր սպառած հոգին անգամ մըն ալ տրորեց: Կախաղա՞ն: Չէր տեսներ: Բայց կը զգար, թէ չունէր վախնալիք:

 

Մօրը հետ խօսող երիտասարդը հարցուց պզտիկէն: Սորվե՞ր էր էլիֆպա ն [239]:

 

-- Կը կարդայ, - երիտասարդ կինն էր:

 

Անոր ձայնէն, ինչպէս մեքենայի մը հովէն, կը դողար Սողոմը:

 

-- Աստուած չընէ, որ բերես:

 

Ըսողն էր կամար կռնակ ու խժան բանտարկեալը, որուն շղթան, բարակ երկաթէ, կը փայլէր փառ-փառ, վասնզի տէրը մենագարութիւնն ունէր զայն շփելու ամէն օր, չուխայի կտորիկով մը, իւրաքանչիւր օղակը, մատներուն հասման շրջանակովը: Քմահաճո՞յք: Ո՜վ գիտէ: Հասան աղան շղթայած ու ծառին գամած էր կինը, անտառին մէջ, հեքիաթի պատմում մը իրագործելով: Յետոյ դիզած փայտ մարմինին շուրջը ու կրակած: Մե՞ղք: Չունէր, բացի տգեղութենէն, զոր ստեղծեր էր անիրաւ վէրք մը աղուոր երեսին, վերածելով զայն ցուցանք բանի մը: Հոճա մը այդ վէրքը անուանած էր տունին վտանգը, զոր կրակը միայն կարող էր մաքրել: Այրած էր վէրքը, բայց այլանդակած, առանց բուժելու: Փոխանակ զայն արձակելու` անիկա իր տունին վտանգը անհետելու հոգով, մաքրած էր կինը, ու կը քաւէր իր ոճիրը: Տղու չափ բարի ու սիրտէն հարուստ, գրեթէ կու լար, երբ բացուէր խօսք պզտիկներէն: Հոճան իրեն զլացած էր ընդմիշտ զաւկի մը յոյսը:

 

-- Իրաւունք ունիս, տղա՛ս:

 

Լռեց մայրը ու անոր հոգիին խոնաւութիւնը շոգեւոր բան մը կու տար անոր ձայնին:

 

Անհուն թախծութիւն մը մէկէն իջաւ բոլորին սրտին: Աչքերնուն առջեւն էր դժնդակ, անդիմակալ պատկերը   --երկու պզտիկ, վեց եւ ութ տարեկան, փաթթուած իրենց հօրը սրունքներուն, հեկեկանքով ու պաղատագին, չձգելով, որ մեկնի հայրիկը: Ան ի՜նչ արցունքով անոնք կ՚աղաչէին ոստիկանին, որ սպասէ քիչ մը, Ալի Պապային, որ համոզէ հայրիկնին: Երկու ժամ տեւող այդ խօսակցութեանց ընթացքին, գառագեղ այդ տաղաւարը կը վերածուէր անոնց համար իրենց տան պարտէզին, ան ալ այսպէս վանդակուած, ինչպէս են պատուհաններն անգամ թուրքերուն: Կը պատմէին հայրիկին իրենց շինած բաներէն, - կօշիկ, քարէ, ոչ թէ անցեալ տարուան նման փայտէ, ջաղացքի քար, աղուէս մը եւ կեավուր ի քահանայ մը, բոլորն ալ կակուղիկ կրաքարէն, որուն հանքը մօտն էր իրենց տունին: Ու կը պատմէին [240] տակաւին հասած պտուղներէն, որոնցմէ շագանակները` շարոց, ու խնձորները` պսակ կը սպասէին իրեն: Մայր չունեցող տղոց սա աղապատանքը   --անոնց մայրը մեռեր էր երկրորդ մանչուն ծննդաբերութեան ատեն--, զոր մօրուի մը վայրագ պատկերը ըրեր էր սրտառուչ որբութիւն [241], տարիքին հետ կը զտուէր: Մօրուին մահը շունչ էր տուած անոնց յուսահատութեան: Կը զարնէին իրենց ոտքերը գետին: Ու կ՚ուզէին անպատճառ, որ դառնար տուն իրենց հետ, հիմա՛, որ սեւ մայրը (մօրուն) փախած էր տունէն: Քաղցր մանուկներու այս յուսահատ ու միամիտ պնդումը փղձկում [242] կու տար սա ապառաժ սրտերուն, որոնց ամէն մէկը առնուազն երկու հեղ տուն էր աւրած:

 

Եղաւ թոյլ լռութիւն:

 

Տխուր այդ անցեալը, ինչպէս սեւ մետաքսի շղարշ մը` իջաւ խորը անոնց մտքի ծովին ու լուծուեցաւ հոն: Վիշտը անդամալոյծ կ՚ընէ երբեմն մեր կամեցողութիւնը:

 

Դուրս գալու համար այս մղձուկէն` բանտարկեալ մը սիկար մը հրամցուց պառաւին, որ օրհնեց ու վառեց:

 

Կը ճանչնար բոլորն ալ: Երեք տարի է, կու գար անվրէպ, ամէն ամսու մէկ անգամ: Գիտէր ողբերգութիւնը ամէնուն: Պայրամէ պայրամ` անիկա կը կտրէր բերնէն, քարէն կ՚ընէր ճար, հասցնելու համար սա խոռոչին` տօնական անուշեղէնը:

 

Շատ տուողը` դրամէն,

Քիչ տուողը` հոգիէն

կ՚ըսէր անիկա ու կը բանար բերանը իր փախլաւայ ին: Ժողովուրդը մինակ վայրագութիւն, վայրահաչութիւն, զրպարտութիւն, անգթութիւն չէ թուրքին, ինչպէս հայուն մէջ, այլ` սա փոքր, տկար վսեմութիւններն ալ:

 

-- Նո՞ր է:

 

Տեսեր էր Սողոմը ու նշանացի հարցուցած էր զաւկին: Երբեմն չենք պատասխաներ, յստակ չգիտնալով ինչուն: Բայց յետոյ կ՚անդրադառնանք, որ ուզած էինք խնայել մեզի չափ ուրիշները:

 

-- Ի՜նչ ալ կէնճ է.

 

Բոլորը դարձան իրարու: Ո՞վ: Բանտարկեալները ամէնէն ուշ կը հետաքրքրուին տարիքով, որ ժամանակի ստորաբաժանում մըն է ի վերջոյ: (Անոնք մարդեր են, որ ամբողջը ուրացան այդ ժամանակէն): Յետոյ գտան, որ իրաւ էր: Տեսած էին Սողոմին թարմութիւնը, բայց չկապած զայն տեւողութեան յղացքի մը: Մայրերը միայն ամէն հասակ պիտի տարուին կապելու ժամանակի գիծի մը, վասնզի իրենք են, որ զաւակ մեծցնելու ճամբուն, ամէնէն աւելի զգացած են, թէ որքա՛ն դանդաղ, մազ-մազ կ՚աճին սա հսկայ ձեւերը, պատրաստ թիրախ` ճակատագրին հարուածին: Սեւազգեստ ու նրբահասակ կինը ձեռքը քաշեր էր պառաւին ուսէն:

 

-- Անունդ ի՞նչ է, զաւա՛կս:

 

-- Սողոմ:

 

-- Սիւլէյման, - աւելցուց անոր հայ ընկերը:

 

-- Ձե՞ր կողմերէն:

 

-- Անոր պէս բան մը:

 

Պառաւը չգնաց առաջ: Հետաքրքրութիւնը ենթակայ է կարգ մը օրէնքներու: Ներելի չէ ոճրագործէն լոյս ուզել իր ոճիրէն: Պառաւը քիչ մը կոկուեցաւ: Դուրսը, մոլեռանդ քաղաքին մէջ, Հայկական ողբերգութիւնը ընդարձակ իրողութիւն էր կիներու մարզէն: Իրենց այրերուն հայհոյութեանց ընդմէջէն անոնք կը տեսնէին բարի թրքուհիները տիկ եղած այդ անիծեալ ազգին ֆետայիներէն: Այս տաղաւարին մէջ, դուրսէն ներարկում անհրաժեշտ էր սակայն: Ոճիրին սպասաւորները դժուար կը մտնեն ուրիշներու թելադրութեան տակ, բայց կը մտնեն: Ազգամիջեան ատելութիւնը, պետական մշակոյթ, զանոնք կը հրահր բացառիկ շրջաններու: Կը մեղքնայի՞ն: Տեսան, որ տժգոյն էր իրենց բոլորէն աւելի: Ու քաղցր` ոճիրին անծանօթ իր հայեացքովը: Անոնք ամէն նորեկի վրայ, փորձն ունէին այն վայրագ հեղումին, որով աչքերը, առանց պահանջի, ինքնաբերաբար կը թափեն իրենց մեղքը` շրջապատին: Ա՛յնքան` որ այդ նայուածքը խոստովանութիւն մըն էր ինքնին: Սողոմին վրայ ոչի՞նչ` որ մատնէր:

 

Չէր կարելի, այդպէս տարազել անոր միամիտ գեղեցկութիւնը: Բան մը զայն կը զատէր ընկերներէն:

 

-- Քեզմէ՞ ինչ լուր:

 

-- Ոչինչ:

 

Պատասխանողն էր հինգ տարիէ ի վեր երսունէն բաժնուիլ չուզող կարճահասակ մարդ մը, որ կերած էր վճիռը հարիւր-մէկ [243] տարի, բայց դիմած` թագաւորին: Սովորութիւն էր ատիկա, արդարութեան վրայէն ցատկելով, ճակատ քսելու փատիշահին «երկնաստիճան գահոյքին աստեղատիպ, աստեղակուռ ոտքերը»:

 

Դիմած էր ու ատիկա բաւ էր իրեն, ինքզինքը զատելու խումբին կնիքէն: Տեսակ մը շնո՛րհ, այս ինքնապատրումը, տրուած բանտին վարչութենէն: Տարին հատ մը-երկուք, նահանգներու բանտէն, բախտը կ՚ողջունէին կայսերական ներման արժանանալու:

 

-- Աստուած ողորմած է, զաւա՛կս:

 

Ու չէր հարցներ, թէ ինք ինչու՛ չէր կատարած այս դիմումը իր ատենին:

 

-- Ինշալլա՜հ, մայրիկ, ինշալլա՜հ:

 

Ախորժով ու յայտնի յոյսով այս բացագանչականը, ամէն անգամուն ալ բանտարկեալներուն սիրտը կը սեղմէր իբր կատարուելիք իրողութիւն: Նախանձէն դուրս զգացում մըն էր ասիկա անոնց մէջ: Կու գայ պահը, երբ ոճիրը մեզմէ վեր կը բազմի:

 

Այս աստուածային միջամտութեան հաւատաւորը կը մոռնար սակայն, թէ սպաննած էր քոյրը, ասոր երկու տղաքը, սիրահարը, չորս հոգի վայրկեանի մէջ, նոյն կացինով. վիրաւորած ու հալածած ոճիրէն յետոյ, գեղին մուխթարը, հոճան, պահապանները: Բայց չէր մոռնար երբեք, թէ ինք, առանց ոստիկաններէն բռնուելու, նոյնիսկ չփնտռուած, յանձնուեր էր գիւղաքաղաքի ոստիկանութեան: Ասիկա անշուշտ վեհանձնութիւն մըն էր, օրէնքին հանդէպ հսկայ յարգանք մը, ու կ՚արժէր գուցէ ա՛յնքան` ո՛րքան չորս աղտոտներու արիւնը: Իրաւ է, թէ կը մեղքնար պզտիկներուն: Բայց քրոջը մարմինէն իրենց գեղը մաքրելը պաշտօն մը կ՚արժէր, ոչ թէ հարիւր-մէկ տարի: Ու անոր սիրահա՜րը, որուն հետ մէկտեղ էին մեծցեր վեցին-եօթին դուռներէն: Եւ որ անխեղճ էր եղեր…: Հայը պատմած էր արդէն դեռ հոս չեկած, արագ բառերով այս պատմութիւնը, պարզագոյն տարազով:

 

Ալի Պապային ձայնը թնդացուց հեռուները: Կը սաստէր պզտիկ մը, որ ծաղիկ էր փրցուցեր: Խնդուք:

 

Պառաւին մատները բացին ծրարիկը: Կը դողային, տարիքէն` որքան յուզումէն: Ուրիշ մը աւելցնէր թերեւս, աղքատութենէն` եթէ ծանօթ ըլլար պայմաններուն, որոնց մէջ կ՚ապրէր սա վաթսունէն վեր կնիկը, իր թոռնիկներով, տեսակ մը պատուաւոր աշխատանք մատուցանելով իր թաղին բոլոր հիւանդներուն, երբ կը ծախէր իր քունը ու կը հսկէր: Ան իր առջի հարսը գիրկին մէջէն յանձներ էր մահուան ու ատկէ ժառանգեր քաջութիւն հոգէառին դէմ:

 

Բաշխեց բոլորին ալ շաքար, -- [244]   չէր անդրադառնար, թէ գոյնն էր արիւնի: Գնած ըլլալու էր մուտքի ճակատին անկիւնը բռնող ուրիշ փերեզակէ մը, ան ալ, սիմիթ վաճառողին նման` մէկ թեւով, տարիներէ ի վեր «պսակուած այդ անկիւնին»: Միւս թեւը տուած պատերազմին եւ այդ առաւելութեամբ իրաւունք վաստկած անհանգիստ չըլլալու Ալի Պապայէն, ինչպէս թաղապետութեան չաւուշներէն: Ու մուկ, օձ, կատու, թռչուններու տեսակներ, քով քովի, ամէնն ալ արիւնէ, ձողիկներու կատարին, աղուոր, գրգռիչ, խելքը առնելու չափ մանուկներուն, որոնք, բերանաբաց, կը յամենային տրտում մարդուն մօտ, քաշելով մեծերուն փէշէն ու անխօս, ոտքերնին առաջ, գլուխնին ետ, դէպի կախարդուած սեղանը անուշավաճառ զինուորին: Պառաւը վարժուած էր այս զոհողութեան, թոռներուն ստիպումով, որոնք «հայրիկը» տեսնելէ աւելի գաֆէս (վանդակ) շաքարավաճառը գտնելու ուրախութեամբ տուն-տեղ չէին սեղմեր այցի առաւօտէն իսկ: Վարժուած էին բանտարկեալներն ալ այդ անուշներուն, անասնիկներուն բարակ սրունքները թեթեւ հաճոյքով մը կոտրելով իրենց աղօրիքին տակ ու օրհնելով մարդոց սիրտը, որմէ երբեմն շաքար կը վազէ: Առին: Յիշեցին պզտիկները: Կերան` օրհնելով: Անոնց հայրը մինակ ձեռք չերկարեց փայտ ձողիկներուն, ինչպէս միշտ:

 

Արեւը ինկած էր ներս, սալերուն: Համաչա՛փ, ձողտուած` նման դեղնաւուն կերպասի, զոր փռած ըլլան: Վանդակներուն ձողիկները մութ ու հաստ գիծերը կը քաշէին այդ կերպասին ու թեթեւ շամանդաղ մը գետինէն կը թրթռար ու կը լողար, աչքերը առնելով շատերուն: Լոյսի պակասը տկարացուցած էր անոնց բիբերը:

 

Ու ցուրտ սալաքարերուն վրայ այդ ոսկեդրուագ բանը կը փռէր հեռաւոր համեր, ամէնէն աւելի` արձակ բակի մը այնքան կարօտուած հեռանկարը, այդ մտերիմ ու հաշուի չինկող պատկերը տուներու բակին, որուն մէջ եղեր էին սա շղթայուածները, ատենին, շատ առաջ, մեկնելու համար, առտուան աշխատանքին, եզներուն բառաչովը օրօրուն ու իրենց քրոջը կամ կնոջը քաղցր ժպիտովը` թեթեւցող: Ի՜նչ տխուր բան է կեանքը, երբ կը ձեւուի վանդակի մը մղոցէն: Ու արեւը կը փոխէր հոգին ատ խոնաւ քարերուն, փոխելով քիչ-քիչ անհուն թախիծը, որ այդ շղթայուածներն էին, բոլորը մէկ, սուտ ըսուելու չափ անըմբռնելի, թխմուած սա գառագեղին: Մէկիկ-մէկիկ, բայց կամաց, իրարմէ անտեղեակ, մտան անոր լոյսին մէջ, վասնզի կը մսէին, արձակ հովէն ալ զրկուած մորթի գերզգայութեամբ մը, սարսռալով օդի փոքր ծփանքէն անգամ:

 

Խօսարանն ի վար, պարտէզ, խնամուած ու նոյնահասակ ծառերով: Թուրքերը աղօթավայրերը, կառավարական շէնքերը, բանտերու առաջադիր մասերը կը հագուեցնեն կանանչով: Միշտ զօրաւոր ու ինքնատիպ կառավարիչ մըն է հեղինակը այս պարտէզներուն, որոնք անգամ մը ձեւ առնելէ յետոյ, ամսականի դուռ են աս ու ան խօթացեալին: Ծաղկանոց: Ածուներ: Բոլորն ալ մրցելով քաղաքին է՛ն ջոջ փաշային գոնագ ներուն հրաշքին:

 

Երկու ծայրերուն (խօսարանին թեւովը) վանդակէն բացօք, երկու հովանոցակ, իրենք ալ վանդակ, բայց հիւսուած, ճերմակ երկաթ-ձողէն զատ բաղեղով, որմէ չորցած ցօղուններ, գալար-գալար, կը մնային առկախ, լխկած ու պատրաստ գետին խուժելու:

 

Այդ հովանոցներուն ներքեւ, քիչ մը աջօք, զոյգ աւազան, շատրուանով եւ ոսկի ձուկերով:

 

Պարտէզը կը յանգէր մեծակերտ շէնքի մը, որ պալատի մը մեծակառոյց դէզը ունէր, բայց ոչ` անոր արձակ, ողորկ ու շլացնող շնորհը: Յայտնի էր, թէ անիկա կը շարունակուէր խօսարանին հորիզոնէն անդին, կորսուելով ուրիշ կառոյցներու հանգոյցին կամ թեւերուն մէջ: Հսկայական պատուհաններ, կիսաղեղ ու մռայլ, բոլորն ալ վանդակուած, իրենց ամբողջ հասակով: Անոր երրորդ յարկը տեսակ մը պատշգամ էր, շէնքին ամբողջ երկայնքովը եւ որուն եզերացանցը ճերմակ ներկուած միջոցը կարծես կը տաճկցնէր, Աստուծոյ բաժին օդն ալ վանդակելով:

 

Նկուղին` ափի մը կորութեամբ հորիզոնէն ետքը, որ ամբողջ եօթը օր եօթը գիշեր գդակի մը պէս կը կոխուէր անոնց գլխուն, բանտարկեալները խատուտիկ այս արձակութեանց դէմ կը քաղցրանային սա հանգիստի ժամուն: Հակառակ շաբաթին, որ զանոնք կը զատէր այդ վայրէն, դիտելու իրենց զգայարանքները շատ արագ ու անվրէպ ճշդութեամբ արձանագրած էին պատկերները, որոնց հետեւելու էին: Այսպէս, անոնք գիտէին, թէ ժամը երեքին արաբ սպասուհիներ ձիւնէն ճերմակ լաչակներու հեգնութեան մէջէն, պիտի բուսնէին այդ ցանցակերպին ետեւ, ու պատշգամին ձողերուն ամրացնէին գոյն-գոյն սաւաններ, ճերմակին տիրական առատութեամբը, բոլորն ալ լուացուած, նոր ելլող` լեղակէն, որոնք գրկած ըլլալու էին նրբին հանըմներուն մարմինները եւ այդ մեղքին համար կը դրուէին արեւի: Այդ գերուհիներուն դէմքերը, կատարեալ բարեկենդանեան դիմակներու նման, պիտի բուսնէին ցանցակերպ բազրիքին վերեւ ու մնային, խուզարկու, պաղած, ով գիտէ որո՛ւ ցանկալով: Յետոյ, բանտերուն ընդհանուր վերատեսուչը, որ գո՜րծը աւարտած, իր տունը կը փութար: Այդ յարկը անոր տրամադրուած պալատ մըն էր աշնանամուտին: Գլխուն աստղանկար գդակ, գիշերանոցին առաձիգ ծալքերուն մէջ իսկ փորը զսպելու անկարող` անիկա իր հանգիստը կ՚առնէր, օրուան յոգնութենէն: Գո՞րծը: Բայց դուք չէք գիտեր որքան ծանր է աշխատանքը մարդոց, որոնք այդպէս եղոտ պաշտօններու տեսուչը կ՚ըլլան, անհաս կամքովը վերի Աստուծուն եւ փատիշահին կնիկներէն մէկուն, երբ սուրճ խմելու համար կ՚անցնին պաշտօնատուն, օրուան թուղթերը կը ստորագրեն առանց կարդալու, տասը վայրկեանէն, կը խմեն իրենց թէյը յետոյ, թերթով ու անոր լուրերովը ու կը քրտնին այդ դժնդակ վաստակին համար: Ու կը տառապէր խեղճ վերատեսուչ փաշան, վասնզի եթէ իր ուժերը չէին վատնուեր պետութեան փառքին, բայց իր ժամերը, րոպէները, քուն թէ արթուն` նուիրուած էին իր փորը կրելու, - գերագոյն զբաղում, քանի որ տասը քայլ այդպէս բեռ մը տեղափոխելը հաւասար կու գար բանակ մը տասը ժամ ղեկավարելու: Չորս խաւ անոր վիզը կը խեղդէր զինքը, եթէ չմիջամտէր իր անսպառ հազը, հաստ ու դղրդուն, որ մսասիւնին մէջէն ժամը անգամ մը ճամբայ կը բանար անոր շունչին: Մեծաքանակ անոր խուխը երեք յարկէ վար ինկած ատենը կոտրող հաւկիթի մը նման կը տափակնար սալերուն, կամ ծաղիկներուն բաժակները խորտակելով կ՚առնէր-կ՚իջնէր: Տգեղ ու լիրբ այս պատկե՜րը: Դուք միամիտ էք: Անիկա հաճոյքով սպասուած պահն էր բանտարկեալներէն: Վասնզի այդ փորին զզուելի տեսիլը կը ջնջուէր ինքնաբերաբար, մուտք տալու համար գեղանի ու շնորհալի իր կէսին, թեթեւ շղարշով մը մազերը հազիւ ամփոփուած, երեսներէն բոլորովին մերկ: Հուրիները մինակ հեքիաթներուն մէջ չէ, որ կ՚ապրին: Անոնք այսպէս ցանցերուն ետեւէն երեւիլ ալ գիտեն:

 

Վերատեսուչին կինը սարայլը էր, այսինքն` իր կուսութիւնը տուած փատիշահին ու այդ զոհին գնով ձեռք ձգած սա էրիկը, ատենին գեղադէմ սպայ, կերուխումի հետամուտ, շատ կանուխէն միս դրած, հասնելու համար տակառատիպ իր արդի կաղապարին:

 

Այդքան բարձրէն անոր դիմագիծին անթերի շնորհը, սիրտ առնելու չափ քաղցր, կը ցաթէր գետին ու բանտին շրջապատը կ՚ողողէր բարիքով: Թագաւորին հետ պառկելուն հեքիա՞թը, թէ իսկապէս անոր կովկասեան գեղեցկութիւնը գահաւորակ էին անոր անունին կապուած սա դաշն գոհունակութեան: Հաճոյք ու վայելք էր [245] այդ պատկերը ունենալ աչքի տակ, ինչպէս իր ուրախ ժամերուն, այցելուներու պակսած ատեն, կը փսփսար Ալի Պապան, անոր ուշադրութիւնը գրաւած` իր հաճելի ձեւերով եւ տղոցը համար անոր աղջիկներուն հինն ու նորը տուն կրելով: Հանըմ էֆէնտին, միշտ Ալի Պապային երդումով, իր տեսած կիներուն   --չէր խորհէր երջանիկ արարածը, որ երիտասարդութեան պոռնիկներէն զատ մինակ իր կնոջ դէմքը կը ճանչնար սա քաղաքին կիներէն--   տեսթէ պաշի ն [246] էր (իր արհեստը դգալ շինելն էր) ու թող աչքերը հարամ ըլլային իրեն, եթէ սուտ կը խօսէր:

 

Աննման, սուլթանուհիի [247] կամ կովկասեան ցեղերուն խռովիչ դիմապարոյրովը խռովայոյզ այդ կինը կը խօսէր բանտարկեալներուն [248] հեքիաթէն աւելի գեղեցիկ իր աղջիկներովը, որոնցմէ մէկը տարին քանի մը անգամ հազիւ կ՚երեւար, մեծ աթոռներու մէջ տեղաւորուած, առանց քալելու, այլ` սպասուհիներու ձեռքերուն մէջ ամբարձիգ [249]: Հիւանդ էր անիկա ու բժիշկները Պոլսէն հոս էին ղրկած վերատեսուչ փաշան, աղջիկը աթոռներուն գամող ցաւին կապերը ջերմուկներով լուծելու յոյսով: Սրտառուչ բան էր անշուշտ այդ տեսիլն ալ, երրորդ յարկէն պարման աղջկան կալանաւոր մարմինէն: Բայց աւելի տպաւորի՛չը, մի՜ւսը, մատղա՜շը, մօրը պէս փոքր լաչակով չգոցող անգամ անոր հարուստ մազերը, ոսկեթել թնճուկ, ձգուած անոր դէմքին երեսները, այնպէս գողտր ու ոստոստուն, որ կը վախնայիր, թէ կրնային ձգել ու փախչիլ անոր խուրձերը:

 

Բանտարկեալները ծանօթ էին այդ մանրամասնութիւններուն, որոնք օր օրի կ՚աճէին, քանի որ անզբաղ միտքը իր թաթին ինկող ծուէն մը իրականութիւնը այնքան գուրգուրանքով կ՚ընդարձակէ: Մեծ հաստատութիւններ, որոնք արգելքներով զատուած են հասարակաց կեանքին լայն հոսանքներէն, այս կարգի յօրինումներու մէջ կը մնան անմրցելի: Վանքի մը ժամկոչը մօտաւոր գեղին պատմութիւնը գիտէ ահաւոր կատարելութեամբ:

 

Անոնք ծանօթ էին շշուկուած ալ բաներու, որոնք չարերու բերանը կիսաղեղ կը նետէ գետին, ձգելով հետաքրքրութեան ու բամբասանքի հովերուն առջեւ, որպէսզի աճին ու զարգանան: Այդ կէս բաները կապ ունէին հանըմ էֆէնտիին գեղեցկութեան, տարիքին, անոր էրկանը` վերատեսուչ փաշային գէրութեան, փորին, զզուելի հազին եւ դիւանի տնօրէն երիտասարդ սպային, որ յաճախ կ՚երեւար պատշգամին: Անշուշտ անոնց չէր տրուած գէթ մէկ հատիկ փաստ, սպան ու տիկինը քով քովի տեսնող: Բայց ի՜նչ կ՚արժէ աչքը այն բաներուն մէջ, որոնք մութին ծոցը կ՚ապրին: Ալի Պապան չէր հերքեր, առանց հաստատելու: Բայց իբր պալատին ընտանի աչք մը, յաճախ կը տեսնէր հարիւրապետ սպան փաշային բաժինին մէջ: Ատկէ անդի՞ն: Ժողովուրդը կը քալէ իր ճամբովը ու հաշիւ ալ չի տար, երբ կը զրպարտէ:

 

Եթէ տիկինին մասին շշուկները «դեդեւուն» էին, այսպէս ըսելու համար կը տարբերէին սակայն, երբ հարցը դառնար աղջկանը խենթութիւններուն: Ատոր համար կարիք չկար դժուար փաստերու: «Անամօթ» աղջիկը շաբաթը քանի՜ հեղ կեավուր կնիկի մը պէս հագուած, Ամերիկայէն նոր հասնող զբօսաշրջիկի մը անփութութեամբը կ՚անցնէր բանտին վանդակներէն, պարզ, կարեկցուն, օտար` այն խուլ ու խոր խռովքէն, զոր իր պտոյտը կ՚արթնցնէր նկուղէ նկուղ ու տաիրէ է տաիրէ:

 

-- Պոռնի՛կ, - շշնջաց կամացուկ, ամէնէն տարեցը բանտարկեալներուն, երբ ցանցակերպին վերեւ ծագեցաւ դէմքը մատղաշ աղջիկին:

 

Բանտարկեալները, զգոյշ, ճմռեցին իրենց բերանը, նախատինքը կոտրտելու համար իրենց ակռաներուն մէջ: Անոնց մօտ էր սեւազգեստ կինը, որ մոռցած պահը, տեղը, ուշադիր` պատշգամի պատկերները կը զննէր, իր չերեւցող աչքերուն սլաքը զգալի ընելու չափ լաչակին տակէն:

 

-- Դժոխքը թափի գլխուն:

 

Պառաւն էր, բարձրաձայն, կարծես ըլլալով արձագանգը ամէնուն մտածումին:

 

--   Չաթըր-չաթըր …, - աւելցուց տարեցը ու չաւարտեց: Անիկա ձախ ուսին ողջոյն էր տուած, հոն հանգչող սատանա՞ն [250], թէ հրեշտակը կանչելու օգնութեան: Աւելորդ մեղք մը չէր ուզեր վաստկիլ, հիմա, Պարտագ (սափոր) Մուսթաֆան, բրուտ արհեստով, որ ցեխով խղդեր էր կինն ու զոքանչը, զանոնք պարուրեր սափոր շինելու կաւով ու գիշերը կէսին դրեր փուռը, մեծ գուբերու հետ, եփելու անոնց դիակները: Մեղքերնի՞ն: Մե՜ծ բան: Չէին ուզած գիշերը մնալ [251]: Բարկութիւնը մարդը խենթ կ՚ընէ: Ու խենթեցած` Մուսթաֆան խղդած էր երկուքն ալ: Ոճիրէն ետքը` անիկա նամազէն չէր թերանար ու կ՚ընդդիմանար նոյնիսկ մլուկներու եւ ոջիլներու ջարդին: Մարդիկ իրաւունք չունէի՜ն Աստուծոյ արարածները այդպէս սպաննելու: Ու կը դողար խեղճ մարդը մեղքէն, նոյնիսկ բառերով շահուելիք մեղքէն:

 

Վերատեսուչ փաշային կինն ու աղջիկը, բանտարկեալներուն ծամոց ըլլալէ առաջ, ծամոց էին քաղքին կիներուն: Ո՛չ պարահանդէս, ո՛չ մամուլ: Այո՜: Բայց կիները զիրար գզելու համար չեն նեղուիր տեղէ: Կը պատմէին կարելի լրբութիւններ, անկարելի բաներու կողքին, նիւթ ունենալով բարքերու եւ սովորութեանց դէմ մօր ու աղջկան ընդվզումները: Փաշաներու տիկինները յիմար չէին սա մօր ու աղջկան նման: Անոնք երեքով-չորս ու երբեմն տասով-քսանով, պալատի մը կանանոցէն վանդակուած, խելք ունէին անշուշտ զիրար տանելու, ըսելու կ՚ուզեմ` հանդուրժելու, երբ, իրենց սիրային կեանքը կը պատսպարէին այնքան խնամքով, անձեռնմխելի` աշխարհին ու գիտէին իրենց սիրականները պահպանել հազար ձեւով, անոնց հագցնելով մինչեւ իսկ սպասուհիի տարազ ու առնելով իրենց ծոցը: Շնութեան մէջ հնարամտութիւնը Արեւելքի պալատներուն նկարագիրն է յաճախ: Բանակ մը ծառայ ու ներքինի կը զինակցին տիկիններուն: Ու կ՚ատէին նորելուկ այս լրբութիւնը, աղջկան վրայով, որ կ՚արհամարհէր քողը, հակառակ օրինական տարիքը շատոնց անցած ըլլալուն:

 

-- Օրէնք, կրօնք ոտքի տակ… վալլա՜հ-պիլլա՜հ…, - ակռաները կճրտելով նետեց մէկ ուրիշը, որ հաւու պէս մորթած էր երկու հոճա իր ծխախոտի արտին մէջ, կտոր-կտոր ըրած դիակները, աղա՛ծ ալ թաղելէ առաջ, որպէսզի չհոտին: Ի՜նչ գիտնար ատիկա, թէ սոխ թաթխելիք ափ մը աղը անբաւական էր երկու հոճայի միսերուն: Մոլեռանդութեան ճամբով ոճիրին հասած այդ որսորդը ամէնէն անողոքը կը նկատուէր խմբակին:

 

-- Մայր ու աղջիկ մէկ…

 

Ու ձեռքով կը ձեւէր տեսարանը, որուն համեմատ երկուքին ալ գլուխը կ՚առնէր տապարի մէկ հարուածով: Փալամուտ ի (ձուկը) նման մարդկային իրան աղելու մասնագէտ որսորդը կը դեղնէր մտապատկերին ճնշումով, ու կը հազար` իր բերնին այցող միսին գարշագին համը դուրս պոռթկալու համար: Սպաննած էր, կասկածով, երբ դիւրին էր կինը արձակել: Չէր ըրած այդ ստորնութիւնը, չհանդուրժելուն` խաղքութիւնը կրօնքի մարդերուն:

 

-- Սարայլը է…

 

Ոչ ոք դարձուց ուշ, ով էր ըսողը: Բաներ կան, որոնք կը լսենք ու չենք իմանար: Անոնք ուրիշէն գալէ առաջ մերն էին արդէն:

 

-- Ի՞նչ է սարայլը ն, - հարցուց Սողոմը, միամիտ, թէեւ քիչ մը վախով, աչքերը առանց զատելու վերնայարդար պատշգամէն, ուր գծուեր էր ամբողջ հասակը մատղաշ աղջկան:

 

Մօտի սեւ ձեւը ու դէմի անթերի պարմանուհին իրար կը կրկնէի՞ն անոր ջիղերուն վրայ: Կինը մեր մէջ անցեալ չի կրնար ըլլալ: Անոր ճակատագիրն է րոպէով ապրիլ: Պահէն, ներկայէն դուրս անիկա ուրիշ բան է, թերեւս բարեկամ, մտերիմ, մայր, քոյր, բայց երբեք կին: Սողոմենց տղան քսան չէր մտած: Ու անոր զգայարանքներուն վրայ տարփանքին աղը խառն էր արիւնով ու կրակով [252]: Բայց քրտնեցաւ անիկա, երբ իր անցեա՜լը   --որքա՛ն մօտ էր ան--   խուժեց հեղեղով կրկին իր վրայ: Ու անիկա դաշտէն խելայեղ տուն վազող մշակն էր, հազիւ ետ կեցած քայլը լարելէ, երբ մատները դպան շղթային:

 

-- Վար նայէ:

 

Հայն էր ըսողը, հայերէն: Այս յանդգնութիւնը վտանգաւոր էր, ոստիկանին ներկայութեանը: Բանտարկեալները արգիլուած էին օտար լեզու խօսելէ: Ամէնքը նայեցան, նեղուած ո՛չ թէ հայ երիտասարդին, այլ` Սողոմին, որ բերանաբաց կը սպասէր չէր գիտեր ինչ բանի:

 

Թուրքին այս տհաճութիւնը, քրիստոնեայի աչքէն, կու գայ շատ խորէ, գուցէ շատ հեռաւոր փորձառութեանց բաւիղներէն: Նամեհրամ ը քիչ դեր ունի դժնդակ այս զգացումին ծագումին մէջ: Դարերով, քրիստոնեան կեցած է անոնց դուռին իբր աղբ մը, աղտեղութիւն մը ու իբր այդ մաս է կազմած անոնց զգայնութեան [253]: Թուրքերը, անկեղծութեան պահերու, չեն ծածկած այդ զգայնութիւնը [254] հրապարակ ալ դնելէ, երբ ամերիկացիները կարկամեցուցին` անոնց քիթին նետելով սեւերու հանդէպ իրենց խորշանքը, փա՜ստ` փաստերու, ու տարօրէն ճիշդ: Ո՞ր թուրքը միտքէն կ՚անցընէր մեղադրել Նիւ Եորքի խաղաղաւէտ ու դեմոքրաթ եանքի ն [255], երբ ասիկա մողէս մը կոխկռտելու պժգանքով կը բզկտէ սեւամորթ յանցաւորը: Հոս մեղքը, որքան ալ մեծ ըլլայ, անշուշտ չի հաւասարիր հայերուն մեղքին, որ տկարութիւնն է: Մեր ալ մեղքը, այս ճշմարտութեանց ուրացումը: Ինչ շուտ ալ մոռցանք, թէ տակաւին կէս դար առաջ, անհաւատի ամէն աչք, որ նայած էր ուղղակի հաւատացեալ կնոջ մը երեսին, դատապարտուած էր, այդ իսկ փաստով, առնուազն հանուելու: Ազատում մը կարելի էր կրօնքի փոփոխութեամբ մը: Տասնիններորդ դարու վերջին կէսը թուղթի վրայ [256] սրբագրած ըլլալ կը յաւակնի այս մտայնութիւնը: Մինչդեռ, միւս կողմէ` աւելի քան իրաւ է, որ թուրքերը խոր ատելութեամբ կապուած են կեավուր ին ամէն բանին հետ: Կրօնական թոյնը ամէն բան չի բացատրեր: Տէր եւ գերիի յարաբերութի՞ւն մը: Ո՜վ գիտէ: Հարիւր տարի առաջ մեր մեռելները թաղելու համար հոճայի մը հայհոյալից արտօնագիրը անհրաժեշտ էր, տարօրէն խորունկ այդ թուղթը, ուր սրբասուն կրօնաւորը սատկած մեր դիակը թաղել կը հրամայէր, որպէսզի անիկա չապականէ Աստուծոյ սուրբ աշխարհը, հողի՜ն երեսը: Ասիկա վաւերական է տասնութերորդ դարուն: Ու վաւերական է նաեւ հիմա, անշուշտ երանգի տարբերութեամբ: Հիմա մեր դիակները չէ, որ կ՚արհամարհեն, այլ` ողջերը: Երբեմն-երբեմն փաշաներու տուներուն մէջ տեղի ունեցող սիրային դրուագներ, քրիստոնեայ ծառաներու եւ տան կիներու ընդմէջ, խորունկ պատմութիւններ են, անջնջելի իբր դէպք, ու ահաւոր` այրերէն ներս իրենց արթնցուցած զայրոյթին թոյնովը: Յետոյ, պէտք չէ մոռնալ կարգ մը բաներ: Ամէն թուրք, որ քաղաքը կ՚ապրի եւ կ՚ապրի թուղթ մրոտելով կամ պետութեան ծառայելով, կեանքը կը տեսնէ երկու անկիւնէ: Անոնցմէ մէկը, հիմնակա՛նը, եռանկիւնն է սեռին, որուն չափումը զարգացուցած են թուրքերը շատ աւելի գերազանց գիտութեամբ, վայելչութեամբ, քան ուրիշ ոեւէ ժողովուրդ: Ոչ մէկ ազգի մէջ, կինը - քաղքենին կ՚ակնարկեմ - այնքան շատ, ուժով, կատարեալ կին է, որքան թուրքերուն մէջ: Այս կատարելութիւնը կ՚առաջանայ մինչեւ ինքնավտանգում, երբ խելայեղ, այդ կատարելագործուած, զաղփաղփուն հանըմները բաց ծով կ՚իջնեն իրենց սեռային կողմնացոյցներէն բռնավար: Արգելափակումը անոնց մէջ սրած է սեռային ջիղերը, անհամեմատ նրբութեամբ: Միւս կողմէ` ամուսնական կենցաղի մէջ կիրարկուած օրէնքները զայն կը վերածեն անօրինակ կենդանիի մը, որուն գերագոյն մտահոգութիւնն է ամէն րոպէ ըլլալ աւելի ցանկալի, աւելի համով, աւելի գրգռիչ: Անկողինի գիտութիւն մը, մասնագիտութիւն մը, մագիստրոսութիւն մը զանոնք շեղած է կեանքին միւս հետաքրքրութիւններէն: Այս բացառիկ ընկալչութիւնն է պատճառը, որ թուրքերով բնակուած հողերը ամէնէն շատ ըլլան յագեցած սեռային մեղեդիով: Այդ է պատճառը, որ անոնց վրայ թաւալուն երգերը ըլլան այնքան հեշտայոյզ ու փոխարինեն, դարերով, իմացական հոսումները ցեղերուն: Հոգեկան այդ խտութեամբ ոլորտի մը մէջ, կիներով ճառագայթուն խռովքը այնքան խոր է, որ այրերը կը տառապին ո՛չ միայն անոնց մարմինովը, զոր ի վերջոյ խստամբեր օրէնքներով փորձեր են ըրած շղթայելու, այլեւ` անոնց հոգեկան այդ հեղումներուն հաշւոյն: Կը նախանձին, գուցէ առհաւօրէն, իրենց մօտիկ պարագաներէն: Այդ ժողովուրդը աղբօր կինը չի վստահիր աղբօր: Ու մեծ է թիւը հայրերուն, որոնք իրենց զաւակներէն չարանան [257] իրենց երկրորդ, երրորդ կիները: Ա՛լ հասկնալի է անոնց դիւրայուզութիւնը հանդէպ քրիստոնեային: Կը նեղուին նոյնիսկ անոնց շնչած օդէն, որ կրնայ անոր բերանէն համ ու հով փոխադրել դէպի վանդակները իրենց տուներուն: Ու դուք չէք գիտեր, թէ ինչ հոգեբանութիւն է թուրք կինը սանկ միջակ տունէ մը ներս: Պալատներու մէջ` անիկա` ողբերգութիւն, նման համեստ բնակարաններու մշտական պատարագն է անիկա, սիրոյ աստուածներուն նուիրուած որոջ [258], որուն բուծումն ու վայելումը դէմքի գիտութիւն ըլլալուն չափ, արիւնի վարդապետութիւն ալ է: Հաւաքական այս զգայնութիւնն [259] է, որ այրերը կը փաղանգէ իրարու ջարդերու [260] ատեն եւ կը շղթայազերծէ անասելի անասնութիւններ: Քաղաքակիրթ աշխարհը դժուար պիտի հասկնայ անըմբռնելի արհաւիրքը հոգիին, որ մեծ խաղաղութեամբ, անտիրական խումբերու մէջէն կը զատէ հասուկ աղջիկները ու կը կրէ դէպի իր տունը, բաշխելով զանոնք պտուղներու նման, բաժին հանելով տղոցը, աղբրտանցը, գործով հեռու ազգականներուն: Ասիկա, ինչպէս ըսի, բարերարման մեծ խաղաղութեամբ մը: Այրերու մէջ այսքան սուր, առատ այս ախորժակը կ՚անդրադառնայ էգերուն, շրջուած ձեւով: Անոնց կիները պատահական յարմարութիւնները կ՚արժեւորեն նոյնքան սուր ու առատ ախորժակով, նրբութեամբ մը, խորութեամբ մը` հեշտանքի գիտութենէն, որոնք անոնց մարմինին խորշերէն ու փապերէն կը ստեղծեն «անտիպ սարսուռներ»: Քրիստոնեան գլխուն կամ հաւատքին գնովը փորձը կ՚առնէր այդ սարսուռներուն: Ու այս ամէնը` սանկ գեղէ գեղ, միջակ կալուածով, խելօք տուներէ: Պալատական շրջանակը, կիներուն հակընդդէմ ճակատումը, հարստութիւնը, տանուտէր-իշխան-փաշա-պէյ-աղային անձնական խառնուածքը, հասկնալի է, որ ինքնին տրամաթիք այս բռնկումները բարձրանան հսկայ ողբերգութեան: Որ մորթուին կիներ, չորս-հինգ, մինչեւ տասը, դանակովը անոր, որ զանոնք օր մը առաջ կը փայփայէր, ու մորթուին` գոհացում տալու համար նորի մը, որ այդպէս կ՚ուզէ: Հարիւր տարի առաջ այս բարքերը կային: Հիմա` կը վտարուին, ինչ որ աւելի տխուր է անշուշտ, քան մորթուիլը: Սարայլը կինե՜րը: Անոնք Աստուծոյ փորձանքն են գաւառներու մռայլ պալատներու մէջը: Սողոմը պիտի ճանչնար անոնք ալ:

 

Բաներ կան, որ կը սորվինք շատ դժուար: Ուրիշին օգտակար ըլլալու գիտութիւնը ատոնցմէ է ապահովաբար: Կան ուրիշներ, որ անզգալաբար կ՚ըլլանք իւրացուցած: Շշուկ մը, ակնարկութիւն մը բաւ են յաճախ, որպէսզի սեռային իմաստութիւն մը խմենք մեծ «փութով»: Սարայլը նե՜րը: Հարկաւ: Սողոմին մտքին կամուրջ էր ձգուած, որուն հակադիր ափերուն Նալպանտենց հարսն ու հազիւ տեսնուած գնչուհին իրարու կը նայէին: Անոր զգայութիւնները մօտ էին իջնելու այդ հունին, երբ անակնկալ զարկ մը խրոխտ քայլերու լսուեցաւ վարի պարտէզի մուտքին:

 

Հաստ ու կոպիտ այդ զարկը, բանտարկեալներու բանակովը մէջտեղ ելած սալարկին վրայ, ըլլալու էր ուշագրաւ, վասնզի սարայլը մայրն ու աղջիկը փութացեր էին վանդակորմը:

 

Երկաթ ձողերը, հորիզոնական, օդակառոյց ուղիներու նման, հազիւ կը հասնէին անոնց կուրծքը, որ դրած էր իր բեռը ձողերուն: Քառսուն-յիսուն մեթր հեռաւորութիւնը գուցէ պղտորէ մեր երեսը, բայց չի կրնար ջնջել մեր մորթը: Երկու կիներու կիսանդրին այդքան վերէն պատկեր կը կազմէր:

 

Ով գիտէ ո՛ր յաւիտեանէն ի վեր սեռով լլկուած, բանտին անօթիները հազիւ ականջ ունեցան տպաւորիչ ոտնազարկին, ըլլալու համար լիասեւեռ աչք ու ուշ [261] պատշգամի տեսիլքին:

 

Արեւին մէջ, որ երկինք չունէր, կիներուն զգեստը, բիւրաւոր զանակներով, կը շինուէր ու կ՚աւրուէր, անոնց փոքրագոյն իսկ շարժումէն: Մետաքսը այդ խաղերը ունի: Ու մօրը մեծ երեսները կը կլորնային, կարծես աւելի մեծնալով` պզտիկնալու փոխարէն:

 

Բանտարկեալները մոռցեր էին ահը վերատեսուչ քոմանտան փաշային, որ փորովը մտիկ կ՚ընէր տանջուելիք մարդոց ծեծը, աթոռէն առանց շարժելու եւ ծեծին չափը կու տար հայհոյութեանց համրիչովը: Մոռցեր էին իրենց դատապարտութիւնը, գուցէ իրենց անձը, նոյնիսկ սեռին ակօսներէն, մնալու համար բերանաբաց կախարդական պատկերին դիմաց: Զանոնք դիտող մը պիտի հասկնար թրքական այն բազմահագագ ծփանքը, զոր կը ստեղծէ հանըմի մը անցքը հրապարակէն: Զանոնք դիտող մը պիտի հասկնար իր լիութեան մէջ օրէնքը, որ կը հրամայէր սեփական կիներու փակել իրենց դէմքը, լռելեայն հարկադրելով հակառակը` ուրիշներու:

 

Անոնցմէ ոչ մէկը արժան համարեց դառնալ ետ, սաստելու գէթ աչքով, պառաւը, որ կու տար լեզուին, այլուրային ատելութեամբ, գրեթէ փրփրելով իր անզօր կատաղութեանը ճանկին: Իր տղուն սա վիճակին անիկա պատասխանատու կը ճանչնար այդ կարգի կիները, բոլորը մէկ, վասնզի պալատէն փախած պոռնիկի մը գնով էր, որ անիկա մտեր էր ոճիրին մէջ, ձգելով որբ իր մատղաշ տղաքը, ճեղքելով փորը իր կնոջ, հոն կասկածելուն օտարին սերմը, կասկած` զոր յղացած ու ցանած էր անոր մտքին մէջ անաստուած պոռնիկը: Յղի իր կինը մեռած էր իր էրիկը համբուրելով: Մա՜յրը: …: Հիմա` անոր մօտ նրբամարմին ձեւը, որ կը տառապէր: Ան ալ արձակուած էր իր էրիկէն, նետուած իր մօրը վրայ, նման կնիկի մը սադրանքին զոհ երթալով: Անոր էրիկը, կաշեգործ ու հոտած, իր տեղը բերեր էր տասնհինգամեայ ուրիշ աղջիկ, ազգական` զինքը իր տունէն քշողին: Ու այս ողբերգութեանց անանուն պատասխանատո՛ւն, միշտ նոյն գիծէ կիները: Անիկա, ատեն-ատեն, մատները բերանը կը դնէր պառաւին, սանձելու համար անէծքին թափը, անոր լեզուէն:

 

-- Վա՞խ:

 

Զինուորը կը սիրէ խոնարհները, տարբերելով եղէգի մարդերէն, որ կ՚ատեն զանոնք:

 

Խումբը հասաւ խօսարանի մուտքին:

 

Չորս հոգինոց նոր պահնորդ խումբը, որ տեղը կ՚առնէր նախորդին:

 

Խօսարանին ներսէն նայուածքները տեսակ մը խօլ նախանձով չափեցին այդ երիտասարդները, աւելի ճիշդ` անոնց ուսի հրացանները: Զինուած ու ազա՜տ: Եղեր էին այդ հրաշքը, ատենին, Աստուծոյ մեծ լեռներուն մէջ, անոնք` որ հիմա շղթայ կը կրէին:

 

Յիսնապետ մը   --ուսնոցները իրենց աստղովը կը ճշդէին անոր աստիճանը--   մտաւ ներս, ձեռքին` կտոր մը թուղթ, մեծակնիք ու բերանաբաց:

 

-- Սուղում օղլու Սուղում…

 

Ձայնին մէջ` ցասում, անհանգիստ ըլլալու արդիւնք: Անիկա կանչուած էր, երբ կը պատրաստուէր մեկնելու ջուրերը, Ջերմուկները, Պոլսէն նոր ժամանած դերասանուհի մը խաղցնելու ու` կատղած սա կեավուր ին կտորէն: Ձայնին մէջ, բացի այդ արդար զայրոյթէն, պայմանական խուլ արհամարհանքը հանդէպ կեավուր ին: Տակաւին` ապուշ ու փչուած պաշտօնականութիւնը, որ Պերլինէն կու գայ, այսինքն` հրաման արձակելու գոռ շեշտը, որ զինուորին բոլոր շարժումները կ՚առնէ իր կնիքին մէջ: Գերմանական տիսիփլինը կը պատժէ այն զինուորականը, որ կը խօսի մարդու պէս: Պէտք է հրամայէ: Ձայնին մէջ, այս ամէնէն դուրս, աւա՜ղ, շա՜տ, բեռնով, խանթար ով, չէքի ով թրքութիւն, որ միս-մինակը կը բաւէր այդ երջանիկ ապուշը վերածելու ամէնէն անտանելի ամօթին: Կարելի է մեր աչքերը սխալ կը դատեն այս մարդերը:

 

-- Սուղում օղլու Սուղում…

 

Յետոյ, ակռաները աղալէն`

 

-- Ո՞ր խոզն է:

 

-- Հոս է:

 

Սողոմին տեղ, որ խորապէս խանգարուած իր զգացումներուն բաւիղներէն` պատշգամին տեսիլքով, մնացեր էր լուռ, անշուշտ չգիտնալով ինչուն ու, մա՛նաւանդ` այլանդակ կոչումէն շփոթած, ձայնողը եղաւ ընկեր հայ երիտասարդը, որ ջանացեր էր պարտկել անփորձ տղան, զոր կը տեսնէր յայտնապէս յիմար, վերացած ինքիրմէ ու սա աշխարհէն:

 

-- Եօթն անգամ եօթը խոզի ձագ:

 

Հաստ, գեղեցիկ, լեցուն սա նախադասութիւնը, որ այնքան դաշն կերպով կը համեմատէր սպային անթերի տարազին: Այդ բառերը հագուած էին եօթը դարու անկայուն, անխառն թրքութեամբ: Որ Մոնկոլիայէն մինչեւ Աւստրիա ողողեց աշխարհը ու եօթը քաղաքակրթութիւն տաշտաթա՜ղ ըրաւ, որպէսզի զանոնք իբր իրը հռչակէ հիմա:

 

Նոյն ատեն անիկա իջեցուցած էր մտրակը պատասխանողին քիթին ու բերնին: Հայ ծեծելը ո՛չ միայն բարքերու մաս կը կազմէր, այլեւ, - մա՛նաւանդ, ազգային պարտականութիւն կը նկատուէր: Ջարդերէն ետքը թուրքերը չթերացան իրենց հայրենասիրութեան մէջ:

 

Առաձիգ գործիքին շառաչը այնքան ուժգին էր, որ բանտարկեալները բոլորը մէկ բերաւ ետ իրենց յառումէն: Տարօրինակ էր, որ անոնք, ատենին հայ այդ երիտասարդը խեղդելու փորձ մը ըրած ըլլալնուն հակառակ, վրդովուէին հիմա, սպային հարուածովը: Անոնց նայուածքը արգահատանքով մեղմացաւ ծեծ ուտող մելամաղձոտ ու տժգոյն երիտասարդին, որ զօրաւոր անցեալով քոմիթա հոտող մարդասպան մըն էր, հագած իրենց պէս հարիւր-մէկ տարի: Մե՞ղքը: Սպաննած էր ասպատակներ, որոնք թագաւորին ճամբան կը կապէին ու խեղճ ու կրակ ճամբորդները կը կողոպտէին, պատահական կիներն ալ բռնաբարելով:

 

Երիտասարդը, անխօս, պահեց ինքզինքը:

 

-- Սուղում օղլու Սուղում չէ անիկա:

 

Խժան ու կորաքամակ բանտարկեալն էր, յուզուած ու յայտնապէս դժգոհ: Նկատի ունէր կիներո՞ւն ներկայութիւնը, թէ ուրիշ ներքին զգացում մը կը խռովէր զինքը հայ երիտասարդին հաշւոյն, զոր կը սիրէր, ինչպէս կը սիրէին ընկերները, իր խորունկ վէպին ու դժբախտութեան համար: Անիկա վրայ տուած էր առնութիւնը, դաւադրական ձեռնարկի մը մէջ, ապրելէ յետոյ պալատական տիկինի մը ամբողջ տարփանքը, գլխուն գին կտրուած ըլլալով մէկտեղ: Ու տխուր էր մորթուած մէկու մը նման, որուն գլուխը քանի մը դնդերով կապ կը մնայ իրանին:

 

-- Սողոմը ես չեմ, պէյ:

 

Բռնազբօս հանդարտութեամբ:

 

Ընկերները սարսուռով լսեցին այս բառերը, ու խորհեցան կռիւներուն, որոնց մէջ այդ գառնուկի ձայնը որոտումի նման լեցուցեր կիրճերը ու ոստիկանները հալեցուցեր էր ահէն:

 

Ի՞նքը: Կը զգար, թէ բառերը աղացուած էին ատամներէն: Այնքան հզօր էր բռնութիւնը իր անձին վրայ, անօգուտ ու նուաստ պոռթկում մը խնայելու համար շրջապատին, զոր կը դիտէր, ուրիշ պահերու ալ, կէս-քուն, կէս-արթուն: Լուրջ, քնքուշ, գրեթէ հատած, հիւծային երանգով իր դէմքին վրայ բան մը կը դողդղար, լեռներու մէջ հասունցած մեծսիրտ բարութիւն մը, որ իմացական իր կաղապարին մէջ ճակատները կը յարդարէ մտաւորական կարգին վրայ ու լեռներու մարդը կ՚ընծայէ հրապուրիչ, առանց վերադիրի: Այցելուները չէին կրնար չառնուիլ անոր առքէն, որ պատմումով, ասոր մէջ զետեղուած համեստութեամբ եւ իրաւով, բայց ամէնէն աւելի խոր ապրումին, ընդարձակ տարփանքին, սիրոյ մէջ մինչեւ մահ նայումին [262] պայմաններով էր գոյաւոր: Լեռներն ու դաշտերը դողացած էին անոր ահէն ու անոր անունը դող էր հանած սիրտերը մատաղ աղջիկներուն, ինչպէս պալատական շրջիկ կիներուն, որոնք իրենց տարփանքները կը փոխադրեն գեղերը, ագարակները, քաղաքներուն միօրինակ զզուանքէն աչք բանալու, բերան փոխելու, քիչիկ մը հովուերգութիւն ընելու եռանդով ու լերան տղաքները կ՛որսան գուբ հեծնող ջատուկներու մազերով [263], ինչպէս կ՚ախորժի հեքիաթը նկարելէ: Անիկա եղած էր պալատական տիկինի մը տարփածուն, վիպական, անկարելի պայմաններու մէջ, չվախցած անկէ, հակառակ անոր, որ տիկինին էրիկը պաշտօն ունէր զինքը սպաննելու, մտած անոր տունը ու ապրած ամիսով, մատնուելու համար տրամաթիք ձեւերու մէջ, տան սպասուհիէն, ղրկուած կուսակալութեան կեդրոնը, վրայ տալով ճամբան իր առնութիւնը, դատապարտուած մահուան --վճիռ` զոր հրաշք մը վերածեր էր հարիւր-մէկ [264] տարուան-- [265]   ու ատով… իմաստնացած: Բանտը կու տայ այս արիւնոտ, ջախջախ գիտութիւնը իբր պսակում մը, աւարտ մը:

 

-- Եա ո՞վ է:

 

Սպան դեղնած էր, վասնզի ճիգ կ՚ընէր մտրակէն չնուաճուելու: Ազատելու համար ճնշումէն` անիկա բացաւ հեղեղը պայմանադրական, անարգող բառերուն, որոնք իշխողներուն բերանը դժոխքի դուռ մը կ՚ընեն գերիներուն գլխուն, -- խոզը, շունը, անասունը, էշը, ջորին եւ կենդանաբանութեան ուրիշ միութիւնները:

 

Կ՚ըսէր ու չէր նայեր կիներուն:

 

Նոյն վարանոտ ու իմաստուն վախն էր դարձեալ, որ ուշացուց պատասխանը երիտասարդին շրթներէն: Վասնզի յիսնապետին զայրոյթը իր լրումին մէջն էր: Ատիկա կը տեսնէր փորձառու երիտասարդը, որ իշխանութեան մարդերը կը ճանչնար ընդարձակ շփումով, բանտէն` ինչպէս արձակ աշխարհէն: «Սալայատակի քաջերուն» նկարագիրն է աս խորանարդումը, առանց յայտ պատճառի: Կիներու ներկայութիւն մը առհաւաբար մարդերը կ՚ընէ այսպէս անոպայ: Հայ երիտասարդը ծանօթ էր թրքութեան այս երանգին ալ, անցած ըլլալով անոնց ծեծին բոլոր ստեղներէն, ըլլալով չափած տրամագիծն ալ անոնց սրտին, նկուղներուն խորը, երբ կը կապեն քրիստոնեան եօթը չուանով ու կը տանջեն հետզհետէ ախորժելով ու վայրագնալով: Կիրքի ատեն, այդպէս ազատ, վախէ հեռու, անոնք չեն ակնածիր ոչ ոքէ:

 

Նոր ծեծը խնայելու համար` երիտասարդը չտուաւ հասցէ: Ոչ ոք կը համարձակէր նայիլ Սողոմին, զայն ակամայ մատնած ըլլալու վախէն թելադիր:

 

Դուրս` պատահածին հասողութենէն ու երիտասարդին մտածումներէն, Սողոմը չէր զգար, թէ ինչու կը մնար լուռ, հանդիսատես, թէեւ ակռաները իր վախը կը ծամէին:

 

Սպան հաւաքեց ինքզինքը: Անոր դէմքը դեղներ էր աստիճան մը աւելի: Գալիքին նախազգացու՞մն էր, թէ աւելի մարդկային ուրիշ զգացում մը միջամտեց սիրտերուն, որպէսզի մինչեւ այդ րոպէ համր` սեւազգեստ կինը յանկարծակի բանար լեզուն, ու բաւական տաք`

 

-- Ինչո՞ւ կը զարնես անոր:

 

Որո՞ւ:

 

Քանի որ փակ լաչակը անտես կ՚ընէր նայուածքին ուղղիչ սլաքը, որով մեր բառերը կը զատուին ու կը ղրկուին որոշ հասցէի:

 

Բոլորը ապշեցան:

 

Լսած էին այդ ձայնը մեղմ, սրտառուչ քաղցրութեամբ, ասկէ առաջ, վանկովի, երբ կ՚այցելէր անիկա աղբօրը, երկար ատեն անխօս, յետոյ` փսփսալով: Գրեթէ լալով.

 

-- Չհարցնե՞ս անունը:

 

Ու անոր բառերուն մէջ կար գորովի երանգ: Ինչո՞ւ: Մտածեցին բանտարկեալները: Բայց մեր միտքը դժուար կը կեդրոնանայ, երբ մեր առջին զգայարանքները կը քաշուին ուժգին թափերէ:

 

Յիսնապետը չէ՞ր տեսած սեւազգեստ կինը: Մինչ յայտնի է, որ սպաները, ամէն բանէ առաջ, տեղի մը վրայ կինը զատեն: Բայց մոռնալու չէ, որ բանտը փարախ մըն է: Դատապարտութեան այդ գառագեղներուն մէջ տէրերը չեն տեսներ գերին, ինչպէս անոր պատկանող բաները: Այցելուն ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մէկ կտորը ամբողջին [266], որ շղթային մէջն է ճակատագրին: Անշուշտ պառաւին բաց դէմքը ու խոշոր խորշոմները կշիռ ունէին սա զգայութեան մէջ, որով երկու կիներն ալ կը վերածուէին անտարբեր արժէքի: Տգեղ կինը ամէնէն տխուր բանն է աշխարհին, ինչպէս ամէնէն ատելին: Երիտասարդ կնոջ լաչակը, մա՛նաւանդ պարեգօտին քիչիկ մը հին յոգնութիւնը կ՚աւելնային իբր լրացուցիչ ազդակներ:

 

Շեշտը, յանդիմանախառն ջերմութիւնը գրգռեցին սպային սնափառութիւնը: Կը պատրաստուէր երեւալու, երբ վարէն Ալի Պապային թեւերը թնդացուցին պարտէզը:

 

Ծերուկը ծափ կը զարնէր, «թնդագին»` ինչպէս պիտի ըսէր 70ի բանաստեղծ մը:

 

Անիկա կը վախնար ձայն ալ խառնելէ շարժումին, վասնզի պաշտօնատուններուն տնօրէնները, յոգնած իրենց ականջներովը, բողոք ունէին ընդարձակ կառոյցէն ներս ամէն ճիչի: Ատկէ զատ պատշգամին վրայ կիներ, ձեռքերնին ճակտի կիսուն` արեւը խնայելու համար բիբերնուն, ծռած էին կուրծքով դէպի վար: Հիւանդ աղջիկը վերատեսուչ փաշային նուազ զգայուն չէր: Ու ծառայի մը ձայնը անիրաւ է միշտ, երբ կ՚անցնի որոշ ծաւալէ մը: Անոնց ետեւէն սեւուհիներ, գործի, բազմեռանդն, գայթակղութեան վրայ ուրախացող ջլդիկ դէմքերով, իրար հրելով, նշանովի կանչելով, բայց զգոյշ` առաջին գիծին ալ գալու, վասնզի կ՚ուտէին ծեծը:

 

Խօսարանի մարդի՞կը:

 

-Անոնք անգէտ էին պատճառին, որ այս կիները կ՚անցընէ իրար:

 

Ոստիկաններ:

 

Սպան բերող քառեակը, հրացան ուսին, կը սպասէր հաստատ, հազիւ հետաքրքրուած դռնապանին կանչովը:

 

Մեր միտքին օրէնքներէն է մէկ բան ընդունիլ մէկ ճակատէ: Բայց կեանքը հազար բան է մէկ ճակատէ: Մէկ նայուածքով մենք կը տեսնենք հազար, բայց կը տեղաւորենք մէկ: Ծեծ ուտող երիտասարդը թէ՛ կ՚ամչնայ, թէ՛ կը տառապի, թէ՛ կը զայրանայ հաւասարապէս, նոյն րոպէով: Ու երբ հոս կատարուած արագութեամբ դէպքերը կը քալեն, մարդիկ կը մնան շուար, չգիտնալով ո՛ւր ապաստանիլ: Տժգոյն երիտասարդը ձեռքը տարած էր մտրակին հետքերուն: Ցաւին սաստկութեան արդիւնք մը չէր ատիկա: Անոր սառնութիւնը դժուար էր պղտորել այսպէս արագ ծեծերով: Անիկա շատոնց փետտած էր մէջէն շատ մը ջիղեր, ու թշնամիին ածելիին տուած էր կեդրոնական ջղախուրձը: Այնպէս որ, զինքը յուզելու համար ու զբաղեցնելու` ճակատովը, անիկա ունէր իրմէն դուրս պատճառներ թերեւս: Ո՜վ գիտէ: Ճակատագրական րոպէներու մէջ մեզ կը հարուածեն անիմաստ --առերեւոյթ-- շարժումներ: Օրեր վերջն է, որ կ՚անդրադառնանք անոնց դերին: Ճակտին գի՞րը [267], թէ ցաւին գիծը: Բայց անիկա մտքովը հարց էր տուեր ինքն իրեն.

 

-- Ինչո՞ւ չէր հարցուցած իր անունը:

 

Մենք, մահուան դիմաց ալ, սեռ ենք, մոխիր ըլլալէ րոպէ մը առաջ: Այդ կախարդական գաւով [268] միայն կը պահուի թերեւս կեանքին շարունակութիւնը, զոր այնքան վտանգներ կը խաչաձեւեն:

 

Ինք հարցուցած էր անոր անունը, ահա երեք տարիէ ի վեր, երբ այդ կինը երեւցաւ սա խօսարանին, աւելի փայլուն զգեստով:

 

Ու խոր ճնշումով մը, ուր հինգ-վեց տարուան բանտարկութեան արճիճ զրկանքը կը թրթռար --օրեր, այդ ժամանակը ըլլալէ առաջ վերացեալ հինգը, վեցը, ու ժամե՜ր, որոնց իւրաքանչիւրին մէջ բողբոջ էր դրած ամէնէն եղերական զգացումը, որուն կիսագոլ ջերմութեամբ ան կը ջանար տաքնալ տակաւին չսառած իր մասերէն--, անիկա վերստին քաշեց իրեն յիշատակը իր ահաւոր սիրադրուագին, սա ձեւով կնիկի մը ծոցէն, որ պալատներու հոտն ու համը ունէր իր մարմինին մէջ ու պահեր էր զինքը իր անկողինին` երեք-չորս ամիս:

 

Հիմա՞:

 

Սա դէմի սեւազգեստ կինը ինք գիտէ՞ր անոր անունը, ու անունը պալատական տիկինին: Բանտին պատմութիւնները ծաւալելու ինքնատիպ եղանակ ունին: Ոչ ոք կ՚ըսէ ամբողջ բան: Բայց կտորները բաւ են յաճախ, որպէսզի քիչ-շատ եղերական ու զգացական տարրերով հարուստ դրուագներ սեփականութիւնը դառնան բոլորին:

 

Եթէ սեւազգեստ կինը չէր խօսած այդ երիտասարդին, գիտէր սակայն, թէ անիկա տարբեր էր միւսներէն: Ասոնք ոճիրին մէջ մտած էին հաստ ճամբաներէ:

 

Ա՞ն:

 

Ու տժգոյն երիտասարդը եղաւ թերեւս, այդ իմացական հեղումին մէջէն, աւելի տժգոյն, քան սովորական իր պատկերը: Երբեմն դէմէ դէմ կը մտածենք նոյն ու մէկ բան:

 

Ծածկելու համար դառնալը աչքերուն --անոր գլուխը կը ծեծուէր խօլ ու վայրագ պտուտքէ մը, կրած` բանտային չարչարանքէն [269], որ զայն կը տապալէր գետին, երբ գտնէր զինքը ոտքի--, անցուց ափը աչքերուն իբր վարագոյր: Անոր ետին, փռուած էր դասական կիրճը: Նաւահանգիստին եւ ներքին կառավարչանիստ քաղաքիկին ընդմէջ, երկուքէն հեռու մէյ-մէկ ժամով, բայց բնական իր բերումով, բարեդէ՛պ` ընդարձակ կապերու: Զայն կը բռնէին յուղկահարները, յաճախակի կապերով: Ուր անիկա դիմադրած էր միս-մինակ, կապուածներու ապշահար ամբոխին առջեւ, աւազակներու խումբի մը, պառկեցնելով չորս ասպատակ, բոլորն ալ անկանգնելի: Իրենց զէն ու զարդին ամբողջ կշիռով ու ահովը իրենց վաւերական թրքութեան (չէին ծպտուած չերքէզներու կամ ալպանացի հովիւներու տարազով, որ սիրական եղանակն էր մերձաւոր դրացնութիւնը ծածկելու), այսպէս սեւազգեստ կիներու լեղապատառ ճիչէն հազիւ գալով ինքնիրեն, --կիներ, ասոնք, մեծ մասով թուրք, որոնցմէ մէկուն համար կազմակերպուած էր սա փականումը [270] եւ որ, պիտի բռնաբարուէր, անարգած ըլլալուն յայրատ հրաւէրը Պրուսայի հովարտա ներու [271] պետին, լրիւ սրիկայ, երեք հեղ մարդասպան, ախտաժէտ մարմնէն ալ, ու քաղաքին հանրատուններուն ահազդու տժգոյն իշխա՜նը, որ կը սպաննէր` առանց երեւալու, ու կ՚ազատէր շղթայէն վերաքննիչ ատեանին նախագահին պաշտպանութեամբը: Օրէնքը ամէնէն տխուր ողբերգութիւնն է երկրորդական քաղաքներուն մէջ: Դատաւո՛րը` գերիվեր, քան Աստուածը: Մինչեւ հինգ անգամ մարդասպաններ, այս գազաններէն հովանաւոր, կ՚ապրին միջնադարեան ասպետի մը պէս, փրկանքի ենթարկելով հարուստները իրենց դրամէն, ու կիները` իրենից պատիւէն: Մերժում մը աղէտ է յաճախ: Քաղաքներու աւագանին ունէր այս խմորէ պայազատներ, որոնք տասնհինգը անցնելէ ետքը իրենց ասպարէզը կ՚ընտրեն` իրենց հօրենական վարկն ու դրամը գործածել այս զառիթափէն: Իրար գերազանցելու մոլուցքին մէջ` անոնք կը հնարեն անտիպ ոճիրներ, իրենց տարօրինակութեամբը աչքի զարնող: Ու կը լողան աղտին ու անարգութեան մէջ, հիւանդ ու ճիւաղ, հեռուէ հեռու հսկուած իրենց դրամովը վարձուոր հորդաներէ: Ասոնք` ամէնէն թշուառական զեռունները մարդոց, ու երեւալով ընկերութեան մէջ ոսկեզօծ ու գեղեցիկ, վայելելով բարոյական ալ մեծարանքը պաշտօնական շրջանակներուն: Չունին չփորձած ստորնութիւն եւ հպարտ են այդ առատութեան համար: Իրենց ընդդիմացող կիները անոնք գիտեն առեւանգել ու անտառային վայրագ վայելքներու մէջ կով մորթելու նման պոռացնելով սպաննել: Թուրքերը տակաւին հարիւր տարի կը տեւեն` իրենց այս առաքինութեան մէջ մնալու համար հարազատ իրենց մօտիկ անցեալին…

 

Երբ տժգոյն երիտասարդը վերցուց իր աչքերը, տեսածն էր, այդ լեռներէն, պատկերներէն, ասպատակներէն ու գեղանի թրքուհիներէն ետքը, սա իգադէմ ու սնամէջ սպան:

 

Ծանօթ իր անարգ ծագումին, հօրը հետ կապուած տգեղութեանց դրուագներովը, որոնք բրդուճ-բրդուճ կը թափանցեն ամէնէն հաստ պատերէն ալ աւելի դիւրաւ, քան արեւին լոյսը: Ան ունէր փառաւոր պիտակներ, որոնք իջած էին մինչեւ գառագեղները: Ծանօթ` հպարտանքի, անգթութեան, իշութեան ստորոգելիներով, որոնք, գոնէ մէկ-երկուքը կը ծառայէին անոր փառքին, հանելու [272] համար այդ անասունէն դասական կաղապարը մարդուն, որ պիտի զարնէ, մղուած այդ ստորնութեան` վերադիրին իսկ ճնշումովը: Երբեմն մեր հեքիաթը մեզ կը կառավարէ ու խելօք հոգիներ արդարացնելու համար այդ հեքիաթին վերադրումները [273] կը ծալաւորուին անոր կնիքովը:

 

Անիկա տղան էր ներքին քաղաքի մը աւատապետ մէկ փաշային, որ հաւանաբար հօրը կամ մօրը վրայով կրնար կապուիլ դար մը առաջուան վէզիրներուն, մեծադղորդ ստորնութիւններ, ժամանա՜ծ փառքի գերագոյն կատարներուն   ու երկրաշարժով մը   --թուրքերուն կայսերական պալատը աշխարհի բարոյական մեծագոյն հրաբուխներէն կը նկատուի իրաւամբ--   կործանած: Հով մը երբեմն այդ քայքայումին ծուէնները կը տարտղնէ, աքսորի ձեւով, դէպի ներքին գեղերը, գիւղաքաղաքները, ուր այդ բեկորները ժամանակին փոշիովը կը մաքրուին [274], գոնէ անունին կառչած: 18րդ դարու աւագանին այսպէս կ՚ապրէր սուլթաններու ճոկանին ներքեւ: Ամէն եպարքոս նախքան կայսերական զինանշանը գօտեւորելը, կը գրէր իր կտակը, վասնզի իր գլուխը թշնամին էր իր դիրքին: Այդ փաշան, աւատապետ` գոնէ` բարոյական մարզէ, իր հասկցած ձեւով, կը տիրէր` ինչպէս տիրեր էին իր նախնիքները: Բարքերը կրնային փոխուիլ: Անիկա յարմարած էր ժամանակին ու քշած իր փառքը, Ղրկեր էր տղան կուսակալութեան կեդրոնը, զինուորութիւնը անցընելու ու հետն էր դրած կարծես իր աւանդութիւնները եւ ստորոգելիներու երամը: Չէ կարելի արագ տողերու մէջ տալ մարդը, որ այդ գիծէ սպաներուն ներսը կ՚ապրի տաղաւարուած պապենական մոլութեանց բոլոր հնաբոյր դրօշներով եւ լուսաւորուած արդի կենցաղին աժան վայելքներովը, կիներէ եւ կոպտութենէ, քրիստոնեային վրայ գործադրուած բարբարոսական վերանորոգումով: Անոնք իրենց գաւառակներուն նետուած բոլոր արձակութիւնները կը քառակուսեն, ու կը մնան կառչած տիրելու, իշխելու իրենց բնազդին, քանի որ հօրենական կալուածներու վրայ անոնց կամքը անդիմամարտ կը տարածուի, ըսել կ՚ուզեմ` այդ կալուածները արժեւորող խեղճուկ արարածներուն քամակին, մարդեր` որոնք դասական գերիներէն կը տարբերին տառապանքի մէջ աւելի ուժգին ընկալչութեամբ մը ու իրենց տէրերուն հանդէպ կորովի ու ակնածանքի բարոյական զգայարանքովը: Այդ սպաներուն վրայ` պատմութիւնը, անշուշտ անոնց դիւցազնական, օսմանեան պատմութիւնը, երկրաչափութիւնը, գծագիտութիւնը ու չսորվուած քիմիա ն ջնարակէն անդին չեն անցնիր ու չեն փոփոխեր երբեք կրծոսկրին մէջ վանդակուած գազանը: Պիտի իջնեն, այսպէս պարապնդուած, գործողութեան կրկէսը, թուրք քաջարի բանակը Վիեննայէն ալ անդին առաջնորդելու աննուաճ ուխտով: Ու կը հաւատան իրենց հաւատքին, երբ զինուորներուն կու տան աղաղակել`

Ետ առնել կրկին թշնամիներէն

Մեր տեղերը հին…

 

Քաղաքապահ բանակի սպան տարբեր արարած մըն է: Անիկա երկու կեանքերն ալ կը մէկտեղէ իր ծառայութեան շրջանին, իր վրայ: Սպասարկութեան օրերէն դուրս կը հագնի քաղքենի տարազ: Այն ատեն անիկա կատարեալ հովարտա մըն է: Այս վարժութիւնները պատճառ են գուցէ, որպէսզի գործօն ծառայութեան պահերուն սպաները պաշտօնական նիւթերէ դուրս չարտօնուին բան կրելու: Բայց հակառակ կարգապահական այս արգելքին` անիկա չէր կրնար բաժնուիլ իր մտրակէն, զոր կը կրէր իբր մարմինին մէկ անդամը, պաշտօնական շրջանակներու մէջ միայն զիջելով զայն տեղաւորել մոյկերուն խորը: Անոր մոլութիւնն էր ձեռք նետել անոր, տեղի կամ անտեղի, թերի կամ ամբողջ, ու գործածել զայն ամէնուն վրայ, բայց տաղանդով ու անվրէպ` հայերուն գլխուն: Ի՞նչ էր հետապնդուած գոհունակութիւնը այս անոպայ խորութեան մէջ, երբ բանտ ինկող եղկելիները արդէն արգահատանք միայն կարող էին հրաւիրել: Գուցէ առհաւական ըլլայ այս ծարաւը այդ ժողովուրդին համար: Առանց բռնութեանց` ուժը ըմբռնելի չէ թուրք զինուորականին, ինչպէս ըմբռնելի չէ նոյն բանը, առանց արհամարհանքի` անգլիացի սպայէն:

 

Վերնադիր պատշգամէն աղաղա՛կ մը, որ, հովէն արգիլուած` չկրցաւ իբրեւ բառ հասնիլ խօսարան: Բայց փշրանքները շահագրգռեցին բանտարկեալները: Սպան չլսեց, վասնզի զբաղած էր մօտի սեւազգեստ ձեւով, որուն անակնկալ ու քիչ մը բարկ միջամտութիւնը խորապէս վրդովեր էր զինքը:

 

Ո՞վ` սա սեւազգեստ թրքուհին: Ուրկէ՞ անոր հետաքրքրութիւնը անհաւատի մը, մա՛նաւանդ հայու մը կտորով: Չափեց նայուածքը, բայց կշիռը պարտկելի չէր, վասնզի կոպերու խաղը մարդոց արժէքը կը յայտնէ յաճախ: Անիկա դեղնեցաւ ալ, գեղացիի իր առատ արիւնէն, որ խուժեր էր ներս: Անցեր էր մտքէն փրցնել լաչակը երեսէն, ունենալու համար մորթին կտաւը գոնէ: Ու չէր կրնար ճշդել, թէ ի՛նչ կար իբր կապ իր զայրագնումին ու սա գոց դէմքին խորհուրդին մէջտեղը: Կինե՞րը: Ինչո՞ւ կը միջամտեր արուի մը դէմ, արուի մը համար:

 

Պատշգամէն նոյն աղաղակը, նոյն պայմաններուն մէջ: Որուն յաջորդեց երկիւղալից լռութիւն, տպաւորիչ, որպէսզի սպան ալ դարձնէր գլուխը ու նայիլ առնէր: Ալի Պապային մեծաշռինդ ծափերը այս դժնդակ պահին վրայ անգիտակցաբար կը նետէին զուարթ նոթ մը:

 

Սեւազգեստ կինը, բաց ձեռքին կը ճմռէր թաշկինակը, ջղային յայտ տագնապի մը նշան, ինչպէս դիտած էին բանտարկեալները, խոր փղձկումը կանխող այդ շարժումներէն: Կու լար, կամ պիտի լար անիկա հեծեծագին, աղբօրը կուշտին, մա՛նաւանդ` երբ պզտիկները ըլլային միասին ու պիտի հարցնէր մարդասպանին.

 

-- Ինչո՞ւ, աղբարիկս, ինչո՞ւ ըրիր:

 

Թաշկինակին հետ միւս ձեռքը` մօրը ուսին, որ կը տպաւորէր իբր անգոյ մարմինէ մը կտրուած ու հոդ դրուած բանի մը նման, ճերմակ այնքան` խիստ սեւէն բխող: Բանտարկեալները կը ճանչնային այդ դալկութեան լծորդ հոգեկան նուաղումը: Սպա՞ն: Հաշտեցո՞ւց մորթի սա մաքրութիւնը դէմքի ալ դաշնաւորութեան: Անոր միտքը, այս վարանքին մէջ, կը ջանար մօտենալ պատկերին իմաստին: Հարցնել` ո՞վը, ի՞նչը, կա՞պը` որ զայն քաշեր-բերեր էր հոս: Արգիլուեցաւ սակայն: Վասնզի պատշգամէն նոյն կնոջ աղաղակը հասած էր ներս, բաւական յստակ.

 

-- Ի՞նչ է անունը այդ վայրենիին:

 

Մեծ խմբաւորութեանց մէջ անհատները ենթակայ են ձեւազերծման ու կը միտին ծանրանալու: Անոնք իբր դէմք սեւեռուելէ աւելի` իբր թիւ կշիռ կ՚ունենան:

 

Վերատեսուչ փաշային, քոմանտան փաշային սարայլը կինն էր պոռացողը:

 

Չհասկցան ով էր վայրենին: Այս ապրանքէն խիստ շատ` այդ երկաթեայ քաղաքին մէջ: Ո՞վ չէր ատիկա, սկսեալ բանտուածներէն մինչեւ անոնց կարգապահութիւնը վարող փաշաները, որոնք կեանքը կ՚ընդունէին զսպումի կրկէս ու իբր այդ կազմած էին իրենց միսերը, մա՛նաւանդ անոնց ներսի ճամբաները, - ջիղերը: Վայրենի` շատ: Բոլոր մարդ մորթողները, ի պաշտօնէ կամ անպաշտօն: Անոնց մտքէն չանցաւ հայը, որուն համար կը քալէր այս փակագիծ դրուագը:

 

Անոնք անցան իրար:

 

Նետուած էին ոտքի:

 

Ու մի մոռնաք, կինը կին է, աւա՜ղ, նոյնիսկ իր ձայնէն: Ու բանտը` այն անապատը, ուր ովասիս է այդ կենդանին:

 

Պատշգամը` պարապ: Երբեմն հարիւր մեթր խորանարդ միջոց, որ մեզի համար կեդրոն կը դառնայ, «աշխարհասասան»` ինչպէս կը գրեն միամիտ մեր պատմիչները, քաղաքի մը կործանումը պատմած ատեննին:

 

Սա աղմուկը, երթեւեկը, յուզումը սպասցուցին միւս աղաղակը, ոչ-նուազ ծանօթ ու արտայայտիչ, - հազը` քոմանտան փաշային, վանդակն ի վար, կէս օխանոց խիւսի մը չափ հաստկեկ իր խուխովը, որուն պիտի հետեւէին հայհոյութեան տակառաչափերը, իրենց թանձրութեամբ ու լրբութեամբ ստուեր ածող բանտին ամէնէն եղկելի, անպատասխանատու լեզուներուն, խեղճ միսի կտորներ ասոնք, աշխարհը ծեծելու, անկէ վրէժ առնելու ուրիշ գործիք չունեցող:

 

Չեկաւ սակայն: Փաշաները քմահաճ կ՚ըլլան, ինչպէս բոլոր մեծութիւնները սա աշխարհին: Փոխարէն` տիկինը: Պարպուած` անունին կապուող պատմութիւններէն: Երբեմն մենք կը տեսնենք մշուշի մէջէն ուրիշները: Տիկինը, իր ձայնին ամբողջ խստութեամբը:

 

Որմէ, կրկնուած հարցականը, աւելի քան անլոյծ.

 

-- Ո՞վ` այդ վայրենին:

 

Որ եռակի իր նորոգումովը ծանր կշռող վերագրում մը դարձաւ: Կիները զուր չեն նախատեր:

 

Ոսկեզօծ ուսնոցներով, բայց հաստ մտրակով սպա՞ն, որուն անգթութիւնը թուրքն ալ կը ճանչնար: Տարիներով ընկեր [275] հա՞յը [276] ` որուն ձայնը գուգուկն [277] ալ չէր լսեր [278], բայց իր ազգին դժբախտութեամբ կրնար զարնուիլ: Քոմիթա ն ու պոմպան պարզ սուտեր չէին այդ օրերուն, այլ` այդ պարզամիտ ուղեղներուն համար` հնարաւոր չարիք: Հայրենիքը, զինուորին համար յուռութք ըլլալէ առաջ` խմբագիրներուն ու ամբոխավարներուն համար կարմիր դրօշակ է, ցուլին աչքերուն խաղցուած: Ո՜վ գիտէ: Անոնք լսած էին այդ քոմիթէ ն: Ու տեսած երկու ալ նմոյշ, իրենց պէս խեղճ մարդեր: Նորե՞կը: Ու ատով` չորս հայերը: Բանտն ալ կը մտածէ:

 

Անոնք ընդհատուեցան:

 

Զինուոր մը ելած էր սանդուխէն, մտած խօսարան, ոտքերը աղմուկով մէկտեղած, ինքզինքը դրած պաշտօնական կաղապարին ու բարեւած: Յետոյ` անշարժ, կամաց, հաղորդած քոմանտան փաշային հրամանը:

 

-- Պէյը վեր կ՚ուզուէր:

 

Թուղթը ծալելն իսկ մոռցած` տեղակալ Աքիֆ պէյը հետեւեցաւ զինուորին, զայն ձգելով առջին [279], ինչպէս պարտաւոր են քալել ստորադասները մեծերու հետ:

 

Անիկա մոռցած էր հրահանգել իր բերած քառեակը, որ մնաց սպասման նոյն կէտին:

 

Բանտարկեալները շունչ առին: Ճնշումը կը վերնար: Սեւազգեստ կինը աւելցուց.

 

-- Աստուծմէ՛ գտնես:

 

Պահակ ոստիկանները չուզեցին լսել այս նախատինքը:

 

Անո՞նք ալ կ՚ատէին անոպայ արարածը, թէ կ՚ախորժէին քնքուշ այդ ձեւէն, որուն ձեռքէն երբեմն իրենց կը տրուէր վայելքը սիկարի մը, կամ դէմքէն` քաղցր հատնումի սրտառուչ պատկեր մը: Կան պահեր, երբ կինը դուրս է սեռէն: [280] Իրաւ է, թէ խիստ ցանցառ են ատոնք:

 

Նոյն րոպէին սպասուհիներ, պատշգամին վրայ, սեւ ու ճերմակ: Բուսաւ ծանօթ գահաւորակն ալ, որով արեւի կ՚ելլէր քոմանտան փաշային հիւանդ աղջիկը: Անիկա գեղակերտ այդ գահոյքը կը մօտեցնէր եզրավանդակին, կը դնէր անուշիկ ձեռքը բազրիքին, ափն ալ տարած տկար իր գլխուն, զայն կանգուն պահելու համար մշտական հակումէն [281]: Անդարման անարիւնութիւն մը զայն գամեր էր սա գահաւորակին, արբունքէն ի վեր: Ո՛չ Պոլիսն էր մնացեր, ոչ ալ Վիեննան: Դէմքը` գուշակելի, ու հետեւաբար` գեղեցիկ, ինչպէս են ըլլալու ցանկալի մեր երազները, հեռաւորութեան շղարշէ մը հովանաւոր: Զայն մօտէն տեսնողներ կը խօսէին այլ կերպ, այդ անդամալուծումին մէջ ճանչնալով արդար պատուհասում մը հօրը կոպտութեան ու մօրը թեթեւութեան:

 

Սողո՞մը: Ի՜նչ քիչ էր իր տեղը այս ամէնուն մէջ: Անոր ձայնին քաղցրութիւնը մոռցուած կը թուէր ու մարդիկ անտարբեր էին իրմով, կը նայէր անյագ, քիչիկ մը վախով, մօտիկ տիկինին ու անոր անփորձութիւնը, գրեթէ պատանութիւնը կը տառապէր ինքզինքը մատնելէ: Տարօրէն քաղցր ու մտերիմ զգայութիւնները կը քալէին իր ջիղերէն ու ինք մէջն էր հին վիճակներու, այդպէս առնուած` բանի մը ուժէն, զոր չէր տեսներ երբ կը դառնար Նալպանտենց տունին շուրջը, ոճիրէն առաջ:

 

Երբեմն-երբեմն կը վերցնէր աչքը պատշգամին, հոն շինուող ու աւրուող պատկերներու յաջորդումը գտնելով շահեկան, բայց անհաս` իր ուղեղին: Ինք բոլորովին նոր մը, անծանօթ էր շէնքին, փաշաներուն, անոնց ախտաւոր ալ աղջիկներուն:

 

Սպային հեռացումը ու պատշգամին իրարանցումին աճումը կապ ունէի՞ն իրարու հետ: Սողոմը կը վախնար հարցումէն: Տեսակ մը մեղաւոր, վատ բան իր մէջը տխրած էր կարծես: Ինչու՞ չէր տուած իր անունը: Ու չէր կրնար աչքը ամրացնել կապոյտ օձիկին [282], որ հայ երիտասարդին դէմքը կը կիսէր, մտրակէն [283] ձեւուած:

 

Գոնէ խօսէին կինե՜րը:

 

Երեւցաւ ծե՜ր մը:

 

Թշուառական, ուռած մարմինով: Հա՞յր մը, թէ մեծ-հայր մը:

 

Որ տքալով բարձրացաւ սանդուխները:

 

Անիկա, փայտին ուժ տալով` դրաւ իր կոտրտած մարմինը փայտ նստարանին: Խորտակուած այդ պատկերը արթնցուց որոշ չափով հետաքրքրութիւն: Դուրսէն կու գար: Ու հետը կը բերէր ապահովաբար մէկ մասնիկը գոնէ անպարագիծ այդ դուրսին: Բոլորուեցան շուրջը:

 

Եկեր էր զաւկին: Երեսունէն վար տղայ մը, նման միւսներուն, քերծուած գլուխ, ու տժգոյն երես:

 

Ծերունին հիւանդ էր: Զինուորական վերարկուն, աղտէն գունաթափ, ճանաչելի չէր այսքան տարի ետքը: Պաշտօնական կոճակներուն պակասը ու անդարման ծերութիւնը պատիժէ կը զերծէին զայն կրողը: Դողացող մատներով անիկա շրջեց իր գրպանին պարունակութիւնը: Չէր կրնար մատներով ափ կազմել: Պիստակ, լէպլէպի, շաքար ու շագանակ, - ամէնէն սիրած պտուղները հիմկու մարդասպանին անդրագոյն պատկերին, երբ, տասնամեայ մանուկ, կը պտտէր առոյգ հօրը հետ պալատին առջեւ, ու պտուղ կ՚ուզէր:

 

Նստաւ: Այսինքն` հանգչեցուց կուշտին գաւազանը: Այդ ուշադրութիւնը ինքնին բաւ էր տալու սրտառուչ իր վախը կեանքէն: Ձեր ոտքերուն վրայ հպարտ եղողներ, խորհեցէք, օրուան, ուր այդ ոսկորները պիտի կակուղնան, փխրուն ու ծակ-ծակ, ու պիտի ստիպեն ձեզ փայտին դառնալ:

 

Անոր նայուածքը, վեհափառ անշուշտ, բայց ուռած կոպերէն, ցաւոտ ու տժգոյն իր պղտոր պտոյտը կ՚ընէր գլուխէ գլուխ, դնելու համար ծանօթ նկարները, վախնալով մահուան այս քաղաքին անակնկալներէն: Իր տղուն ընկերները կը սիրէր իր զաւկին չափ: Ու այս զգացումը ծանր էր անոր խորտակուած սրտին: Միս-մինա՛կ, կեանք ըսուած ահեղ տառապանքին դէմ: Թաղած շատոնց կնիկը, աղջիկները, երկու մանչերը: Ու թաղած մէկ հատիկն ալ սա ստուերներուն: Կ՚ապրէր, հասունացող վէրքի մը պէս, առանց մուրալու: Ու կ՚ապրէր փատիշահին գութին յուսալից: Անոր նայուածքը կեցաւ, երկար` Սողոմին վրայ:

 

-- Բարի ես եկեր, տղա՛ս:

 

Մարդ զնտանն ալ գալու էր բարիքով, ինչպէս կը պատգամէր ծերունին, որ մրջիւնին վրայ չէր կոխած, յարգած` բոլոր պատուիրանները, չծեծած իր կնիկը, իր քրտինքովը հացը հանած դարբինի իր խանութէն ու տաճիկ չէր կրցած ըլլալ, հակառակ եօթը հեղ կրակը մտած ըլլալուն, պատերազմի դաշտին վրայ իսկ մնալով երկաթագործ մարդը, որ խոփ ու մանգաղ կը շինէ եւ պապերէն տեսած բարիքի պատկերները կը պահէ անաղարտ: Չունէր հաճիի փաթթոցը: Փոխարէն, վերարկուին տակ` իր պատուանշանները, թիւով երկուք, որոնք կը պսակէին իր կորովը, ձիւնին յաղթող իր ջերմութիւնը, երբ ձիւնամրրիկի մը պահուն` մահը աչքն առած հաց էր հասցուցեր առաջապահներուն: Մարդկային կեա՜նք, ի՜նչ հերոսութիւններ կը շինեն քեզ երբեմն: Ու ի՜նչ հնամաշ բաներով կը ծածկես դուն մարդոց ողբերգութիւնը:

 

Սողոմը չհասկցաւ: Ծերունին թոթով էր քիչ մը: Ուռած կոկորդէն բառերը կ՚իյնային ուռած ու ջուրոտ:

 

Հայ երիտասարդը փորձեց անոր ուշադրութիւնը դարձնել դէպի ծերուկը, բայց չեղաւ միջոց: Զինուոր մը, նոյն կնքաւոր թուղթը ձեռքին, որ պահ մը փայլեր էր հեռացող սպային զայն ափէն, մտաւ խօսարան ու կարդաց.

 

-- Սուղում օղլու Սուղում:

 

-- Ա՛ն է:

 

Ցոյց տուողն էր սեւազգեստ կինը:

 

Բանտարկեալները հինգ-վեց տարիէ ի վեր վարժուեր էին չարագուշակ պատահմունքներու: Խօսարանէն կանչուածները ա՛լ չէին դառնար: Ատկէ զատ, նկուղը, իր ճակտին արձանագրուած պատգամովը, ապահովութիւն մըն էր: Աւելի ետքը, իր անունէն ուզուած ամէն հայու սիրտ րոպէ մը կը կենար կարծես, երբ թուրքերը հնարեցին սէվգըյաթ [284] բառը, բանտերէն ներս:

 

-- Քալէ՛:

 

Սողոմը, վարանոտ, բայց ոչ-վախկոտ, ելաւ նստարանէն: Չնայեցաւ հայ երիտասարդին, ընկերներուն: Քալեց: Տաքցաւ սաստիկ, երբ քսուելու չափ մօտիկէն անցաւ սեւազգեստ ձեւին: Դառնութի՞ւն: Չէր ատիկա: Անոր շղթան աղմուկով կը ծեծէր սանդուխին աչքերը, նեղելու չափ ոստիկան-զինուորներուն փափկասուն ականջները: Վասնզի անոնցմէ մէկը պոռաց.

 

-- Հաւաքէ՛ գօտիդ:

 

Սողոմը չէր հասկնար:

 

Իջաւ սալարկը:

 

Հոն սպասող զինուոր մը, ոտքով կեցուց անոր քայլը: Այդ շարժումը աքացիի չէր վերածուած` պատշգամին հաւաքուող ձեւերուն համար: Ու անցուց երկաթ շղթային աւելորդ աղեղը անոր արմուկին: Գօտի՜ն: Ցաւեցաւ անոր հոգին: Սամիկ Սամունին մէկ բառը յիշեց, որ լսած էր ատենին, բայց չէր միտք պահած:

 

-- Մեղքը երկաթ գօտի է, տղա՛ս:

 

Երկաթ գօտի՜:

 

Զինուորները ձգեցին զայն առջեւնին: Ճամբա՞ն: Շեղեցաւ քովնտի: Բանտարկեալները կրցան տեսնել այդ աղեղումն ալ: Ուրե՞մն:

 

-- Մոխիրնո՛ցը:

 

Այսպէս մտածեց ու տարազեց խօսարանի դուռը պահպանող ոստիկանը: Բանտին այս մասին անունն էր ատիկա, տեսակ մը մեծ բակ, ուր կ՚ընդունէին գեղերէ ու գաւառակներէ օրական առաքումները, դասաւորուելու համար` համաձայն իրենց թուղթերուն, որոնք յաճախ կը կաղային, մնալով դիւանէ դիւան, գեղէն` գիւղաքաղաք անկէ` գաւառակ, անկէ` կեդրոն իրենց ճամբուն վրայ ենթարկուելով թրքական վարչաձեւին, - կամաց-կամաց ին

 

Մէկը դիտել տուաւ:

 

-- Մեր մէջ չէր անոր տեղը:

 

«Մեր մէջ»ը կ՚ելլէր բերանէն միջահասակ ու տարօրէն անասուն յիշեցնող մէկու մը, որ բառ չէր հանած շրթներէն, բարակցած միսի կտորներ, չխօսելէն այդպէս գօսացող: Ոչ ալ ծխած, չունենալուն, ամբողջ տեսարանի ընթացքին: Անոր արտայայտութիւնը մօտ էր քարէ, փայտէ շինուած հաստ արձաններուն, առարկայութեան: Դիւրին չէր անոր մէջ ենթադրել անուշ ու համակրելի այն բանը, որ ամէնէն շնորհազուրկ դէմքն ալ կը ջերմացնէ ու մեզի կ՚ընէ մօտիկ: Կը թուէր ինքզինքը մոռցած ու յոգնակի իր առումին մէջ, այդքան թանձրութեամբ, անասնութեամբ արժէքը կու տար անյոյս ու գորշ այն բանին, որ ցկեանս բանտարկութիւնն է, անդարձ կնիքով մը: Չունէր անիկա ոչ մէկ հեռանկար, դիմումէ, շնորհէ, բախտէ, ըլլալով բոլորէն ուրացուած գրաստը: Չունէր իր գեղէն իրեն այցելու, ոչ ոք սիրելուն, ոչ ոքի մէջ պուտ մը զգացում արթնցնել կրնալուն: Ամէնէն աւելի կ՚ատէր զինքը իր մայրը ու շշուկներ, միշտ կասկածելի, ատոր զսպանակ կը դնէին չըսուելիք պղծութիւն: Բամբասանքը անխիղճ է: Ու լաւ է անկէ կասկածիլ ու անասունն անգամ խնայել ջանալ: Չունէր տրտմութիւն, քանի որ այս բառը իրենց հականիշ ունի վայելքը, մարդկօրէն կարելի համերու հանդէս մը ու ատոնցմէ զրկուիլ մըն ալ նոյն ատեն:

 

Անոր բերանէն այդ «մենք»ը անանուն ու անկարան [285] դժբախտութիւնն էր, ուրիշ բան չեղած տախտապարումը ապրելու շնորհին, քանի որ ատիկա ալ իրական է նոյնքան, որքան առաջինը: Սա հողագունդին վրայ հարիւրին ո՞ր տոկոսը կ՚իյնայ երկրորդ փարախին: Որո՞նք են այն երջանիկները, կանչուած հոգեկան խաղաղութեան, փոքր ցաւերու գօտիէ մը շրջափակ, որոնք խնայեն պիտի, ու սպասեն վախճանին, տապալելու համար քնքուշ բխումէն, որ հաւասարակշիռ կեանքն է մենէ քիչերուն: Ան միւսնե՜րը: Հազար հազարներ մէկ մագիլէն միւսը նետուած` տանջանքին, աքցանուած` սեռին ու հացին անողոք ժանիքովը ու գերի երկուքին ալ, նոյն աստղին ներքեւ: Այո՜: Այս է կեանքը: Ու այս է անոր կենդանակերպը, մարդոց ստուարագոյն մասին:

 

Անոր մէջ պատիւ, պատուհաս, արդարութիւն, անդենական ու ուրիշ այս գիծէ միութիւններ անհաս պատգամներ իսկ չէին: Չէր կրցած օր մը գոնէ զգածուիլ ծեծէ կամ սաստէ: Թանձր, ծայր աստիճան պակաս ուղեղով ոճրագործ մըն էր, որ չէր յաջողած մինչեւ հարիւր համրանքն իսկ սորվիլ, գրեթէ շատ մօտիկ` ծնունդով ապուշներուն: Այս թերութիւնները կը սնանէին ալքոլով ու գողութեան գին երէներով: Պատանի` արդէն պիտակուած էր պատշաճ վերադիրով, որ խելքը պակասները կը տաղաւարէ ժողովրդային դատաստանումով: Յետոյ` հասարակ խման: Վախկոտ, թոյլ, նախատուած բոլորէն: Որ առիւծ կը դառնար, երբ ըլլար խմած: Ձրի աշխատող քրիստոնեայ թաղերու եւ գեղերու մէջ, գոհանալով բաժակ մը գինիով: Գող` ինչպէս ուրիշներն են կօշկակար, առանց նկատումի, երբեմն ալ պէտքի: Թռցուցեր էր սպայի մը գրպանէն ատրճանակը, անասելի պայմաններու մէջ, բաղնիքէն դուրս, ու անոր նուէրը գործածած օղիի: Այդ օրն էր, որ խենթ, խանդավառ, գլուխը ամպի պէս մութցնելէ ետքը, պարպած էր վեցհարուածեանը հանդիպողին, մահը պատճառելով երկու երիտասարդի ու վիրաւորելով երկու ուրիշներ: Կապած էին փամփուշտներուն սպառումէն յետոյ, կոտրտած կողերը, նետած թաղապետական աղբակառք մը ու քշած բանտ: Զայն անբանացնող [286] սպան ազատեց ինքզինքը, իր փաստաբանին միջոցով հակասութիւններ հաստատելով հարցաքննութեան մէջ մարդուն, որ անգամ մը ըսածը յիշելու չափ խելք չէր ունեցած: Դատապարտեցին անասունը մահուան: Ազատեցաւ անկէ ներման արժանի ցուցակի մը մէջ [287] պակսող տողը կազմելուն: Կը ծառայէր նկուղին, ու կը ստանար ծխախոտ ու շորեղէն: Ոչ ոքի կը վնասէր իր թանձրութիւնը: Երազ իսկ չունէր միւսներուն պէս: Սովոր էր ականջ կախել ամէն ըսուածի ու չհասկնալ, այսինքն` չորս անգամ կրկնումէ յետոյ գործադրել պահանջուածը: Շաբաթը անգամ մը կը բանար բերանը, ան ալ քանի մը բառի համար: Այսօր խօսած էր, պատգամի մը պէս:

 

Տեղը [288] առարկե՞ց, թէ բացուիլ կ՚ուզէր:

 

-- Շատ ալ պզտիկ է:

 

Ակնարկութիւնը նկատի ունէր մեկնողը, որուն պակասը չես գիտեր ինչո՛ւ զգացին մէկէն բոլորն ալ:

 

-- Սիրտին նայէ դուն:

 

Պառաւին տղեկն էր:

 

-- Ի՜նչ անուշ էր ձայնը:

 

-- Որո՞ւ, տղաս:

 

-- Գացողին:

 

Պատասխանողն էր ծերուկին տղան: Գրեթէ հիւանդ: Ամսէ ամիս կը քաշուէր միսերէն, զգալի կերպով: Կը հազար ու կը քնանար, շարժելու անյօժար ու տժգոյն: Բանտին մէջ հիւանդութիւնը մահուամբ կը սկսի [289]:

 

Հետաքրքիր` ինչպէս է ըլլալ պարտքը բոլոր պառաւներուն, կինը յօնքերը լարեց:

 

-- Ի՞նչ է մեղքը:

 

-- Յայտնի չէ շատ:

 

Կը հաւատա՞ր ըսողը:

 

Ուրիշ մը աւելցուց.

 

-- Կ՚ըսեն, թէ երկու հոգի է վառած:

 

-- Վա՛խ, վա՜խ…

 

Որո՞ւ կը մեղքնար պառաւը, Սողոմի՞ն` որ իր մեղքովը արդէն այրուած կը դատուէր, թէ անոր ձեռքովը ածխացած այդ հոգիներուն: Ու քաջարի կինը չէր մտածեր, այդ րոպէին, անոնց հայ ըլլալուն:

 

Ծուխով ծանրացած, բայց տուն յիշեցնող քաղցրութիւն եղաւ խօսարանին մէջ, երբ ոճիրին ու մահուան տրտում ալիքը օդին մէջ կը ծաւալէր: Կու գայ պահը, երբ հասարակաց զգայութիւններէն կը զատուինք ու կը քշուինք մեր ներքին տունը, հո՛ն` ուր մենք մեզի ըլլալէն չենք ամչնար: Ծուարած, բայց գոհ` վասնզի մարդոց դուրսի աչքը չի հասնիր մինչեւ այդ խորշերը: Բանտարկեալները իրենց սեփական նուաստութիւնը աւելորդ անգամ մըն ալ կշռեցին արգահատող պառաւին շրթներէն: Քանի՜-քանի՜ «վա՜խ»եր, ոչ թէ նման չորցած ու ծուռ բերաններէ, այլ` աղու ողբ [290] ինկող տղոց արցունքներէն: Ամէն ոճրագործ աշխարհ մը ցաւ կը ձգէր ետին: Իր պարագանե՞րը: Անշո՛ւշտ: Բայց աւելի խոր կսկիծով` պարագանե՜րը ինկողներուն:

 

Սեւազգեստ կինը կը թուէր լաչակին տակ թաշկինակով բան մը սրբել: Բայց անխօս: Անիկա այս տագնապին պիտի մօտենար բաժանման րոպէներուն: Մինչեւ այդ պահը զաւկըներէն քիչ խօսող տղան կը թուլնար հետզհետէ, թուլցնելով անոպայ սիրտերը: Տառապանք մը աւելի` այս տկարացումը, մօրը համար, ինչպէս ընկերներուն: Թիւ տասներկու նկուղը այս տեսարանը դժուար կը հանդուրժէր դիւրայոյզ մարդէն: Քանի՜-քանի՜ անգամներ յանդիմաներ էին զինքը այս «կնիկի վայլող» վարմունքին համար: Կը զարմանար անիկա իր լացէն աւելի դէմիններուն սիրտէն: Դիւրին էր մեղադրելը, բայց դժուար, աւա՜ղ, հայր ըլլալը, ու պակսիլը` անոնց գլխէն, ձգելով զանոնք աշխարհի թուքին ու մուրին: Կ՚ընդունէր ընկերներուն կծու բառերը ու կը նայէր ներս [291] հոգիէն, ուր այդ տղոցը պատկերը զոյգ կոկոնով ծաղիկի մը պէս կ՚աճէր, բայց չէր բացուեր: Անիկա ներող էր ու բարի:

 

Տակաւին խօսք դարձաւ մոխիրնոցին գէշ պայմաններուն վրայ: Այդ յարկաբաժինին մէջ էր մեծ ու անթափանց պատերով տանջարանը, որ խուլ էր շինուած ու կը ծծէր իր գէջ երեսին աղաղակն ու գոռում-գոչումը` ծեծի կամ տանջանքի քաշուածներուն: [292] Խօսք դարձաւ քոմանտան փաշային փոքր աղջկան, որ նախատեր էր տեղակալ Աքիֆ պէյը անողորմ ծեծերուն համար ու հիմա հաշիւ ունէր տալիք հայուն մտրակին [293]:

 

Ժամանակը, մա՛նաւանդ չափուածը, դար ալ ըլլայ, կը հատնի կարծուածէն շուտ: Երկու ժա՜մ: Մօտ էր վախճանը: Արեւը քաշուեր էր վերնայարկերը ու գետիններէն զովը զգալի:

 

Մինչեւ պայմանաժամին աւարտումը, թիւ տասներկու նկուղը չունեցաւ ուրիշ այցելու:

 

Ալի Պապան թթուած էր ու կոշտ, ծուռ-մուռ չափելով «մայրն ու աղջիկը», որոնց սիֆթահ ը [294] նոր չէր, որ կը ճանչնար: Օրը [295] երաշտ էր, ինչպէս եղած էր այնքան անգամներ, երբ կը սկսէր այդ ձախորդ այցուորներով:

 

Ոստիկանը, մեծ արարողութեամբ, հանեց ծոցի գրպանէն, որ փորուած էր յատկապէս ատոր իբր պահարան, մեծ ժամացոյց մը: Նախքան բանալը` սրբեց կափարիչը ժաքէթին թեւին --իր վարժութիւնն էր ատիկա--, կոխեց զսպանակին, մեծ գոհունակութեամբ աչքը պտտցնելով չորս դին ու աւելցուց.

-- Հինգ վայրկեան:

 

Լռեց: Ու հանումէն գերազանց արարողութիւն էր զետեղումը ժամացոյցին, իր պահարանին մէջ: Մեր մենագարութիւնները [296] մեր երջանկութիւնները եղան յաճախ, մեր յիմարութեանց վերածուելէն առաջ:

 

-- Ելէ՛ք:

 

Մէկ քանիները, այս աճապարոտները, որոնք ձանձրոյթով կու գային սա ցուցադրումին: Բանտերու բարքերուն մաս կը կազմէր օտար, եւրոպացի շրջիկներու կողմէ դիտուիլ, լուսանկարուիլ, շաքարուիլ: Կիներ` մեծ մասը այդ այցուորներուն, բաց երեսներով տարօրէն խռովիչ, որոնք կը նայէին իրենց, վանդակէն դուրս քիչ մը վախկոտ ապահովութեան մէջ, ինչպէս կ՚ըլլայ ասիկա, երբ առիւծներու գառագեղի մը մօտը կենանք: Վայրագ ակնարկներով կը նայէին շարժական գործիքին ու կը քերէին իրենց գլուխին բոլորովին լերկ մասը, կարծես ազդելու համար խուլ կսկծանքին, որ անոնց ողնուղեղը կը խոցոտէր, կը կրծոտէր թարմ միսի հոտ առած գազանները յիշեցնող մռլտուքի մը նման, պղտորելով անոնց զգայութիւնները: Եղած էին տղաք, որոնք հանած էին իրենց ձեռքերը դուրս ձողերէն ու բռնած բզկտող մագիլներով երիտասարդ կնոջ մը մինինիկ անձը: Տեսարա՞ն: Անշու՛շտ: Հարիւր-մէկ [297] տարին մարդը աւելի մութ կ՚ընէ գազանէն: Անոնք մեծ փափաք ունէին վայրկեան առաջ դառնալ մութին պատեանին: Բացի այս աւելորդ զարդարանքէն, զոր քոմանտան փաշային աղջիկը իր խոհուն, կարեկցուն աչքերովը կը ստեղծէր այդ սեռով խելագար հիւանդներուն մէջ, կար ուրիշ աւելի ընդհանուր պատճառ մը, բանտային իմաստասիրութիւնը: - Երկու ժամը որքա՜ն քիչ բան է եօթն անգամ քսանչորսին մէջ:

 

Ծերունին կը տքար: Սիրտը կը ցաւէր, տարիքէն` որքան խռովքէն: Ուշ էր հասած: Կանուխ մեկնումը մեզ կը յուզէ աւելորդ չափով: Սեւազգեստ կինը, կամացուկ, եւ զգոյշ, թաշկինակը ձգեց աղբօրը: Մօրմէն չտեսնուելու այդ ճիգը յետոյ նկուղ դարձին ժողովը պիտի ջանար բացատրել: Չէր կարելի մարդոց բոլոր կարծիքները պարզել ուրիշին: Արդար էր սակայն հետաքրքրուիլ, թէ ի՜նչ գնով խնայուած էին այն քանի մը ղրուշները որոնք կը հանգուցէր մանկամարդ կինը այդ լաթին մէկ պոչին: Պէտք չէ մօտենալ կիներու սիրտին կամ մեղքին: Գիրքերը կը շինեն այդ սիրտն ու այդ մեղքերը իրենց ուզածին պէս: Ու այդ գիրքերն են, որ սիրոյ ճամբան կը ներկայեն անդունդ մը հանող, բայց որուն սկիզբը զոհուած աղջիկէ մը արիւն է հոսած: Պէտք է անցնիլ լուռ այն ողբերգութեանց վրայէն, որոնք կը պատմեն, թէ ինչպէս մանկամարդ աղջիկներ, մեռած մայրիկին տեղը կը բռնեն փոքրերուն գլխուն, ու կը մեծցնեն զանոնք իրենց նուաստութեամբը: Ու պէտք չէ ըսել տակաւին գինն ալ այն դրամներուն, որոնք աղքատի մը, զոհուողի մը քրտինքը ունին իրենց արտադրիչ: Սեւազգեստ կինե՜ր, երբ գեղեցիկ էք ու դժբախտ: Բայց` երբ աղքա՜տ ալ էք: Ու ունիք որբեր ձեզմէ հաց ուզող:

 

Մայրը օրհնեց բոլոր բանտարկեալները: Ամուր ու դաշն էր այդ բարբառը ու նման էր քաղցր անձրեւի, որ կ՚իյնայ ապառաժներուն սիրտին, կը մխայ ու արցունք կ՚ըլլայ, պուտ-պուտ ու խոշոր: Բանտարկեալները միշտ ալ յուզումով ականջ ու հոգի կու տային այդ մաղթանքներուն: Կան տեղեր, երբ բառերը կ՚ըլլան պատկեր ու իրականութիւն, վեր` կեղծ իրենց նկարագրէն, զոր գիրքերու մէջ իրենց բնակութիւնը տուած է իրենց: Բայց անոր ձեռքերէն, որոնք ուղղուած էին իր «ստեղծողին», աղօթքը, բարիքը կը ղրկէին վեր, թռցուած թռչուններուն նման: Այդ հրաշքին տակ գառագեղը կը թուէր տեսակ մը աղաւնետուն:

 

Ծերը, հիւանդ ջրդողութեամբ, կը տառապէր կոկորդէն ու քիթէն կախ լեզուակը խոշորցեր էր շատ, ստեպղինի մը նման առաստաղէն իջնելով շունչի փորուածքին: Անիկա կը տառապէր հետեւիլ չկրնալով պառաւին մաղթողութեան, որ տեսակ մը գրականութիւն է, հնարուած մուրողներէ եւ ծերերէ: Արեւելքի մէջ, ծերութիւնը, հազուադէպ, կ՚անարգուի գրեթէ միշտ: Այս նախատինքն է ծնունդը անէծքի ահին ու այն տաղաչափեալ մաղթանքներուն, որոնք ծերերը կ՚ընեն հանդուրժելի փոքրատի ուրիշ տառապողներու աչքին: Ստիպուած կը կրկնէր պառաւին տարազները, միայն իրենց վերջնամասէն, յանկերգի մը ու արձագանգի մը նմանը, «ինշալլա՜հ»ներով ոռոգելով թեւերը մաղթանքներուն: Ու դժնդակ այս մասնակցութիւնը կը նեղէր ներկաները:

 

Յետոյ` անձկոտ լռութիւն, մեկնումը կանխող, բայց զայն հարկադրող տարտամ անհանգստութիւնը, որ ի վերջոյ ցաւ մը կ՚ըլլայ:

 

Կը նեղուէին, որ պիտի երթային այցելուները, բայց չէին ալ խորհեր, որ այդ անձկութիւնը կապ ունէր նաեւ իրենց հոդ սպասելուն ալ: Պատշգամին, «պալատական» կինը կը խօսէր տաք-տաք, ուրիշներու, [298] աղջիկներէն ու սպասուհիներէն դուրս: Մեծ մասը սպայ, հասած արագ, հաւանաբար կապ ունենալով մտրակող յիսնապետի պատիժին հետ, զոր կը կարծէին արդար ու իրաւ: Բարեձեւ, լաւ հագուած, թարմ երիտասարդներ բոլորն ալ, աւելի կոճակէ կառոյց, որոնք մութ լազուարթ անոնց համազեստը կ՚ընէին վեհափառ բան մը, ոսկեզօծ աստեղատուններ շարելով անոնց կուրծքերէն: Թուրք սպան այդ զգեստաւորումին մէջ կը ծածկէր շատութեան [299], մա՛նաւանդ փարատ ի պահերուն, [300] կայսրութեան պաշտպանն ու հպարտութի՛ւնը:

 

Ու քոմանտան փաշան, լեցուած դուրսէն իր զգեստին մէջ: Որ իր փորին տակառը տեղաւորեց երկաթ ձողացանկին: Փարթը այսպէս ամրացնելը ձողերու միջով, նշան էր հազին: Ու իրաւ ալ, վարէն մարդիկ կարծեցին տեսնել անոր դէմքը, որ բանջարի մօտ բան մը եղաւ հազին մուրճին տակ: Որմէ յետոյ, անվրէպ, անոր բերանը պիտի պարպէր աման մը խուխ: Քրտնա՞ծ: Ըլլալու էր, վասնզի ճաղատ գանկին փռեց թաշկինակ: Բարկութիւնը երբեմն այս ձեւ կը պտղի [301] մեր մարմինէն:

 

Մոռցուած վարը, բանտ-քաղաքը, երկու հազար թշուառութիւնները: Տեսակ մը թշնամի օտարութիւն, որ վերէն կը թափէր բոլոր այդ դժբախտ քաղաքին վրայ: Մատաղ աղջիկը կը խօսէր ժպտուն եռանդով: Ու անոր ձայնը քաղցր ու զիլ գլգլում էր ջրվիժուող վերէն: Սեւազգեստ կինը զգա՞ց այս հակադրութիւնը, որ մարդերը կը բաժնէ վայլողներու եւ զրկուողներու: Խօսեցաւ անիկա կամաց, բայց լսելի.

 

-- Երկու կանգուն կտաւ է գինը այս բոլորին:

 

Նայեցան իրեն մահապարտները, բարի, սեռէն վեր աչքերով: Կը թարգմանէ՞ր բոլորին ալ զգացումները, թէ նախանձող կնոջ ժանգն էր, որ կը ծորէր դուրս:

 

Ծունկերը շփելով   --խոնաւ քարերուն վրայ այդ երկժամեայ դադարը իբր ցաւ կ՚արտայայտուէր պառաւին յօդուածներուն--, մայրը ոգեկոչեց փատիշահին անսահման գութը: Բռնապետութեան ամբողջ ընթացքին, բոլոր թուրքերը պաշտում ունեցան ահաւոր վեհապետին համար, որ աւանդութիւնն ու արդիացումը իրարու հիւսեց այնքան յաջողակ աճպարարութեամբ, նկատուելու չափ, տառացի կերպով, «շուքը» Աստուծոյ` ինչպէս կը գրեն արդէն թերթերը ու արաբերէն աղօթքները: Հեռու ստեղծողին մօտ ներկայացուցիչն էր ան: Ու անոր սիրոյն, անոր կամքովը այդ միլիոնաւոր սիրտերը կը կրէին զրկանքը, արգելանքը, փոքր տէրէրու մեծ բռնութիւնները:

 

Մայրը օգնութեան կանչեց տակաւին Աստուծոյ ու Մարգարէին անսպառ ճամբաները, որոնք այնքան գաղտնի կը քալեն, ու կը ցատկեն լեռներն ու ծովերը, մեզ գտնելու համար մեր կորանքին կամ յոխորտանքին ոտքին, եւ որոնցմէ մէկուն միայն բացումը բաւ էր սա մարդերը դարձնելու ետ, իրենց տուներուն, վերականգնելու կործանած երջանկութիւնը: Ո՞վ է կարդացեր գիրը, որ կը դրուի վերէն մեր ճակատներուն: Անկարելի` ոչինչ: Անոր առջեւ, որ լուսինը գնդակի նման կը հանէ թեզնիքէն: Ու բարի կամ չար (պառաւները կը մտածեն իմաստասէրէն աւելի խորունկ, երբ դէմէ դէմ դրուին նման հարցերու) այս աշխարհը շինուած էր, այո, իր մեղքերովը, անիրաւութիւններովը, ոճիրներովը, զուլումովը, նորէն ու նորէն անհաս կարգադրութեամբը անոր Տիրոջը, ո՛չ թէ մարդոց կարճ, կաշառելի, խեղճ խելքին կարկինովը:

 

Այսպէս կը դատեն անոնք, որ չեն հասկնար, թէ ինչու սա վերի աղջիկը, հակառակ բոլոր մեղքերուն (մեղքը առաձիգ բառ է) այդպէս հագուի, վայելէ, սիրուի ու ան միւսը, սեւերով, հացի մը համար նախատուի իր ամէնէն խորունկ զգացումներուն մէջ ու պառկի հետը կառապաններուն ու հովիւներուն:

 

Այսպէս կը դատեն անոնք, որոնք շաքար օձ մը գնելու համար պիտի սպասեն գլխուն մեծ մեղաւորի մը, լսեն անոր հեծեծանքները, հոգեւարքի մահիճէն ու գարշանքը դիտեն անոր ընկղմող մարմինին, թարախ ու աղբ, դեռ դժոխք չիջած, հոգէառին շունչին ներքեւ այդպէս ջուր ու լեղի կտրած ու պիտի մաքրեն այդ գարշութիւնը, հագուեցնեն, առքով-փառքով գերեզման առաջնորդելու մէկը, որ երկուքի տեղ երկու հարիւր մարդ էր սպաննած, բայց օրէնքին ցոյց տուած ճամբով, կտրելով հացը սուրբերու բերնին:

 

-- Երկու կանգուն կտա՜ւ, գինը այս բոլորին…

 

Հարկա՛ւ:

 

Այս ընդհանրացումները խաղաղութեան տերեւներ են մեր այրուած վէրքերու շրթունքին: Պէտք ունինք այդ զովացումին, վասնզի որքան ալ աղտին մէջ խաթարուինք ու մեղքով կարծրանանք, կը կրենք մեր մէջ կէտեր, որոնք բարակ են մեզմէ: Գիտութիւնը մարմինին մէջ տեղ մը բարձրացող ճնշումին փոխարէն, նոյն մարմինին մէջ ուրիշ տեղ մը ցածցնող ճնշում կը պատգամէ: Ու նոր չէ, որ հոգին փորձ կ՚ըլլայ ենթարկել մարմինին օրէնքներուն:

 

Րոպէ մը, մեկնող Սողոմին տարիքն ու թարմութիւնը ինկան տարազի, քանի որ բոլորէն դժբախտ ան է ըլլալու, նոր մտնելուն սա սանդուխէն ներս: Որ չէր հասկցած բան մը սա աշխարհէն:

 

Խօսակցութիւնը, հատնելու վրայ մոմի բոցի պէս` պայծառացաւ: Մաս առած էր անկէ աղջիկը: Մտածումներուն ու մաղթանքներուն ընկեր ընելով իր ձայնը հատած` անօթութենէ՞ն, վիշտէ՞ն, անծանօթ կամ անասելի ուրի՞շ բանէ մը: Փխրուն էր այդ հագագը ու տպաւորիչ: Կերկեր, քաշքշուող ու բեկբեկ, տարօրէն ենթակայ այն նուաստութեան, որ անոր կեանքն էր քաղաքին բացօք: Լուացք չէր ըներ դեռ թարմ ըլլալուն, բայց կ՚ընէր աւելի անտանելին: Ու կ՚ընէր գաղտնի մօրմէն ու ծանօթներէն, գիշերները ելլելով տունէն ու սուզուելով դաշտի պահապաններուն ամայի հիւղակները, ուր կը գտնէին զինքը կառապաններն ու աւելի թշուառները:

 

Հեւք` քան թէ յօդաւոր ձայն:

 

Անոր լաչակը չէր կրնար ծածկել մորթը անոր ներքին դժբախտութեան ու ձայնին: Երբ անոր հիւղակին կեանքը ջնջուէր հրաշքով իր մտքին դէմէն անոր կը դառնար վիրաւոր, ժողովրդական իմաստութիւնը, կցկտուր` բայց ծանր, գետին ինկած պտուղներու նման քաղցր, բայց խոցոտ: Ըստ այդ պատգամներուն պէտք չկայ բեկուելու յոյսէն [302], որ միշտ աւելի կ՚արժէր, քան ոչ յոյսը: Դուրսը արձակ կարծուած աշխարհին վրայ կեանքը շատ տարբեր մը չէր: Հոն ալ այս մութը, ցերեկին մէջ ալ, երբ պատառ մը հացի համար մանկամարդ կին մը սենեակին երեսին կը փակէ վարագոյրները, դուրսէ՞ն, թէ իրմէ ծածկելու համար ամօթը իր մատուցումին: Հոն ալ շղթաները, քանի որ մէկ կուշտ փորէ մինչեւ յաջորդը մեր կռնակը երբեմն բեռնով անգթութիւն, նախատինք, զրկանք կը փոխադրէ: Քանի որ մա՛նաւանդ մարդոց ուսերուն տեղ սիրտերն էին շղթայի առնուած այնքան շատ անգամ:

 

Մենք մտիկ կ՚ընենք, երբ կիները կը խօսին, վար` երեսունէն, տժգոյն են ու սեւ աչքեր ունին, խորանալ կրցող:

 

Այո՜: Կարիք չկար սեւնալու: Անոնք երջանիկ էին նոյնիսկ…: …Գոնէ օրուան չոր հացին համար բանտարկեալները չէին գողնար կամ անասնանար: Ու չէին արտասուեր եղբայրները անոնց, որոնք այդ պատառ մը հացը կը գնէին, իրենք միայն գիտէին` ի՛նչ գնով: Հապա անոնք տակաւին, տարիքէն կոխոտուած ու պառաւներ, որոնք որբեր կերակրելու համար պաղած մոխիրը կը շաղուէին իրենց արցունքովը, ալիւրի եւ եղի փոխարէն ու կը շինէին բաղարջը հեքիաթի պատմումին նման:

 

Այո՜: Պէտք էր տակաւին հաւատալ ալ, որ տարբեր էր յուսալէն: Արիւն թափե՜լը: Անշուշտ է՛ն մեծ տառապանքը: Բայց թողութի՞ւնը: Չէ՞ որ ատ ալ կատարուած էր հրամանովը Ամենակալին, առանց որուն որդն անգամ իր մորթը չի կրնար փոխել:

 

-- Երկու վայրկեա՜ն:

 

Ոստիկանն է:

 

Բայց խօսքը տաքցած, ինչպէս է պարագան ամէն բաժանումէ առաջ:

 

Մանկամարդ կինը դիւրութեան թէ ուրիշ զգացումով` վերցուց լաչակը բերնէն: Անոր շրթները տժգոյն էին տարօրէն, ինչպէս այտերը: Հիւանդութեան կնի՞ք, եղ ու հաց չտեսած մարմինի կնի՞ք: Յօնքերուն աղեղը, ճակատը կը կրկնէին երկու զաւկի հայր մարդասպանը:

 

Այսպէս կ՚ընէր ամէն հրաժեշտի: Պչրա՞նք, խորհո՞ւրդ: Անիկա պիտի իյնար, լման հասակովը, աչքին մէջը հայ երիտասարդին: Ու պիտի ընէր այդ ընկղմումը դողալէն ու բարի: Մարդոց գիրկը, ծովուն ծոցը, կիներուն աչքը իրար կը յիշեցնեն մենէ շատին մէջ: Երիտասարդը կը սարսռար, կը փակէր թարթիչները ու կ՚ըլլար բանտէն [303] առաջը, անուանի ասպատակը…

 

Յետոյ` մեծ զարկը, այսինքն` կաթսայի մը կողերուն հասցուած թակումը` ենիչէրիներու օրէն մնացած մուրճով:

 

Այցելուները պիտի իջնային սալարկ:

 

Բանտարկեալնե՞րը: Ոմանց գլուխը առաջ, ուրիշներունը ետ, քալէին պիտի, դանդաղ ու յոգնած, կրելով լոյսը ճիշդ բեռան նման, աւելորդ, ո՛չ միայն իրենց բիբերուն, այլեւ` ուսերուն:

 

… Հինգ վայրկեան յետոյ, նկուղին մէջ պիտի փռուէր, ամէն անգամուան պէս, պաթանիա մը նորէն: Որուն վրայ բախտին ոսկորը պիտի խօսէր ու այցելուներով մտած դրամական անհաւասարութիւնը հարթէր անյապաղ, ասոր ու անոր բաժնելով այդ կտոր բարիքը, որ ծերունիի մը մուրալը կամ մանկամարդ կնոջ մը ինքնավաճառումը [304] գին [305] էր ունեցած:

 

Հայ երիտասարդը չէր խաղար: Անոր մտքին կ՚ապրէր սեւազգեստ կինը գիշերը ամբողջ: Ներքինիներ պատկերով կը տառապին:

 

 

 

ՎԵՐՋ Գ. ԳԻՐՔԻՆ [306]