Սեւն ու ճերմակը ճամբուս վրայ

13. - ՆԱՒՆ ՀԵՇՏՕՐՕՐ ԿԸ ՍԱՀԻ…
      
       Վերջացա՞ւ Սելանիկով։
       Ոչ իսկ Սելանիկը վերջացաւ։
       Պարզապէս ընդհատում։ Քաղաքն է որ կը կանչէ։ Քաղքցի՛ն։ Կրնաք ըսել՝ քաղքենին։
       Եւ առ այժմ, նաւն հեշտօրօր կը սահի։ Ինչպէս ծովը ծաւալուն։ Ծովը ծփծփուն։
       Ու կը ծփան տպաւորութիւններս ալ, ինչպէս նաւը։
       Հարկ եղաւ լքել քրտինքն ու փոշին «Գաւառ»ին։ Խշտեակները քրջազգեստ եւ հիւղակները թիթեղապատ։
       Մնաք բարով, ընկերնե՛ր։ Ցտեսութի՞ւն։ Երանի՜ թէ։
       Բայց մենք հասեր ենք տեղ մը ուր խոհեմութիւնը կը պահանջէ շատ չքրքրել վաղը ։
      
       *
       Բազմութիւն մը շրջիկներու։
       Ֆրանսայէն անցեր են Պոլիս, եւ քերելով Աթէնքի հնութիւնները, կը վերադառնան Մարսէյլ։
       Խռնուած, խառնուած են իրար։ Առանց ազգի եւ սեռի խտրութեան։
       Սա վարդագեղ մանկամարդուհին ի՞նչ կապ կրնայ ունենալ տարեց, ուռած քթով, կապկազգի մարդուն հետ։ Յորովայնէ ընտրեալ քաղքենի, որ կամկար շարժուձեւեր կը փորձէ։ Խռպոտ ձայն մը՝ կոկորդին մէջ։
       Բայց, ժպիտը պակաս չէ աղջկան շրթներէն։
       Ինչո՞ւ յանկարծ միտքս ինկաւ Իզմիրցի Հայուհին։ Մանկամարդ, եւ նոյնքան գեղանի։ Կրետէի գաղթակայանին մէջ։
       Հոգ չէ, թող քիչ մը տարեց ըլլայ, բայց դրամ ունենայ…
       Սա միւսը հասակագեղ, որ թեկնածու կը փնտռէ։ Եւ երրորդ մը, գլանիկը բերնին։ Երեւութապէս մտացրիւ, բայց անշուշտ աւելի վարպետ։
       Ու չորրորդը, հինգերորդը։ Նոյնիսկ Թրքուհին, որ պատրաստուեր է պորտ խաղցնելու այս գիշեր, «ազնուական»ներու պարահանդէսին։
       Երրորդ կարգը, անդին, կը զուարճանայ ինքն իր գլխուն։ Միշտ բնական ու հարազատ։ Իսկ այստեղ, մանաւանդ վերը, առաջին կարգին մէջ ամէն ինչ սառն է եւ ծեքծեքուն։ Այր թէ կին ինքնահաճ եւ կոկոզավիզ փռուած թիկնաթոռներու վրայ, ինչպէս ամէնօրեայ կեանքին մէջ։ Միշտ հակամէտ՝ վերէն դիտելու։ Իշխելո՜ւ։ Բայց միշտ ալ մտահոգ վարէն։ Փոթորիկէ՛ն։
      
       *
       Փորձա՜նք։ Սեղանին վրայ գինի փոխանակեցինք, եւ… պաշտօնս է մտիկ ընել։
       Յոյն էք, չէ՞։
       Ո՛չ, Հայ եմ։
       Աւելի լաւ։ Ես Հայերը շատ կը սիրեմ։ Փարիզ հաստատուած եմ, եւ առաջին անգամ է, որ կը տեսնեմ հայրենիքս։
       Ես չորրորդ անգամն է, որ կ’այցելեմ ձեր գեղեցիկ երկիրը։
       Ուրեմն, դուք ինձմէ աւելի լաւ կը ճանչնաք իմ հայրենիքս։ Ես միայն Աթէնքը տեսայ։
       Ես եղած եմ Տէտէ Աղաճէն մինչեւ Կրետէ։ Ինչ գեղեցիկ հասակ ունի սա դիմացի աղջիկը։
       Գիտէ՞ք, ես կատաղի Վենիզելոսեան մըն եմ։
       Քաղաքականութեան մէջ սխալ է մոլեռանդութեամբ կապուիլ անհատներու։ Վենիզելոս ուրացաւ իր անցեալը։ Երէկ որքան կատաղի յեղափոխական, այսօր նոյնքան մոլեռանդ դիւանագէտ է։ Բայց, թողո՜ւնք դիւանագիտութիւնը։ Հրաշալի չե՞ն սա կնոջ աչքերը…
       Վենիզելոսը մեծ մարդ է, բարեկամ։ Խելացի, զօրաւոր, վճռական։
       Բայց ճակատագրական մեղք մը գործեց համակերպելով ժողովուրդներու փոխանակութեան։ Աւելի լաւ էր հարիւր հազար հոգի եւս ջարդել տալ եւ մնալ Փոքր Ասիա, փոխանակ պարպելու զայն։
       Կեցցէ՜ք, այստեղ իրաւունք ունիք։ Եթէ Փոքր Ասիան չպարպէին, դուք ալ, մենք ալ կ’ազատէինք։
       Դուք ալ, մենք ալ զոհերն ենք միջազգային խաղերու։ Ի՜նչ հասուն, ճապուկ թեւեր, սա դիմացը…
       Կիներու մասին յետոյ կը խօսինք։ Ի՞նչ կը կարծէք, Եւրոպան այսպէս պիտի լքէ՞ մեզ։
       Եւրոպան անդամալոյծ Շայլօք մըն է, որ ճամբայ կը փնտռէ… անթացուպով։ Տե՛ս, տե՛ս վերջալո՜յսը, ծովէն անդին, լեռներու վերեւ…
       Բայց Վենիզելոսը մեծ մարդ է։ Միւսները, Ցալտարիս, Փանկալոս, Փլասթիրաս, Քոնտիլիս, Փափանաստասիու… Ի՛նչ որ է, չըսեմ բուն բառը։
       Ձեր երկրին մէջ կուսակցութիւն չկայ։ Անհատներն են, որ հոսանքներ կը ստեղծեն։ Այս աղջիկը Հելլենուհի՞ է թէ Ֆրանսուհի։
       Կարծեմ Ֆրանսուհի։ Կը կարծէ՞ք, որ միապետութիւնը վերահաստատուի Յունաստանի մէջ։
       Բոլոր երկիրներուն մէջ ալ, միապետութեանց երգը երգուած է վերջապէս։ Ի սէր Արամազդի, խօսեցէք լեռներուն, ծովուն, աղջիկներուն մասին։
       Կը խօսինք, կը խօսինք։ Ուզած աղջիկդ ալ կը ծանօթացնեմ քեզի։ Ուրեմն, Վենիզելոսը պիտի չյաղթուի, այնպէս չէ՞։
       Ի հարկէ չի յաղթուիր։ Իշխանութիւնն ալ իր ձեռքն է, բանակն ալ։
      
       *
       Պտոյտ մը՝ կամրջակէ կամրջակ։
       Իսկապէս որ բաժնուեր ենք Արեւելքէն։ Կիրթ շարժուձեւեր։ Լռութիւն։ Եւ ընթերցում։
       Կը կարդա՜ն։ Բոլորը անհամբեր կը սպասեն գրադարանի ժամուն։
       Կատարեալ արուեստ՝ ասոնց ընթերցումը։ Եւ պահանջ, - ինչպէս աշխատանքը, խաղը, կինը, պտոյտը։ Իսկ մեր մէջ՝ քմայք եւ տաղտուկ։ Նոյնիսկ շնո՜րհ։ Մեր սեփական ճրագները մարելու գնով։
       Անշուշտ, Արեւելքն ալ ունի իր արուեստը, - թուղթ ու նարտ։
       Թուղթ ու նարտը մանուածապատ։ Ինչպէս իր ճակատագրի խաղը։
      
       *
       - Օրիորդ, Պոլսէն էք, չէ՞։
       - Այո՛, պարոն։ Պտոյտի գացեր էի, կը վերադառնամ։
       - Յո՞յն էք թէ Հրեայ։
       - Ֆրանսացի եմ, պարոն։ Եւ Փարիզէն։
       - Սիկառէ՞թ մը։
       - Ինչո՞ւ չէ։ Իսկ դո՞ւք, Յո՞յն էք։
       - Ո՛չ, օրիորդ, Հայ։
       - Ուրախ եմ։
       Ո՜վ Աստուածն իմ հայրերուս. ի՞նչպէս եղաւ, որ չհարցուց, թէ ի՛նչ է Հայը։ Ինչպէս կը հարցնեն, ամէն օր Փարիզի մէջ։
      
       *
       Հելլենուհի մը՝ իր երկու տարեկան տղուն հետ։ Ամուսինը՝ Ֆրանսացի։ Եւ Ֆրանսա մնացած։
       Մօտէն կը ճանչնա՞ք այն պարոնը, որ ձեր քովը կը նստի ճաշի ատեն։
       Ո՛չ։ Նաւուն մէջ ծանօթացայ։
       Գիտէ՞ք ի՛նչ գործով կը զբաղի։
       Չեմ գիտեր։
       Լաւ է որ չգիտնաք։ Ասոնք խումբ մըն են։ Լաւ կ’ուտեն, կը խմեն, սահմանէ սահման գործ կ’եփեն։ Անշուշտ վաճառականութենէ կը հասկնաք։
       Կը հասկնամ, այնպէս չէ՞, ընկե՛ր։
      
       *
       - Պարո՛ն, դուք իրաւունք չունիք Նափոլի ելլելու։
       - Ի՞նչպէս թէ։
       - Այո՛, ձեր անցագիրը Նանսէնեան է, եւ ոստիկանապետը կնքած չէ, իբրեւ արտօնութիւն։
       - Բայց ես տեսած եմ Իտալիան։ Եղած եմ Վենետիկ, Փատովա, Հռոմ։ Կարդացած եմ ձեր Լէոփարտին, Քարտուչչին…
       - Լա՛ւ, լա՛ւ։ Անցագիրը թող մնայ. ահա քեզի թուղթ մը։ Գնա պտտէ ուզածիդ չափ։
       Թո՛ւղթ մը, թո՛ւղթ մը, ընկե՛ր։
       Ո՛րեւէ թուղթ, եւ աշխարհը ձերն է։
       Աշխարհը տէրը չէ իր ստորագրած թուղթին։ Բայց ամէն դուռ կը բանայ, երբ կրցար կտոր մը թուղթ ճարել։
      
       *
       - Ի՞նչ ընելու կ’երթաք Փարիզ, հանըմ էֆէնտի։
       - Պարելու, խաղալու։ Կէօպէ՜ք…
       Եւ արդէն պորտ կը նետէ։ Պի՜ս…
       Ի՞նչպէս պիտի ծանուցանէք ձեր ներկայացումները։
       Հարկաւ արեւելեան թերթեր կը գտնուին։ Գիտէ՞ք դուք։
       Չեմ գիտեր։ Ես ալ նոր կ’երթամ։
      
       *
       «Քաղաքագէտ» շուքը, նորէն, գլխուս վերեւ։
       Աղջիկները մոռցար, հիմակ ալ գիրքերու մէջ թաղուեր ես։
       Քոսթիս Փալամաս կը կարդամ։ Ձեր մեծագոյն բանաստեղծը։
       Հոմերոս կարդա՛, «Իլիական»ը։
       Կարդացած եմ։ Կէս դար առաջ թարգմանած ենք։ Ի դէպ, ի՞նչ մնաց հին հելլենականութենէն։
       Կը շտկուի, կը շտկուի, հոգ մի՛ ըներ։ Դուն աղօթէ որ, Վենիզելոսը յաղթէ։
       Այս ո՜րքան կապուեր էք Վենիզելոսին։ Գոնէ անձամբ կը ճանչնա՞ք։
       Ի՞նչ կը կարծէք դուք։ Ես ձեր Անդրանիկն ալ կը ճանչնամ։ Տեսեր, խոսեր եմ։
       Ներողութի՛ւն, ուրեմն, վեթերան էք…
       Մի՛ մեղադրէք, որ Վենիզելոսը բարեկամացաւ Թուրքերուն հետ։ Պարզ բարեկամութիւն է, ոչ թէ զինակցութիւն։ Ուրիշ ելք չունէր. Եուկոսլաւիան, Չեխոսլովաքիան, Պուլկարիան կը ճնշեն. երկիրը աղքատ է, շահաստանի պէտք ունինք…
       Տե՛ս, տե՛ս, քալուածքն անգամ կը մատնէ Փարիզուհին։ Հրաշալի հասակ ունին ձեր երկրին մէջ, բայց քալել չեն գիտեր…
       Երբ Վենիզելոսը յաղթէ, այդ ալ կը սորվին։
      
       *
       - Հա՞յ կը փնտռէք Գ. կարգին մէջ։ Միայն երկու հոգի ունինք։ Ահա՛ մէկը։
       - Բարե՛ւ, հայրենակից։ Ճանչցա՞ք։
       - Չեմ յիշեր։
       - Իսկ ես կը ճանչնամ ձեզ։ Երբեք չէք փոխուած։
       - Իսկապէս չեմ յիշեր։
       - Լաւ է որ չյիշէք։
       - Կ’աղաչեմ, ձեր անունը։
       Բառ մը՝ ականջին։
       Օհօ. իրաւ ցնդեր եմ։
       Ու մինչ ես կը զգուշանամ իրեն համար, ինքն է որ մինչեւ կամրջակը ման կուգայ, անդադար խօսելու, պատմելու, պոռթկալու համար։
       Այս ձեր Թէքէեանը իսկապէս որ բան չի հասկնար դէպքերու ընթացքէն։ Այդ ի՜նչ շարականներ կ’երգէր երկու տարի առաջ, «Արեւ»ի մէջ… Թուրքը չգրգռել, անուշել, իրաւունքներ ձեռք բերել… Կը ճանչնա՞ք դուք այսօրուան Թուրքը… Եթէ չցրուեն, պիտի ձուլեն։ Թէքէեանները պարզապէս հայրենաբաղձութենէ կը տառապին։ Ֆէնէր Պաղչէսին, Հէյպէլին, Պէօյիւքտէրէն կ’երազեն…
       Մի՛ մեղադրէք, տասը տարիէ ի վեր բաժնուած են, չեն գիտեր։
       Բայց գոնէ թող չգրեն։ Մենք մէջն ենք, եւ գիտենք թէ ո՛ւր կ’երթան, ո՛ւր կը տանին մեզ։
       Եթէ միայն գիտնայինք թէ ո՛ւր կ’երթայ Թուրքը, - անշուշտ որ կը յաղթէինք… միաբանութեամբ։
      
       («Յառաջ», 25 Օգոստոս 1932)