Տարեգրութիւն

Յորժամ յանցաւոր եղեւ Ադամ պատուիրանացն Աստուծոյ հան զնայ Աստուած ի դրախտէն փափկութեան. իսկ Ադամ եւ Եւայ զամս Լ (30) ողբացեալ եւ ապա մերձեցան առ միմեանս եւ ապա ծնան զԿայեն եւ զքուր մի ընդ նմայ Կլիմաս անուն: Եւ յետ Լ (30) տարոյ ծնաւ զԱբէլ եւ զԱբէլուհի, քոյր նորա: Եւ յետ Լ (30) ամի սպան Կայեն զԱբէլ եղբար իւր… .:

/28բ/ Յետ ՃԼ (130) ամի ելիցն ի դրախտէն եղեւ որդի մխիթարութեան Ադամայ Սէթ: Եկաց այլ եւս Ադամ Չ (700) ամ եւ մեռաւ. եւ է ամենայն ամք նորայ ՋԼ (930):

Սէթ ՄԵ (205) ամաց եղեալ ծնանի զԵնովս եւ եկեաց այլեւս ՉԷ (707) ամ: Այս Ենովս յուսացաւ յԱստուած կոչէ զնայ յաւգնութիւն: Սայ արար գիր եւ գրեաց յԲ (2)-ս տախտակս` մինն պղնձի եւ մինն խեցի եւ գրեաց ի նոսա զամենայն անուանսն, զոր եդեալ է Ադամ, զի մարգարէացաւ, թէ Բ (2) հետ անցան/29ա/ելոց է աշխարհ` ջրով եւ հրով, թէ ջրով անցանէ պղինձն մնայ եւ թէ հրով` թրծեալ աղիւսն:

Յելանելուն Ադամայ մինչեւ ի փոխելն Ենովքա ՌՆՁԵ (1485) ամ է: Այս Ենովք է (7) ծնունդ է ի Յադամայ, …:

Ի փոխմանէն Ենովքա մինչեւ ի ջրհեղեղն ՇԾԷ (557) ամ է, յԱդամայ ՍՄԽԲ (2242) ամ է, վասն այնորիկ եղեւ ջրհեղեղն /29բ/ ի վերայ եր[կրի], զի բազմացան չարիք եւ անաւրէնութիւնք ի վերայ երկրի` որկրամոլութիւն, ցանկութիւն, կնասիրութիւն, սպանութիւն եւ ամենայն մարդ ի •անապարհս մեղաց գնալով ապականեցին զերկիր չար գործովք իւրեանց …:

/30ա/ Ի ջրհեղեղէն մինչեւ յաշտարակն Շ (500) ամ է:

Եւ թէ զի՞նչ է աշտարակն. Որդիքն Նոյի որ յետ ելանելոյ ի տապանէն բաժանեցին զաշխարհս եւ ա•եցին եւ լցին եւ էին ամենայն մարդիկ մի լեզու, զոր ասեն, թէ Քաղդէացի լեզուն է, որ է Ասորին. եւ միաբանեալ ժողովեցան ՀԲ (72) գլխաւորք տանուտէրք եւ խորհեցան գնալ յարեւելս եւ գտանել զդրախտն, ուստի եւ զրկեցայն նա /30բ/ խաստեղծքն եւ ոչ կարացին գտանել զի ահա ծով լա[յ]նանիստ ընդդէմ անկեալ անջրպետեալ էր զնայ յերկրէ եւ շմընդաղ ծածկեալ էր զնայ եւ էր դրախտն բարձր յերկրէ ի վերայ լերինն բարձու, որ է հաւասար լոյսնին …:

/31բ/ Յաշտարակին շինելոյն մինչեւ յառաջին ամն Աբրահամու ՆԽԲ (442) ամ է …:

/32բ/ Յառաջին ամին Աբրահամու մինչեւ ՅՁ (380) ամն Մովսիսի եւ յելանելն որդոյն Իսրաէղի յԵգիպտոսէ ՇԵ (505) ամ է:

Բայց ցուցից ձեզ վասն որդոցն Աբրահամու մտանելոյն յԵգիպտոս: Զի յայնմ աւրէ, որ ասաց Աստուած Աբրահամու, թէ զաւակի քում տաց զերկիրս: Յորժամ անցին ամք ՄԵ (205) եմուտ Յակոբ, թոռն Աբրահամու, յԵգիպտոս եւ ՄԵ (205) ամ կացին յԵգիպտոս: Եւ առաքեաց Աստուած զՄովսէս եւ Ժ (10) հարւածովք չարչարեաց զեգիպտացիսն եւ ազատե/33ա/աց զորդիսն Աբրահամու, որ կոչեցան որդիք Իսրաէղի:

/34բ/ ՅԱդամայ մինչեւ յելսն յԵգիպտոսէ ամք ՎՈԿԹ (3669): Յելիցն յԵգիպտոսէ մին/35ա/չեւ ի Սողոմոնի Դ (4) ամն եւ յառաջին շինուած տա•արին ՆՁ (480) ամ է: Վասն զի ի Մովսիսէ մինչեւ ի Սողոմոն ունէին զխորանն, զոր հրամայեայց Աստուած, առնել Մովսիսի եւ շրջեցուցանէին զհետ իւրեանց: Իսկ Սողոմոն տա•ար շինեաց Աստուծոյ յԵրուսաղէմ, որ աննման էր գեղեցկութեամբ յամենայն արարածս: Սողոմոն, որդի Դաւթի թագաւորի եւ մարգարէի, ԺԲ (12) ամաց էր յորժամ թագաւորեաց. Դ (4) ամի թագաւորութեան իւրում սկսաւ շինել զտա•արն Աստուծոյ. եւ էր չափ Կ (60) կանգուն երկայն եւ Ի (20) լայն եւ ՃԻ (120) բարձր:

Յառաջին շինութէնէն տա•արին, զոր Սողոմոն շինեաց, մինչեւ ի նորոգումն Զաւրաբաբելիւ եղեւ, որ վերստին շինեցին զտա•արն, ՇԺԱ (511) ամ է: Զի այն տա•արն, զոր Սողոմոն շինեաց աւիրեցաւ եւ քակեցաւ ի Քաղդէացոցն, զոր Նաբուքոդոնոսոր արքայն Բաբելացիոց աւերեաց զԵրուսաղէմ եւ գերեաց զժողովուրդն եւ սովով եւ սրով մաշեաց զամէն/35բ/իսեան եւ քակեաց զտա•արն եւ է ամենայն ժամանակ թագաւորացն Յուդայ յԵրուսաղէմ ՆԼԲ (432) ամ. եւ եկաց տա•արն շէն ՆԽԲ (442) ամ, զոր աւերեաց Նաբուգոդոնոսոր եւ յետ ՇԺԱ (511) ամի վերըստին շինէր Զաւրաբաբէլ թագաւորն Երուսաղէմի հրամանաւ եւ աւգնութեամբ Դարեհի Պարսից արքայի: Յայս երկրորդ շինութէնէ տա•արիս մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի եւ ի ծնունդն` ամք ՇԺԸ (518): Եւ յԱդամայ մինչ ի ծնունդն Քրիստոսի ամք` ՐՃԼԸ (5138), ըստ հայ թարգմանչացն:

Եւ ի ժամանակս Ոգոստոս կայսեր եւ ի ծնանելն Քրիստոսի եկին մոգքն յարեւելից Գ (3) թագաւորք ԺԲՌ (12000) զաւրաւք եւ լուան էթէ սով է ի Պաղեստին եւ թողին զզաւրսն ի Պաղեստին եւ ինքեանք ԲԺ (12) իշխանաւք եւ այլ հեծելաւք գնացին յԵրուսաղէմ: Եւ այս են անուանք նոցայ` Մելքոն Պարսից թագաւոր, Դասպար Հնդկաց թագաւոր, Բաղտասար Արաբացոց թագաւոր: Եւ բերին ընձայք Քրիստոսի ոսկի եւ կն/36ա/դրուկ եւ մուռ, զի թագաւոր էր եւ Աստուած մեռանելոց էր վասն մեր. բերին ոսկի իբրեւ թագաւորի եւ կնդրուկ, որ է խունկ Աստուծոյ եւ զմուռ իբրեւ զմեռելոյ: Ուրբաթ երիկուն յայգ շաբաթ ծնաւ Քրիստոս եւ վաղն մոգքն եկին եւ յորժամ դարձան մոգքն յաշխարհն իւրեանց Հերովդէս, որ թագաւոր էր Երուսաղէմի, կոտորեաց ի Բեթխեհէմ եւ յերկիրն իւր ՌՆԿԲ (1462) մանգունս տղայս: Եւ Քրիստոս կոյսական գրկաւքն յետ Բ (2) ամի ծնընդեանն գնաց յԵգիպտոս: Ի ծնընդէնէն մինչեւ ի սուրբ Գրիգոր եւ ի ԺԷ (17) ամն Տրդատայ են ամք ՅԺ (310):

Կամիմ քեզ ցուցանել վասն սրբոյն Գրիգորի, թէ յորմէ ազգէ էր մեր Լուսաւորիչն:

ՅԱդամայ մինչեւ ի մեծն Աբրահամ ԻԱ (21) նահապետ է. եւ Աբրահամու Զ (6) որդի լինի, ի Կենտուրայի կնոջէ իւրմէ. եւ յուղարկեաց զնոսայ յարեւեալս: Ի սոցանէ են ազգն Պարթեւաց, յորմէ են թագաւորք Պարսից եւ Հայոց, որ եւ Բահլաւունիք եւ Արշակ կոչեցան:

Վասն այն /36բ/ կոչեցան Պարթեւք. զի քաջն Արշակ յետ Կ (60) ամաց մահուանն Աղեկսանդրի ապստամբել ի Մակեդոնացոցն, թագաւորեաց յերկիրն Քուշանայ ի Բալհ շահաստան. եւ բնակեցաւ ի մէջ Դ (4) ազգի` Պարսից, Հայոց, Քուշանաց: Եւ զի ի դիմաց եւ ի թիկանց, յաջմէ եւ ի ձախմէ, թեւեալ էին Պարթեւք կոչեցան, այսինքն պարունակեալք ի Դ (4)-ից ազգաց: Եւ վասն Բահլ քաղաքին արքունական Բահլաւք կոչեցան:

Յայսմն զարմից էր սուրբն Գրիգոր եւ որդի Անակա լեալ. նենգութեամբ սպանանէ զԽոսրով արքայ Հայոց, զհայր Տրդատայ, այլ ինքն ոչ կարաց զերծանել, սպանաւ եւ ինքն եւ իւրքն ամենայն: Եւ սուրբն Գրիգոր տղա էր ի ստինս դայեկացն, զոր առեալ փախուցին ի Կեսարիայ եւ անդ սնուցին աւրինաւքն Քրիստոսի եւ անդ ուսաւ Յուն եւ Ասորի գիր: Եւ եղեալ ԲԺ (12) ամաց, ոմն Դաւիթ անուն ամուսնացոյց զնայ ի դուստր իւր Մարիամ /37ա/ անուն: Եւ լինի Բ (2) որդի. եւ մեկնին ի միմեանց. եւ գնաց Մարիամ ի Կանանց վանսն, անդրանիկ որդովն. եւ կրսերն գնաց զհետ •գնաւորի ումեմն Նիկոմոսքեայ անուն: Եւ Գրիգորիոս անցեալ գնար առ Տրդատ թագաւորն Հայոց. եւ բազում չարչարանս կրէ` Բ (2) ամ Յեկեղեաց գաւառին եւ յետ այնորիկ եդեալ լինի ի Խոր Վիրապին ԺԳ (13) ամ: Եւ պատուհասի թագաւորն Տրդատ եւ զաւրքն իւր ասահարէին եւ թագաւորն ի կերպարանս խոզի լինէր: Եւ հրամանաւն Աստուծոյ ելեալ սուրբն Գրիգոր ի Վիրապէն բժշկէր զթագաւորն եւ զամենայն զաւրսն. եւ աստուածաշնորհ վարդապետութեամբն լուսաւորէր է զազգն Հայաստանեաց: Եւ ի սրբուն Գրիգորէլ մինչեւ ի հայ թվական ՄԽԳ (243) ամ է:

Ցուցից եւ զպատ•առ դնելոյ թվականին Հայոց:

Տէր Մովսէս կաթողիկոսն Հայոց, որ է ի գեղջէ Եղիավարդայ, եկաց կաթողիկոս ամս Լ (30): Սայ ի Ժ (10) ամի իւրոյ հայրապետութեանն /37բ/ եւ ԼԱ (31) ամին Խաւսրովոյ որդոյ Կաւատայ եւ ի ԺԴ (14) Յուստիանոսի կա[յ]սեր Հռոմայեցոց, որ զսուրբ Սոփի շինեաց, յայսմն ժամանակիս եդաւ թվական Հայոց եւ տումար ազգիս մերոյ:

Եւ էր ի ծնընդէնէն Քրիստոսի մինչեւ ի դիր թվական ՇԾԴ (554) ամ: Զի Անդրէաս եպիսկոպոս եղբար Մանգնոսի եդեալ էր կանոն Մ (200) ամաց, որով զԶատիկն առնէին եւ այն բովանդակեալ էր եւ վ•արեալ. եւ վասն այնորիկ եդին զթվական: Անդրէաս Աղեկսանդրացի այլովք իմաստասիրովք կարգեցին զհինկ հարիւրակ բոլորն եւ այնու ուղղեցաւ:

Ի թվին Հայոց ի Կ (611) երեւեցաւ Մահմէտ. զի ընդ նուազել թագաւոր թագաւորութեանն Պարսից Սատանայծան ազգին վերերեւեալ ոմն Մահմէտ, որ էր ծնեալ ի քաղաքին Մադ[ինայ], մերձ ի Մաքա, Բ (2) աւրեայ •անապար[հ], յազգէն որ կոչի Կուրել, յորդոցն Կեդարու, որդի Աբդլա, որ մեռաւ որբ թո/38ա/ղեալ զնոսայ եւ յարեցաւ ի վա•առական մի եւ եղեւ ի տան նորա յառաջադէմ: Մեռաւ վա•առականն եւ նայ տիրացաւ տան նորա եւ առ զկին նորայ. եւ երթայր ուղտաւք յԵգիպտոս: Էր սայ այր վարագ եւ աղեղնաւոր եւ շրջէր յանապատս: Եւ ի միում աւուր պատահել նմայ, զի կերպարանել սատանայի ի ձեւ երէի եւ տարեալ դիպեցուցանէր զնայ արիոսական կեղծաւորի միանակեցի ումեմն, որում անուն էր Սարգիս, որ գիտէր լեզու Իսմաելացի եւ Պարսիկ: Եւ ինքն` սատանա չիք եղեալ ի տեղոջէն: Եւ տեսալ Մահմետի զմիանակեցն քաշեալ զաղեղն կամէր հարկանել, իսկ նորայ բարձր ձայնեալ ասէր. «Մի մեղանչեր որդե[ա]կ, զի ես իբրեւ զքեզ մարդ եմե. եւ ասէ Մահմետ. «Զի մարդ ես, վասն էր կաս ի քարանձաւդե: Յայնժամ սկսաւ ուսուցանել Մահմետի ի հին եւ ի նոր կտակարանցն ըստ Արիոսի, որ արարած ասաց /38բ/ զորդո, ուսուց եւ զգիրս մանգութեանն Յիսուսի: Եւ մինչդեռ չէր հասու լեալ, եհաս նմայ պատ•առ գնալ ի ներքսագոյն անապատն եւ ոչ եւս դառնալ առ վարդապետն եւ ոչ սիրեաց զքրիստոնէութիւն. եւ այլ կամեցաւ ուսանել զի՞նչ է հրէութիւն: Եւ յորժամ տեղեկացաւ անգոսնեաց եւ զայն եւ սկսաւ յինքէնէ ասել մտածին նոր հաւատ եւ երթեալ ի Մաքայ քարոզեց ըստ իւր կամացն:

Ի թվին ԿԲ (613) բարժանեցան Վրացիքն ի միաբանութէնէ Հայոց: Զի յորժամ վաղ•անեցաւ եպիսկոպոս Վրաց եւ եկեալ նոցայ առ տէր Մովսէս կաթողիկոս, զի տացէ նոցայ եպիսկոպոս. եւ նայ ձեռնադրեց նոցայ զփակակալ եկեղեցոյն Կրիոն անուն, որ էր ազգաւ Վրացի, զնայ ձեռնադրեց կաթողիկոս Վրաց եւ հաւատաց, թէ պահէ զսէր եւ զմիաբանութիւն սրբոյն Գրիգորի, զի մինչ ի յայն ի Հայոց ունէին Վրացիքն զձեռնադրութիւնն:

Այլ Կի/39ա/րիոն յետ մահուան Մովսիսի ի բաց եկաց յուղեղ հաւատոյն եւ զՔաղկեդոնին խոստովանեցաւ, զոր յառաջ խմորեալ էր եւ իբրեւ զկայծ ընդ յարդիւ թագուցեալ եւ ոչ իշխէր յայտնել ի կենդանութեանն Մովսիսի: Քանզի ի տղայութեանն գնացեալ էր սայ ի Կողոնիոյ գաւառէ ի գեղէն Նիկոյպաւլիս, յեզր Գայլ գետոյ եւ ապայ եկն առ տէր Մովսէս եւ կացոյց զնայ վանաց էրէց սրբոյ Կաթողիկէին եւ քորեպիսկոպոս Արարատեան գաւառին ամս Ե (5): Եւ յորժամ ձեռնադրեաց զնայ առաջնորդ Վրաց, եկն առ նայ Խուժիկ մի նստորական, որ կոչի Կիս, այսինքն խստութիւն, որպէս եւ եղեւ իսկ: Եւ էր սայ ի Կողոնիոյ գեղջէն Զուտառի, մաւտ ի Նիկոյպաւլիս, եւ էր ուսումնակից Կիրիոնի եւ աղանդակիցք միմեանց: Եւ Կիրիոն ձեռանադրեաց զնայ եպիսկոպոս, եւ եղեւ նմայ կորու[ս]տ եւ աշխ/39բ/արհին իւրոյ: Եւ տէր Մով[ս]էս կալեալ զկաթողիկոսութիւն ամս Լ (30). եկաց տեղապահ զհետ նորայ Վրթանէս Քերթող: Յաւուրս սորայ տեսեալ զթիւրութիւնն Կիրիոնի, Մովսէս Ցուրտաւայ եպիսկոպոսն, որ ա[յ]ժմ ասի Գանծակ, ազգ առնէ Վրթանիսի: Իսկ նայ բազում անգամ գրեց առ Կիրիոն եւ ոչ լուաւ նմայ, այլ հալածեաց զՄովսէս եպիսկոպոս: Եւ իբրեւ յաջորդեաց զկաթողիկոսութիւնն տէր Աբրահամ եւ նայ գրեաց երկիցս եւ երիցս անգամ առ Կիրիոն պատ•առս դնէր սուտ լինել զՄովսէս եպիսկոպոս: Իսկ իբրեւ ասացաւ ժողով քննութեան լինել վասն այսորիկ յա[յ]տնապէս խոստովանեցաւ Կիրիոն զքաղկեդոնին: Յայնժամ գրեաց շրջաբերական թուխտս տէր Աբրահամ ի վի•ակս իւր ի բայց կալ ի հաղորդութէնէն Վրաց եւ յայնմնհետէ բարձաւ ձեռնադրութիւնն Հայոց ի Վրաց:

Ի թվին ՁԵ (636) էր կաթ/40ա/ողիկոս Հայոց Եզր: Գայ Հերակլ կա[յ]սր Յունաց յարեւելս ի վերա Պարսից եւ յաղթեալ նոցայ դարձուցանէ զխաչն փրկական, զոր Խառնիայն զաւրավարն Պարսից ի գերելն զԵրուսաղէմ տարաւ զսուրբ խաչն ի Պարսիկս, զոր առեալ Հերակլ եւ տանի կանգնէ ի տեղի իւր: Բայց ի դառնալն գայ Հերակլ ի Կայնոյ քաղաք եւ արարեալ անդ ժողով, կոչէ ի ժողովն զԵզր կաթողիկոս. եւ նայ, զի տգէտ էր, հաւանեցաւ Քաղկեդոնի ժողովոյն, զի ոչ տարաւ ընդ իւր զՅոհան վարդապետ Մա[յ]րայվանեցին, որ տեղեակ էր աստուածային գրոց: Եւ եկեալ յետոյ յանդիմանեաց զԵզր, «Թէ ընդէ՞ր տգիտաբար հաւանեալ եղեր եւ լուծեր զբարիոք կարգաւորութիւնն, որ մինչեւ ցայսաւր ի սուրբ Գրիգորէ պահեալ էր յազգս Հայոցե: Իսկ նայ ոչ հաւանեցաւ, այլ հալածեաց զսուրբն, Մայրագումարեցի կոչելով: Վասն զի նայ ասաց. «Յիրաւ /40բ/ ի կոչեցար Եզր, զի յեզր ելար ի հաւատոյսե: Եւ զի հաւանեցաւ Եզր կաթողիկոս կայսեր ետ նմա զաղտք եւ զերեք մասն Կողբայ գին հաւատոյն: Եւ Զ (6) կաթողիկոս կացին Քաղկեդոնի ուսմամբն մինչեւ ի տէր Յոհանէս Աւձնեցին:

Ի թվին ՃԿԹ (720) Սոլիման, Իսմայելացոցն իշխան, զԴարպանդն էառ եւ հրամայեաց քակել զպարիսպն եւ մինչդեռ քակէին գտին քար մի, յորում գրեալ էր. «Ես` Մարկիոն կայսր շինեցի զքաղաք աշտարակս զայս յիմ գանձուց, ի վերջին աւուրս քակեսցի սայ յորդոցն Իսմայելի եւ յիւրեանց գանծուց շինեսցիե: Եւ իբրեւ տեսին զքարն, դադարեցին եւ վերստին շինելոյ սկիզբն արարին:

Ի թվին ՃՀԵ (726) տէր Յոհանէս կաթողիկոս ժողով առնէ ի Մանծկերտ, Հայաւք եւ Ասորաւք եւ զաղանդն Քաղկեդոնի բառնայ յազգէն Հայոց, որ սկսեալ էր ի Յեզրէ. եւ նզ/41ա/ովեն զհերձուածողսն ամենայն եւ բարէկարգութեամբ բազմաւ զարդարէ զեկեղեցիս Հայոց:

Եւ ի դեկտեմբերի ԻԵ (25)-ն տաւնեցին Դաւթի եւ Յակոբայ, զոր այլազգերն ծնու[ն]դ առնեն:

Էր սայայր իմաստուն եւ սուրբ եւ գեղեցիկ տեսլեամբ. ի ներքոյ ագանէր այծենիս եւ ի վերո պ•նազարդ պա•ու•էր զանձն եւ ոսկի մանր աղացեալ փչէր ընդ ծաղկեալ ալաւք մորուսն, զոր լուեալ Աւմար, ամրապետն Պարսից, կոչէ առ ինքն, զարմացեալ ընդ գեղեցկութիւնսն, որ էր ի զարդարանսն եւ յոյժ պատուով մեծարէր զնայ եւ Է (7) անգամ արքունական զգեստիւք խիլայէ զնայ: Եւ էառ նմայ հրա[մա]նական գիրս գրել երիս իրս` մին, զի մի ոք բռնադատեսցէ զքրիստոնէայս թողուլ զհաւատս. Բ, մի ինչ առնուլ յերիցանց եւ ի սարկաւագաց, այլ ազատ լիցին. Գ, ուր եւ լիցին քրիստոնէ /41բ/ այք համարձակ պաշտեսցեն զպաշտաւնս իւրեանց: Եւ առեալ ի նմանէ բազում զաւրս հեծելոյ եւ զՀոռոմն, որ տարածեալ էին յաշխարհս Հայոց եւ նոցայ փախուցեալ շտապով, թաղեալ զգանծս իւրեանց, տարեալ ընդ իւրեանս զհանգամանս տեղոյն, զոր այժմ ի մերում ժամանակիս բազում գիրս բերեն ի թագաւորութէնէն եւ գտանեն գանծս թաղեալս:

Ի թվին ՅԼԴ (885) թագաւորեաց Աշոտ Բագրատունի: Եւ լինի ի բառնալոյ թագաւորութէնէն Արշակունեաց մինչեւ ի թագաւորութիւնն Բագրատայ ՆԼԴ (434): Այս Աշոտ Լ (30) ամ իշխանաց իշխան եկաց եւ Է (7) ամ թագաւոր եւ փոխեցաւ ի Քրիստոս:

Ի թվին ՅԿԲ (913) Ուսուֆ անաւրէն ոստիկան սպանանէ զՍմբատ թագաւորն Հայոց ի Դվին եւ թագաւորեցուցանէ զԳագիկ ոմն ի տանէ Արծրունեաց, զո/42ա/րդի Դերենկանն, այր բարի աստուածասէր, որ էր քուեր որդի թագաւորին Սմբատայ Բագրատունոյ: Սայ շինեաց զկղզին Ախթամար ի ծովուն Բզնունեաց, քաղաք թագաւորական եւ եկեղեցի հրաշազան:

Ի թվին ՆԻԵ (976) թագաւորէ Սմբատ, որ եւ նայ Տիեզերակալ կոչեցաւ: Սայ շինեաց զմեծանիստ պարիսպն Անոյ եւ հիմնարկեաց զԿաթուղիկէն:

Ի թվին ՆԼԸ (989) վախ•անի թագաւոր Սմբատ եւ թագաւորէ Գագիկ, եղբայր նորայ. եւ տան նմայ ի կնութիւն զԿատրամիտէ, դուստր Սահակայ Սիւնեաց թագաւորին, որ կատարեաց զսուրբ Կաթողիկէ Անոյ:

Ի թվին ՆԿԷ (1018) զարթեաւ աստուածասաստ բարկութիւն ի վերայ քրիստոնէից, զի ել Թուրքն եւ յաւուրսն յայնոսիկ եկին յաշխարհն Հայոց ի Վասպուրական գաւառին կոտորէին: Եւ իբրեւ լուաւ Սինայքերիմ զայլազգեացն յոյժ վիր/42բ/աւորեալ լինէր եւ քննեալ զգիրս վարդապետաց իմացաւ զկորուստ երկրի, զի գրել էր, թէ ի ժամանակին յայնմիկ փախիցեն յարեւելից յարե[ւ]մուտս, ի հիւսիւսոյ ի հարաւ եւ հանգիստ մի գտցեն: Յայնժամ Սէնաքէրիմ տայր զամենայն աշխարհն Վասփուրական ի Վասիլն` ՀԲ (72) թիմափերթ. ՏՆ (4400) գեղս, բաց ի վաներուն` Ջ (900) վանք: Եւ էին սորայ որդիք Ե (5)` Դաւիթ, Ատոմ, Կոստանդին, Վէստ, Ապուսահլ: Եւ զգեղեցիկ որդին իւր զԴաւիթ առաքեաց ի Կոստանդինոյպաւլիս Ռ (1000) ազատորդով եւ զտէր Եղիշէ լուսատեսակն Հ (70) կրաւնաւորաւք թագաւորական փառաւք` Յ (300) ջորի արծաթի պաղանով առաջի եւ այլ բազում զարդիւք: Եւ Վասիլն տարաւ ի սուրբ Սոփի եւ արար որդէգիր եւ ետ զՍեբաստիայ փոխան աշխար/43ա/հին Հայոց, բայց ի Հոռոմ վաներոյն: Եւ դարձաւ Դաւիթ: Եւ եկն Սենաքերիմ ազգաւ եւ զաւրաւք իւրովք եւ իշխանաւք ի Սեբաստիայ եւ անտէր մնաց աշխարհն Հայոց եւ որբ:

Ի թվին ՆՂԴ (1045) եղեւ շարժ սաստիկ ի վերայ արարածոց եւ ընկղմեցաւ Եզնկայն: Եւ շարժէր յամենայն աւր: Եւ զամառնային ժամանակն խաւար եւ մութն լինէր եւ արեգակն եւ լուսին ի գոյն արեան երեւէին:

Ի թվին ՆՀԸ (1029) եղեւ ահաւոր նշան ի Ե (5) հոկտեմբերի, պատառեցաւ հաստատութիւնդ եւ հերձաւ երկինքն յարեւելից մինչեւ ի մուտս. եւ լոյսն հոսէր յերկիր, եւ եղեւ ահաւոր գոչիւն եւ խաւար, երեւէին աստեղք, որ եւ պատմեաց Կողէռն, թէ լցաւ հազար ամ կապանաց սատանայի ի մկրտութէնէն Քրիստոսի, զի թիւս Հայոց է ՆՀԸ (478) եւ ՇԾԲ (552) յառաջ` լինի Ռ եւ Լ (1030), զԼ (30) տուր յառաջ քան զմկրտութիւնն /43բ/ եւ զՌ (1000)-ն անտի յառաջ:

Ի թվին ՆՂԳ (1044) մեռաւ թագաւորն Յովհանէս, որ յԱնի, եւ Աշոտ եղբար իւր, եւ թագաւորեաց Գագիկ, որդի Աշոտոյ: Եւ զի թագաւորն Յովանէս անդարձ գրով Վասլի թագաւորի էր տուել զամենայն կալուած թագաւորութեան իւրոյ, վասն որոյ թագաւորն Գագիկ ոչ գտաւ հանգիստ ի թագաւորելն իւրում, զի թագաւորն Հոռոմ Տուկիծն զամս Բ (2) անմարդի արար զերկիրն Հայոց, վասն որո կոչեն զթագաւոր Գագիկ ի Կոստանդինոպաւլիս եւ տան, փոխանակ Անոյ եւ այլ կալուածոցն` զԿալաւն Պաղատն, եւ զՊիզու: Քանզի Դաւիթ Կիւրապաղատն տուել ի Հոռոմք զգաւառն Տայոց եւ զՈւխթիքն եւ զգաւառն Ապուհունեաց եւ զՄանծկերտ քաղաքն իւր: Զայսու ժամանակաւ Գրիգոր որդին Վասակայ, թոռն մեծին սրբոյն Գրիգորի եւ նայ տարեալ զբանալիս բերդի/44ա/ն Բջնոյ դնէ առաջի արքայի, տան եւ նմայ, եւ առնու իւր երկիր ի Միջագետս, որպէս եւ Սենաքերիմ թագաւոր Վասպուրականի տար զամենայն աշխարհն իւր ի Վասիլն, այսպէս եւ թագաւորն Գագիկ` զԱնի. եւ այսպէս վերացան Բ (2) պսակքն ի փառաց` հայրապետութիւն եւ թագաւորութիւնն: Եւ որպէս թագաւոր Կարուց Գագիկ տուել զհայրենիս իւր ի Յոյնսն, առնու զԾամընդայ եւ զԼառիս զԱմասիայ եւ զԿոմանայ եւ այլ ի գեղոյ Ճ (100). եւ այսպէս զրկեցաւ աշխարհս Հայոց ի բնիկ տերանց իւրեանց:

Ի թվին ՇԺԳ (1064) բարձան թագաւորքն Հայոց յԱնոյ, որ էր վերջին թագաւոր Յովանէս, որ եւ յետ ԻԳ (23) ամի մահու նորայ Ալփսալան, որ է հաւրեղբաւր որդի Տողրիլ սուլտանին եւ զաւրագլուխ զաւրաց նորայ, որ էառ ԻԴ (24) գաւառս. եւ զհետ մահու Տողրիլին եղեւ ինքն սուլտան եւ դարձեալ եկն ՃՌ (100000)-աւ առ /44բ/ զԱխլքաղաք եւ զ[Ս]ամշոյտլէ եւ զԱնի: Եւ Ռ (1000) այր զենու ի փոս մի եւ լուանայ յարիւնս նոցայ, զոր ասեն, թէ զոհ մեռելոց իւրոց արար զայն:

Ի թվին ՇԽԵ (1096) կատարեցաւ մարգարէութիւն տէր Ներսիսի եւ ելին ազգն Ֆռանգաց. եւ այս էր պատ•առ ելանելոյն, քանզի մինչ տիրէին Սկիւթացիքն Երուսաղէմի եւ առնուին վարձս ի մտելոցն ի սուրբ գերեզմանն. դիպեցաւ կոմս Ֆռանգ ազգաւ, զի անչափ գանեցին զնայ մինչեւ խլեցաւ ակն նորայ, զոր առեալ պահէր եւ տարեալ ի Հռոմ ցուցանէր. եւ ի նախանձ շարժեալ ելանէին փառաւոր գլխաւորք, բազում զաւրաւք եւ եկեալ յաղթեն զԽլի•ավան սուլտանն Բ (2) անգամ, առին զՆիկիայ եւ ետուն յԱլեքսն, առին զԵրուսաղէմ եւ եդին թագաւոր:

Ի թվին ՇԾ (1101) ոչ վառեցաւ լոյսն յԵրուսաղէմ յաւուր շաբաթոյ մինչ յաւուրս կիրակէին Թ (9) ժամն եւ զարմացաւ ամենայն երկիրն. եւ պատ•առն էր ան/45ա/ուղագործք Ֆռանգին, զի զկանայսն եդին ի սպասաւորութիւն աստուածընկալ սուրբ գերեզմանին:

Ի թվին ՇԾԱ (1102) Ժ (10) ազգ քրիստոնէից թիւր Զատիկ արարին, բայց ի Հայոց եւ Յասորոց:

Ի թվին ՇԾԱ (1102) Շահի Արմէն տիրեաց ի Պարս եւ այլ ԺԲ (12) քաղաքաց, կոչեցաւ Շահի Արմէն, որ ասի թագաւոր Հայոց: Սալտուխն եղեւ փեսայ նորայ, եւ Ելտկուզն աթապակ նորին, սոքայ երեքեան քրիստոնէսէր եւ աշխարհաշէն:

Ի թվին ՈԺԵ (1166) ահագին շարժ եղեւ եւ կործանեցաւ Եզնկայն:

Ի թվին ՈԻԵ (1176) թագաւորն Երուսաղէմի Յ (300) ձիաւորով եհար զՍալահատինն ի դուռն Երուսաղէմի [զ]աւրութեամբ սուրբ խաչին, որ էր ՃԽՌ (140000) զաւրաւք, զի առնոյր զԵրուսաղէմ: ԿՌ (60000) ուղտ ջրաբեր էին զհետ նորա, յառաջ Ուսուֆ էր անուն նորա:

Ի թվին ՈԼԶ (1187) վա•առականք Սալահատնին անցանէին ընդ Պաղեստինէ Ն (400) ուղտ կումաշս ազնիւս բարձել, իսկ կոմսն Տր/45բ/ապաւլսի իմացոյց թագաւորին Երուսաղէմի եւ առ ի նմանէ հրաման յաւարի առ[ն]ուլ: Բազում անգամ խնդրեաց Սալահատինն եւ ոչ ետուն, վասն որոյ զայր[աց]եալ գայ ի վերա նորա: Ել ընդդէմ թագաւորին Երուսաղէմի ԼԶՌ (36000)-աւ ի դաշտին Հերմոնի. եւ կոմսն Տրապաւլսի նենգեաց զնայ եւ կացոյց ի յովիտ մի անջրդի եւ սաստիկ հարուածաւք յաղթեցին Տա•իկք. եւ առին զամենայն քաղաքն ծովեզերին եւ զԵրուսաղէմ, բայց ոչ կոտորեաց սրով, այլ վա•առեաց զնոսայ` զարուն ի Ժ (10) դեկան եւ զէգն ի Ե (5), եւ եթող զնոսայ գնալ ուր եւ կամիցին: Իսկ անաւրէն կոմսն, որ եւ միաբանեալ էր ընդ Սա[լա]հատնին, ի Սեհ [?]պ սատակեցաւ:

Ի թվին ՈԽԶ (1197) թագաւորեաց Լեւոն այր քաջ, որ յազգէն էր Ռ [ո]ւբինեանց, ի Բագրատունի տոհմէ, յաշխարհն Կիլիկեցոց: Եւ բերին նմայ թագ յԲ (2)-ց թագաւորաց` ի Ֆռան[գ]/46ա/աց եւ ի Հոռոմոց:

Յաւուրս թագաւորութեանն Լեւոնի եկն յարեւելս Բ (2) փառաւոր իշխանքն Զաքարէ եւ Իւանէ, որդիք Սարգսի բարեպաշտին եւ Իւանի որդոյ Վահրամայ, որդոյ Զաքարէի, որ ի Քուրդ ազգէ ի Դաբիրական խելէ, պատուեալք ի թագուհոյն ի Վրացի Թամարայ, որ էր դուստր Գէորգայ քաջի: Սոքայ քաջութեամբն իւրեանց թափեցին բազում բերդերս եւ գաւառս ի Թուրքաց` ի թվին ՈԽ (1191) առին զերկիրն Խլաթայ, ի թվին ՈԽԵ (1196) առին զԱնբերդ, ՈԽԸ (1199)` զԱնի, ՈԾ (1201)` զԲջնի, ՈԾԲ (1203)` զԴվին, ՈԾԷ (1208)` զԿարս եւ զայլ բազում տեղիս: Բայց Իւանէ խաբել ի թագուհուն Թամար[այ] եղեւ Վրացի եւ այնյաջող եղել ըմբռնեցաւ գերի ի Խլաթ: Եւ եղբաւրն Զաքարէ արիական անուամբն ազատեցաւ, տուեալ զդուստր իւր ի կնութիւն Աշրաֆին, տեառն Խլաթայ: Իսկ Զաքա/46բ/րէ եկաց հաստատուն ի հաւատն:

Ի թվին ՈԿԱ (1212) վախ•անի Զաքարէ ուղափառ հաւատով եւ թաղի ի Սահահին եւ մնաց տղա մի Է (7) ամաց Շահնշահ անուն, որ եւ զնայ դարձոյց ի հաւատն Քաղկեդոնի Խոշաքն կին Իւանէի:

Ի թվին ՈԿԹ (1220) ելանէ Թաթարն ի Չին եւ ի Միչին աշխարհէն եւ գայ յերկիրն Գուգարացոց, առ դաշտայվայրաւքն ի կողմանց Աղ[ու]անից իբրեւ ԻՌ (20000) եւ բազում կոտորած արարեալ հասին մինչեւ ի Տփխիս եւ փութով դարձան զորոց զհետմտեալ Լաշա թագաւոր Վրաց: Լաշայ եւ Իւանէ պատերազմել ընդ Թաթարին. իսկ նոքայ ամենայն տամբն իւրեանց կամեցան անցանել ընդ դուռն Դարբանդին յաշխարհն [իւր]եանց. եւ զաւրք Տա•[կ]անց որ ի Դարբանդն [էին], ոչ ետուն մուտ. եւ նոքայ հատեալ զլեռն Կոտաս ընդ անանց տեղիս գնացին, որոց էր գլխաւոր Սաբաթայ պահատուր: …

/1ա/… [Գեր]եզմանէն ետ այրել եւ ի տեղոջն շուն զենել, վասն զի յոլովք գնային յուխտ ի գերեզման նորա, զոր պատւեց Աստուած իջմամբ լուսոյ գերեզման նորա. նայ ոչ կարաց տանել զպատիւ հայադաւան քահանայիցն: Իսկ սուլտանն դառնայ ի Թավրէ[զ]: Զկնի տարո մի գայ ի Գագ եւ ի Տփխի[ո] եւ զքրիստոնայքն զոր կոտորեաց եւ զոր ի հաւատոց հանէին: Զնոյն ի Գանձակ եւ ի Նախչւան առնէին: Եւ ապայ երթայ ի վերայ Ալատին սուլտանին Հոռոմոց աւերէ զբազում գաւառս: Իսկ սուլտանն փախուցանէ զնայ եւ նայ գնայ ի Մուղան: Ալատինն եւ Աշրաֆն եւ Քէմիլ, եղբայր իւր, կոչեն յաւգնութիւն ի զօրուն Հայոց եւ ի Կիլիկեայ եւ ի Ֆռանկաց. եւ փախուցանէն զն[ա]յ մինչեւ ի Մուղան. եւ Թաթարն փախուցանէ զնայ մինչեւ յԱմիթ եւ ոմանք ասեն սպանել ի Թաթարէն, եւ այլք, թէ հետիոտս [փա]ղչէր եւ •անաչեալ զնայ ոմն եսպան. եւ խնդր/1բ/եցաւ վրեժ արէան մանկանց անմեղաց:

Ի թվին ՈՀԵ (1226) սուլտանն էառ զԵզնկայն եւ զԿամախ եւ միւս տարին` զԿարնոյ քաղաք:

ՈՀԸ (1229) անհուն բազմութեամբ ելանէ Թաթարն, որ էր գլուխ զօրուն Չարմաղանն գայ հասանէ ի Գանձակ շահաստան, առնու զքաղաքն եւ կոտորէ անողորմաբար եւ զկանայս եւ զտղայս գերէին: Եւ նշան աւերման նոցա երեւեցաւ յառաջագոյն, զի պատառել երկիր ել ջուր սեւ. եւ ծառ մի էր սոսի, զոր •անդարի ասեն, սաստիկ մեծ, որ էր հուպ ի քաղաքն, շրջեցաւ եւ դարձեալ կանգնեցաւ իբրեւ զառաջինն, երիցս անգամ եղեւ այն եւ ապայ անկաւ եւ այլ ոչ կանգնեցաւ: Եւ ապայ մտանեն ի թագաւորութիւնն Վրաց. եւ բաժանեն զամենայն տեղիս մեծամեծաց` նուինացն եւ գլխաւորացն եւ այսպէս առ զամենայն աշխարհն:

Ի թվին ՈՁ (1231) երեկ Թաթարն ի Յեզնկայն /2ա/ ի սոխկոտոր:

ՈՁԵ (1236) շարժեցաւ Եզնկայն եւ ի սուրբ Գրիգոր եկեղեցի[ն] փլաւ:

ՈՂԱ (1242) Բաջու նուինն փոխեաց զիշխանութիւն Չարմաղանին, հրամանաւ զանին եւ նայ էառ զԿարնոյ քաղաք, հանել անտի զայր երեւելի եւ զմեծատուն զպարոն Ումէկն եւ զազգականսն նորա եւ զորդիսն եւ զպարոն Յոհան:

ՈՂԲ (1243) առին զՀոռոմք` նախ զԿէսարիայ եւ ապայ զՍեւաստ եւ դարձեալ զԵզնկան, զոր անխնայ կոտորեցին զընդդիմադարձսն նոցա:

ՈՂԴ (1245) առ զԽլաթ եւ ետուն ի ձեռն Թամթէ, որ քոյր էր Աւագին եւ տուեալ էր կին Մելիք Աշրաֆին:

ՈՂԸ (1249) կարծիս առին Բաջուն եւ այլ մեծամեծքն ապստամբութեան թագաւորին Վրաց եւ այլ իշխանաց եւ ընդ ձեռամբ ածել զթագաւորն Դաւիթ եւ զայլ իշխանսն կապեցին եւ վի•իռ մահու հատին, այլ Աստուծոյ խնամօքն ապրեցան ի մահւանէ, բայց բազում կոտորւածս արարին յարուս ի խայտառականս ի կանայս:

/2բ/ Ի թվին ՈՂԹ (1250) մեռաւ Աւագ որդի Իւանէ[ի]:

Չ (1251) շարժեցաւ խնդիր ի մեծ պապէն ի Հռոմայ եւ գրէ յամենայն ազգ քրիստոնէից, եթէ պարտ է զամենասուրբ հոգին Աստուած խոստովանել ի հօրէ եւ յորդոյ բխեալ. եւ ազգն Հայոց եւ Վանական վարդապետն գտին զբանն համախոհ սուրբ հարցն եւ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին:

ՉԱ (1252) Մարախ եկն ի վերին աշխարհն Հայոց եւ արար վնաս յոլով գաւառաց:

Ի թվին ՉԳ (1254) շարժ եղեւ Եզնկայն եւ ի Սեւաստ, յաւուր կիրակէի ի ԻԸ (28) յահկի եւ ի ԺԱ (11) հոկտեմբերի, հարցն, որ ի քառակերպեան. Յեզնկան արար վնաս եւ մեռան ԺԶՌ (16000) մարդ:

Եւ Մանկու զանն հրամայեալ համարել զհնազանդեալ աշխարհս, եւ էր համարող Արղօնն, դնել հարկս ի գլխոյ արանց, բայց ի կանանց ի ծերոց եւ ի բոյն տղայոց: Եւ այնպէս վիշտ հասուցին աշխարհիս, զի զամենայն դուռ/3ա/ս շահից հատին ի մարդկանէ եւ ինքեանք շահէին:

/47ա/ Ի նոյն թվիս քրիստոսասէր արքայն Հայոց Հեթում գնաց առ Բաթում մեծ թագաւորն հիւսիոյ, որ էր համազգի Չանկզ ղանին եւ անտի առ Մանկու ղանն: Եւ մեծապատիւ փառաւք հետ տարու մի դարձաւ ի տուն իւր:

ՉԴ (1255) մեծն Հուլայուն, եղբար Մանկու ղանին, եկն անթիւ զաւրաւք եւ մեծասաստ իշխանութեամբ ի վերայ աշխարհին Պարսից, Ասորեստանեաց, Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից: Եւ հրաման ետ ամենայն զաւրաց իւրոց, որոյ գլուխն Պաչուն էր, ելանել յաշխարհէ կալուածոց իւրեանց Մուղանայ, զի ինքեանք նստիցին եւ նոքայ ելեալ գնային յաշխարհն Հոռոմոց, իսկ սուլտանն փախեալ գնաց յԱլայիայ. եւ նոքայ կալան զամենայն մէջս երկրի մինչեւ ի ծովն տիրելով աշխարհացն ամենայն:

Ի սոյն ամի Հուլայու գնաց յերկիրն Մուլհետաց` յԱլամութն եւ էառ զնայ: Եւ ի դառնալն զթագաւորն Վրաց /47բ/ զԴաւիթ եւ զիշխանս աշխարհին սիրով պատվեց:

ՉԵ (1256) մեռաւ Բաթու մեծ կողմակալն հիւսիսոյ. եւ որդի նորա գնացեալ ի Մանկու ղանն, զոր մեծարեաց եւ ետ զիշխանութիւն հաւր իւրոյ եւ երկրորդ իւր կոչել: Եւ յորժամ դարձաւ յիշխանութիւն իւր, զի էր բարեկամ քրիստոնէից, եւ ազգականք իւր տա•կահաւատք` Բարքան եւ Բարքաչայն ետուն դեղ մահու եւ լուծին ի կենացս: Եւ սուք մեծ եղեւ քրիստոնէից:

Ի սոյն ամի Ղատա ղանն երեկ ի վերայ Կամխայ. եւ եղեւ սով մեծ, հաւ մի` ի դեկան մի եւ ձիոյ խախաց մի` ի Խ (40) սպիտակ. զի եկեալ տէր Սարգիս եւ յամենայն ամրոցաց եհան:

Ի թվին ՉԷ (1258) քաջն Հուլայուն առ զՊաղտատ, զոր շինեալ է Ջաֆր Իսմայէլացի. եւ էր շինութեան նորայ ՇԺԷ (517) ամ. եւ էր քաղաքն ի վերա Տիգրիս գետոյ, հեռի ի հին Բաբելոնէ Է (7) աւուր. եւ սպ/48ա/ան զխալիֆայն:

Ի նոյն ամի առաքեաց Հուլայունն զաւրս ի վերայ Մուֆարղնայ եւ խսարեցին ըզքաղաքն Բ (2) ամ. եւ սաստիկ նեղեալ ի սովոյ կերան զմիմեանս, զի լիտր մի մարդոյ միս ի Ճ (100) դեկան եղեւ:

Ի թվին ՉԹ (1260) առին զՄուֆարղին:

Ի թվին ՉԸ (1259) էառ Հուլայունն զՀալպ, զԴմըշխ, զՀամս, զՀամայ, առին եւ զՄերտին:

Ի թվին ՉԺ (1261) Արղաւնն եսպան զբարեպաշտ իշխանն զտէրն Խաչենոյ զՋալալն:

Ի նոյն ամի սպանին ի դուռն Հուլայունին զմեծ ըսպարապետն Վրաց Զաքարէ, զորդի Շահնշահին:

Ի թվին ՉԹ (1260) սուլտանն Մսրայ կոտորեաց ըզաւրս Թաթրին, որ էր գլխաւոր Քիթպուղան:

Ի թվին ՉԺԳ (1264) Սարվանին որդին Շահպատինն զՎարդան վարդապետն տարաւ մաւտ ի Հուլայունն եւ մեծաւ սիրով պատուեաց զնա զանն եւ բազում բանս իմաստութեան հարցաւ ընդ սուրբ վարդապետն:

Ի նոյն ամի երեւեցաւ ագեւոր աստղն, յաւր Վարդավառին, որ եղեւ նշան մահու Հուլաունին:

/48բ/ Ի թվին ՉԺԴ (1265) մեռաւ Հուլաունն:

Ի թվին ՉԺԵ. (1266) սուլտանն Մսրայ Ֆնդուխտարն աւերեց զաշխարհն Կիլիկեցոց եւ զորդիսն Հեթում թագաւորին զԹորոսն սպանին եւ զԼեւոնն գերի վարեցին:

Ի նոյն ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս սուրբ կաթողիկոս Հայոց տէր Կոստանդին եւ պարոն Ումեկն ի Տփխիս:

Ի թվին ՉԺԷ (1268) նստի կաթողիկոս Հայոց տէր Յակոբ, որ էր վարդապետ` լի ամենայն գիտութեամբ:

Ի սոյն ամի Ապաղայն յաթոռ հաւր իւրոյ նստաւ:

Ի սոյն ամի Թաքութարն ապստամբէ եւ մտանէ յերկիրն փոքր Դաւթի` թագաւորի Վրաց եւ ըմբռնի յԱպաղայէն:

Ի թվին ՉԺԸ (1269) հիմն արկանէ արքեպիսկոպոսն Եզնկոյ տէր Սարգիս գեղապա•ոյ• տա•արին սուրբ Փրկչին:

Ի թվին ՉԺԹ (1270) ի հոկտեմբեր ԻԸ (28) հանգեաւ ի Քրիստոս թագաւոր Հայոց Հեթում եւ թաղեցաւ ի Դրազարկն:

Ի թվին ՉԻ (1271) Ապաղայն մտանէ ի Խորասան եւ յաղթէ զՊարախն:

Ի նոյն ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս սուրբ վարդապետն Վարդան:

Ի սոյն ամի վախ•անեցաւ թագաւորն Վրաց Դաւիթ:

/49ա/ Ի թվին ՉԻԱ (1272) Դեմետրէ, որդի Դաւթի, նստի թագաւոր Վրաց:

Ի թվին ՉԻԲ (1273) յայտնեցաւ նշխարք սրբոյն Ներսիսի ի Թիլն:

Ի թվին ՉԻԳ (1274) կատարեցաւ գմպէթ սուրբ Փրկչին եւ եդ տէր Սարգիս զխաչն ի վերայ գմբեթին:

Ի թվին ՉԻԴ (1275) զՍարայն ետ շինել Սպաղայն ի դաշտն Առանայ:

Ի սոյն ամի կործանեաց շարժն զԱր•էշ, զԽլաթ եւ յերկիր նոցա բազում վնասք եղեն:

Ի նոյն ամի հրաման ել յԱպաղաէն ջնջել զխաւսաւղ հաւսն:

Ի նոյն ամի Մսրցին ի Կիլիկէ եմուտ եւ բազում աւերմունս արար:

Ի թվին ՉԻԵ (1276) սպանին զսուրբ եպիսկոպոսն զտէր Սարգիս եւ զիմաստուն որդի նորա` զպարոն Յոհանէս աղուհացիցն միջնոցն հինգշաբթին եւ այլ ԼԸ (38) ոգի ընդ նոսա:

Ի սոյն ամի Ֆնդուխտար սուլտանն Մսրայ կոտորեաց զաւրս Թաթրին, որոյ գլխաւորք էին Թաւտան պահատուրն եւ Թօխու նուինն եւ եղեւ պատերազմն ի դաշտ Ապլասթաին: Զայս լուեալ Ապաղայն շարժեցաւ ի բար/49բ/կութիւն եւ ի թվին ՉԻԶ (1277) առաքեաց զեղբարս իւր զՄանկու Տամուրն եւ զՂաւնղրաթայն եւ զՔնքշին բազում զաւրաւք յաշխարհս Հոռոսոց: Յետ ամսոյ մի գայ եւ ինքն Ապաղայն. եւ հասանէ մինչ յԵզնկայն եւ մտանէ յեկեղեցին, զոր էր շինեալ տէր Սարգիս, եւ բազում գթով հարցանէ զպատ•առ սպանման տէր Սարգսի. եւ պատուեալ մեծարէ զթոռունս նորա եւ գնայ մինչ յԱպլասթայն եւ տեսանէ զկոտորումն զաւրացն եւ ի հիացման մեծի եղեալ. եւ լուաւ, թէ զաւրք Պարքային մերձեն անցանել ընդ դուռն Տարպանդին փութով դարձաւ յաթոռ իւր:

Ի թվին ՉԻԸ (1279) սպանին զՏրապիզաւնու թագաւորն զԳերիաւրկն, զի մատնեցին Ապաղային մայրն եւ քեռին իւր: Սպանին եւ զԼաւրի աթապակն: Մեռաւ եւ Ֆնդուխտար սուլտանն Մսրայ եւ նստաւ Ալֆին:

Ի թվին ՉԻԹ (1280) Ապաղայն ի Վրաց տուն մտաւ. եւ զՋալալ Թաւրայն եւ զՌաթի Պա/50ա/պան սպանին ի Քայիթուն լեառն, որ է ի սահմանս Անոյ:

Ի թվին ՉԼ (1281) վախ•անի թագաւորն Կոստանդնուպաւլսի` Միխայիլ Պալելաւղաւսն եւ առնու զթագաւորութիւնն որդի նորա Անդրոնիկոս:

Ի նոյն ամի եղբայր Ապաղային Մանկու Տամուրն եւ Հուլաչուն, Ալինախ պահատուրն եւ Դեմետրէ թագաւոր Վրաց եւ մեծամեծ իշխանքն Հայոց, որ յարեւելս եւ թագաւոր Հայոց Լեւոն, անհուն զաւրաւք գնան ի պատերազմ ի վերայ Մսրայ. եւ սուլտանն Ալֆի գայ ընդդէմ նոցա բազում զաւրաւք եւ լինի պատերազմ ի մեծ դաշտն Համսայ. ընդառաջն քաջապէս պատերազմեցան զաւրք Թաթարին, բայց յետոյ փախըստական եղեն:

Ի թվին ՉԼԱ (1282) մեռաւ Ապաղայ ղանն դեղով մահու ի Հեմիան, նոյնպէս եւ եղբայր նորա Մանկու Տամուրն. եւ եղեւ այս նենգութեամբ Սահիպ տիւանին:

Ի թվին ՉԼԳ (1284) եսպան Ահմատն զեղբայր իւր զՂաւնղրաթայն, եւ այլ մեծա /50բ/մեծ Մուղուլնի եւ Վրացի պարոնայք: Ետ սպանանել եւ զՂիաթատին սուլտանն, զորդի Ըռուգնատինին ի Յեզնկայն ե եառ զսուլտ[ա]նութիւնն Մասուտն, որդի Յազատինին: Եւ լինի պատերազմ ի մէջ Ահմատին եւ Արղաւնին եւ զաւրացեալ Արղաւնն առնու զաթոռ հաւր իւրոյ Ապաղաին եւ սպանանեն զԱհմատն եւ հաստատի Արղաւնն խան:

Ի նոյն ամի առաքէ Արղաւնն զեղբայր իւր զՂաւնղրաթայն եւ զհաւրեղբայր իւր զՀուլաչուն յերկիրն Հոռոմոց:

Ի թվին ՉԼԴ (1285) թագաւորն Հայոց Լեւոն գայ յարեւելս առ Արղաւն խանն եւ բազում մեծարանաւք սիրեաց զնա: Էր եւ անդ սուլտանն Հոռոմոց: Եւ դարձաւ թագաւորն Հայոց Լեւոն յաթոռ իւր եւ յորժամ եմուտ յերկիր իւր վախ•անեալ էր Կեռանէ թագուհի իւր:

Ի թվին ՉԼԶ (1287) փոխեցաւ ի Քրիստոս սուրբ կաթողիկոս Հայոց տէր Յակոբ եւ նստաւ յաթոռն տէր Կոստընդին Պրունգործն:

/51ա/ Ի սոյն ամի վախ•անեցաւ թագաւորն Հայոց Լեւոն եւ նստաւ յաթոռն որդին իւր Հեթում:

Ի սոյն ամի եղարկ հարամին Ըզառայ եւ տարաւ գերիք եւ եսպան բազում քրիստոնէք:

Ի սոյն ամի ի մայիս Զ (6) եղեւ շարժ մեծ յԵզնկայն եւ բազումք մեռան, զորոյ թիւն Աստուած միայն գիտէ:

Ի թվին ՉԼԷ (1288) սպանին զՉնքսան Պուղայն, զՋոջկապն եւ զԹաղա Տամուրն:

Ի Սոյն ամի եառ Ալֆի սուլտանն զՏրապաւլիս յապրիլ ԺԷ (17):

Ի թվին ՉԼԸ (1289) սպանին զՀուլաչուն, զԽարա Նաւխայն եւ այլ բազումք:

Ի սոյն ամի աքսորեցին զկաթողիկոս Հայոց զտէր Կոստանդին Պրունգործն եւ նստաւ կաթողիկոս Հայոց տէր Ստեփանոս Հռոմայեցին:

Ի թվին ՉԼԹ (1290) մեռուցին դեղով զԱրղաւն ղանն եւ զջհուտ Սահիպ տիւանն եւ այլք:

Ի սոյն ամի մեռաւ Ալֆի սուլտանն Մսրա եւ նստաւ յաթոռն Մելիք Աշրաֆն:

Ի սոյն ամի ի մայիս ԺԸ (18) էառ զԱքայ Մելիք Աշրաֆն:

/51բ/ Ի սոյն ամի նստաւ յաթոռ ղանութեան Քայխաթուն եղբայր Արղաւնին:

Ի թվին ՉԽ (1291) Ժ (10) ազգ քրիստոնէքն ծռեցան ի սուրբ Զատկէն, բայց Հայք եւ Ասորիք ուղեղ կացին: Եւ կաթողիկոսն տէր Ստեփանոս եւ թագաւոր Հայոց` Հեթում ընդ Յոյնք արարին Զատիկ յապրիլի Զ (6). եւ պատ•առն էր այս` զի բազում հնարիւք ջանային զի միաբանութիւն լիցի ընդ Յոյնք եւ ոչ կարացին: Բայց ի Կեսարիոյ մինչեւ յարեւելք ուղեղ արարին ըզԶատիկն յապրիլի ԺԳ (13):

Ի սոյն ամի առին զՀոռոմկլայն եւ գերի վարեցին զկաթողիկոս Հայոց զտէր Ստեփանոս հանդերձ ամենայն ուխտիւ եկեղեցոյն:

Ի սոյն ամի գնաց Քայղաթուն ի Տոնղողլու եւ բազում աւերմունս արար:

Ի թվին ՉԽԱ (1292) երեկ հարամին ի Սեւաստ ի նոյեմբեր ԻԸ (28) եւ զքաղքին դրուցեւն գերեց եւ տարաւ գերի Պ (800) եւ ի քրիստոնէիցն եսպան ոգիք իբրեւ Ծ (50):

Ի թվին ՉԽԲ (1293) դարձեալ եկն հարամին ի Սեւաստ աղուհացիցն եւ /52ա/ եմուտ ի ներքս ի քաղաքն եւ աւգնականութեամբն Աստուծոյ եւ սրբոց Քառասնիցն Յարապն որդի Սամաղարին հանդիպեալ ի քաղաքն եւ կոտորեաց ի նոցանէ ՇԿԳ (563) անձն եւ դիակոյտ արարեալ իբրեւ զբլուր մի մեծ ի վերայ •անապարհին Մելիտինոյ եւ զայլսն փախըստական արար:

Ի թվին ՉԽԲ (1293) նստաւ կաթողիկոս Հայոց տէր Գրիգոր վարդապետն: Էառ եւ Մելիք Աշրաֆն զՊեհեստնի:

Ի սոյն ամի սպանին զՄելիք Աշրաֆն եւ յայսմհետէ եղեւ սկիզբն նըւազութեան Իսմայելացւոց, զոր ինքեանք, զամս զայս, խասա• կոչեին:

Ի թվին ՉԽԳ (1294) սպանին զՔայղաթուն եւ զԱխպուղայն եւ այլ բազումք եւ նստաւ Պայտաւն ղան, որ եկաց յաթոռն ամիսս Զ (6), յապրիելէն մինչ ի հոկտեմբեր:

Ի թվին ՉԽԴ (1295) եսպան զՊայտաւն Խազանն եւ ինքն նստաւ յաթոռն եւ եհան հրաման ի ձեռն Նաւռաւզին եւ Սատրատին, Սահիպ տիւանին քակել զամե/52բ/նայն եկեղեցիս քրիստոնէից եւ զպաշտաւնեայս նոցա ի սուր մատնել, զի ի յ[ա]ջողելոյն Աստուծոյ Հեթում թագաւոր Հայոց անդ պատահեալ շիջոյց զսիրտ Խազանին եւ անցոյց զբարկութիւնն ի քրիստոնէ[ից]:

Ի սոյն ամի սպանին զԱսլան Քայունն [եւ] զՍուքայն: Եւ զԹաղաչարն ի Սեւաստ:

Ի թվին ՉԽԵ (1296) եկն Խութլուշայն ի Հոռոմ եւ կոտորեաց ի զաւրացն Պալթաւին եւ [զի]նքն փախըստական արար մինչեւ ի Կաւք Աշրաֆին:

Ի սոյն ամի թագաւորն Հայոց գնաց ի Կոստանդինուպաւլիս Հեթումն եւ նստաւ յաթոռն Սմբատ: Եւ ըմբռնեա[ց] զՊալթօն եւ զորդի նորա զՔարաթն եւ առաքեաց առ Խազանն, որ եւ յետոյ ինքն գնաց առ Խազանն:

Ի թվին ՉԽԶ (1297) սպանին զՊալթօն եւ զՔարաթն ի Թավրէժ: Եւ եկին ի Հոռոմք գլխաւորք Պայանչարն, Սուլամիշն, Ապըշխայն, Թողուզ Տամուրն:

Ի սոյն ամի դարձաւ Սմբատ թագաւոր ի Խազա[նէն] /9ա/ եւ եկն ի Սեւաստ եւ լւաւ եթէ եղբայր իւր եկեալ է ի Կոստանտինուպօլսէ ի Սինօպն եւ կամէր գնալ առ Խազանն եւ ընթացաւ /9բ/ զհետ նորա եւ ըմբռնեաց զՀեթում եւ զԹորոս եւ տարաւ կապանօք ի Կիլիկէ:

Ի սմին ամի Տնդինն, կրսեր եղբայրն Հեթումոյ, ոչ համբերեաց չարեացն, զոր գործէր Սմպատ, յարոյց ի վերայ նորա պատերզամ: Եւ Սմպատ յառաւել չարութենէն ջանայր աքսորել զտէր Գրիգոր կաթողիկոս Հայոց եւ ոչ եգիտ պատ•առս: Ապա տայր սպանանել զԹորոս եղբայր իւր եւ զՀեթմոյ` զմիւս եղբօրն, զաչսն եհան եւ ինքն փախստական անկանէր ի Հոռոմք առ Պայանչարն: Եւ Պայանչարն կապանօք դարձոյց զնայ առ Հեթումն եւ նայ ոչ հատոյց նմա չար փոխանակ չարի. եւ թագաւորեցոյց Հեթում զՏնդին եղբայր իւր:

Ի թվին ՉԽԷ (1298) ապստամբեաց Սուլամիշն եւ եսպան զՊայանչարն, զՊիչխուրն, զԹօխուզ Տամուրն եւ ջանայր տիրել Հոռոմոց, զոր լւեալ ի Սեւաստ ոչ հնազանդեցան նմայ, ամրացուցին զպարիսպն եւ պատրաստեցան ի պատերազմ /10ա/ ընդդէմ նորա ապաւինելով յԱստուած եւ ի մարտ[ի] Ը (8), աղուհացիցն առաջին կիրակէն, եղբայ[ր] Սոյլամիշին, Պուղաղուչին եկեալ ի վերայ Սեւստու եւ զաւուրս Խ (40) պատէրազմէր ընդ քաղաքն, մինչեւ յաւաք ուրբաթի օրն, զոր եւ յետոյ ինքն եկեալ բազում զօրօք եւ ազգի ազգի հնարիւք եւ ունգլուք. եւ ոչ կարացին յաղթել քաղաքին, զի Աստուած փրկեաց զքաղաքն եւ գնացեալ ի դաշտն Ախշարին եւ կոտորեցան ի Բաշխկերտէն եւ ի Չոպանէն եւ ինքն փախեաւ յԵգիպտոս:

Ի թվին ՉԽԷ (1298) սուլտանն Մսրայ Լաչին եկն բազում զօրօք յաշխարհն Կիլիկեցոց եւ բազում աւերումն գործեաց եւ անթիւ յամուրս բերդիցն մեռան ի սովոյ եւ ի ջրոյ:

Ի սոյն ամի նստաւ յաթոռ սուլտան Ալատինն ի Հոռոմք:

Ի սոյն ամի ի սուրբ Յակոբին պահուցն եկն Նօխա խանն ի վերայ քաղաքին Սուրղաթայ եւ գերեաց զամենեսեան, եւ ի սաստկութենէ ձեանն եւ ցրտոյն մեռան /10բ/ ոգիք աւելի քան զԺԵՌ (15000):

Ի սոյն ամի ըմբռնեաց Հեթում թագաւորն Հայոց զՏնդինն հրամանաւ իշխանացն:

Ի թվին ՉԽԸ (1299) եկն Սուլամիշն ի Շամէն ՌՄ (1200) մարդով, զոր հասեալ թագաւորն Հայոց Հեթում ի վերայ եւ զզօրսն կատարեաց եւ զինքն ըմբռնեալ ետ տանել առ Խազանն եւ անդ սպանին:

Ի սոյն ամի հանին նոր դրամ յաշխարհին Հոռոմոց յանուն Խազանին եւ զսուլտանի դրամն խափանեցին:

Ի սոյն ամի եմուտ Խազանն բազում զօրօք յաշխարհն Մսրայ եւ բազում աւերումն գործեաց եւ դարձաւ յաթոռ իւր:

Ի թվին ՉԽԹ (1300) դարձեալ եմուտ Խազանն բազում զօրօք ի Մսր եւ գլխաւորք էին զհետ նորա Շահնշահն ի Վրաց, Կօկաթայն, Սութան, Մուլայն, Չոպանն եւ բազում աւարս եւ գերիս առեալ տարաւ եւ չոգաւ յաթոռ իւր:

Ի սոյն ամի եղեւ սով սաստիկ յաշխարհն Հոռոմոց, եւս առաւել ի Սեւաստ …: