ԹՈՒՂԹԵՐ

Տեառն վարդապետի սրբազանի … ։

Դառնագոյն կսկծանս սրտիս ոչ արգել աստանօր դղրդմամբ անձինս դրդելով ի սէր մեծարեալ սիրելոյդ եւ քոյոյնոց պատուելի հէմնիշինաց ի սրբազան ժողովդ պատահելոց, իբր բողոք գանկատի զպատահումն թշուառութեան տառապելոյս, որպէս այն՝ որ ի պտոյտս ջուրց անկեալ եւ աղաղակէ, եւ որպէս զոք՝ որ զօծ նետաձիգ տեսեալ զբողոք տարածէ, եւ որպէս զծննդական ի ցաւ խստութեան զճիչ բարձրացուցանէ, եւ այցո նման բազում օրինակաւ իբրու դեղ իմն հնարուց յուսոյ կարծեօք տաղտապի, ակն ունելով՝ թէ ոք տրտմեսցի ընդ իս, եւ Ոչ ոք էր եւ մխիթարիչ ինձ ոչ ոք գտաւ, եւ թէ Կորեաւ յինէն փախուստ իմ եւ ոչ գտաւ խնդրօղ անձին իմոյ։ Զի նետ նորա հարան յիս եւ փայլակնանման սուսերն սրեալ՝ ի խնդիր վրիժուց արձակեալ աջն նորա գոլ կարծելի ըստ ամենայն մեղաց իմոց։ Իսկ ըստ պատշաճին որ ըստ յուսոյ իմոյ դոյզն կարամուտ ոչ հասանելոյ աղագին, եթէ իցէր մասամբք կերպիւ ինչ իբրու սփոփանք, եւ էր սփոփանք, զի ոչ մնացի պարտական տուժելոյ անդրադարձիւն, զի այն էր ինձ կրկին տուգանք եւ վտանգ։ Եւ այսու երիւքս հարկիս եւեթ զաղօթս խնդրեցից ի հաճոյիցդ Աստուծոյ շնորհել մեզ համբերութիւն ի ցաւս, որպէս ի համագումար ժողովոյն մաղթեցի։ Եւ զի ճառք պատճառին բազումք եղեն եւ կատարածն վախճան ողբերգանօք եւ ներբողինօք, թէ որքան իցէր նորայն ճոխութիւն՝ այնքան եւ նուաստութիւն, որքան իցէր բարձրութիւն՝ այնքան եւ անարգութիւն, եւ եւս զի՛նչ պատմութիւն քան թէ ընդ հողով ծածկիլ, ըստ վճռի Արարչին՝ մուտն եւ ելն բնութեանս մարդկայնոյ հասարակօրեն։ Բայց աւա՜ղ էր տեսանելեացս՝ եւ այն յաւէտ աղէտիւ. ո՜հ որդեկորուսիս՝ եւ այն մինչեւ յելս շնչոյս տագնապաւ. ափսո՜ս որդեմեռ ծնողիս՝ եւ այն անշիջանելի հրով. վա՜յ հօրն այնպիսի որդւոյ ի ցաւ խստագին պաշարեալ շիւարմամբ՝ եւ այն անբժշկելի։ Եւ զի՞նչ ասելի է՝ եթէ ոչ Յոբայ ձայնին հետեւիմ. Կարօտիմ գերեզմանի եւ ոչ հասանիմ, տառապի[մ] աշխատեալ, եւ զի՞նչ գործեցից, որպէս ի գերեզմա[նա]ստանի բողոքն իմ այսպէս հրատարակեցաւ։ Սակայն Յոբն այն ընձանաց իւրոց եհաս յոր յուսայրն յԱրարչէն՝ ասելով. Կարող ես զիս յարուցանել, որ ի վերայ այնքան փորձութեան մոռացեալ զյետոյսն եւ նկրտեալ զառաջադէմն մխիթարութիւնսն կրկնապատիկ։ Հասկանամ զնախամօրն նոր կսկիծ, որ ի վերայ Աբիլի արար նախալալօնք եւ Սեթօքն բաւականեալ սփոփեցաւ։ Լուեալ եմ զանծկութիւն Յակոբայ գուժի գայլապուռ որդւոյն, զի որքան կոծեցաւ վասն մահուան՝ այնքան եւ բերկրեցաւ ընդունիլ ողջամբ եւ սքանչելապէս թագաւորեալ ետես զնազելին Յովսէփ։ Ծանօթացեալ եմ յեղակարծ մահուն գօհենին Իլեայ որ առ գուժկանօք Տապանակին գերութեամբ եւ նուքն այլ արանց լինէին։ Տեղեկացեալ եմ զգեղ վայելչութեան նախաստեղծին խնդրելոյ Դաւթի ապստամբելն Աբիսողոմայ վրիժամահուն, հարեալ ի ծնողական գթութենէն՝ զողբերգանս կրկնակի յիշմամբ յանուն բարբառեալ եւ Սողոմոնիւ սփոփեցաւ։ Գիտեմ որ վասն աստուածպաշտութեան երանուհւոյն Շամունէի ջատագովութիւն համբերութեան՝ առաջի աչաց նորա զեօթն որդիս չարչարանօք մահացուցեալ։ Ընթերցեալ եմ զՀեթմոյ ծերի սուգ վասն Թորոսի պատահեալ մարտին՝ զարիւնաներկութիւն առաթուր գլորմամբ եւ զԼեւոնի գերութիւն եւ զ'ի յեգիպտական ծառայութենէն ողջամբ ընկալեալ՝ ի գահում իւրում թագաւորեցուցեալ մխիթարեցաւ։

Զի՞նչ օրինակք այսոքիկ ի ծայր կենաց թշուառականիս՝ տեսեալ առաջի աչաց ա՛յնքան եւ ընդդիմակին պատահմամբ վախճան մանկամեռ, զոր աստանօր ի մտաբերութիւնս իմ ձեռք իմ թուլանան եւ սիրտ իմ իւրովք զօրօք խռովեալ ահա նուաղին։ Եւ եթէ առակն Ալիհսանտրի որ ի Բաբիլոնէ գուժն ծանրացեալ յաշխարհի, բայց թեթեւ սուրհանդակօք արագ ժամանէր առ Օլօմպիա յաճախագոյն խղճիւ, որ իսկոյն սրացեալ անձամբ ի վեր սլանայր, ներկէր ըստ սրտին սեւացելոյ զզարդարանս ապարանից թագաւորին համակ արջնապատեալս ծածկոցաւ եւ փռուածոց, եւ զնաժիշտս եւ զօրիորդացն երգողաց զոսկէհոռիւք պճնացեալսն՝ թխազգեացս լինել ստիպէր եւ զերգողաց երամոց ձայնս ի նուագս աշխարանաց փոխարկեալ՝ պա՛ր պա՛ր զնոսա հանել յարկացն որդւոյն, եւ որպէս զօրէն լալականաց ի սենեկէ թնդաբեր սրտից տային դղրդմունս ի գահարան քաղաքիս Մակեդոնացւոց, եւ ընդ հրապարակօքն ընթանալն ի վայրս շահանի կեօրստանի՝ լի լինէր բօթն Աղեքսանդրի վաղամեռին։ Զմայրն աղէկիզ՝ անդ էր տեսանել տեսիլ իմն սխրալի առաջի դասուց սեւազգեցից պարագլուխ զընթանալն բացերեսօք, այն՝ որ երից թագաւորացն էր նազելի՝ չքնաղագեղն Օլօմպիա։ Ըստ որում խումբք ժողովոյն յերկուց կողմանց խուռն ընթանային՝ զպէսպէս դիպուած տեսլեան մօր տիեզերակալին, զի այսօր համարձակ թխասքօղ եղեալ, ի սենեկէ մինչ ի մէզարստան համբարձեալ զձեռս, շարժեալ զգլուխս՝ ոչ միայն բանականաց՝ այլ եւ առ լերինս աղաղակէ թէ Լալակից եղի՛ք ինձ որդեկորուսի. եւ այլ բլուրս ձայն բարձեալ բողոքէ՝ Լի՛ք ողբակից մօրս կարօտելոյ աշխարհակալի։ Ոչ յոյս ունիմ ի մտի՝ թէ այնպէս ծնանիցի որդի, եւ ոչ գոյ նման նմա այլ ի համայն աշխարհի, կամ թէ եւ այն ինձ լինիլ մարթիցի։ Համեստապանտկառն դիմօք կարկառէ զձեռս ընդ ժողովս մարդկան՝ ասէ. Ամօթն իմ բարձաւ, մի՛ լինիք ինձ մեղադիր, զի թագաւորն ձեր զվախճան է առեալ յերիտասարդական տի, անտես աչաց իմ կրկին վտանգաւ ի տար աշխարհի, ի հիմնաւերն այն ի Բաբիլոնի. իսկ ճչօղս, սեւազգեաց առաջնորդ արջնաթուրս պարուց ի ներ ցասումս դառնացեալ կոծիւ ծնօղն եմ Օլօմպիայ՝ հռչակեալն դժխոյ եւ արդ եղկելի, ողորմ ու լալի։ Ա՜յ դստերք Մակեդոնացւոց, զի՞ կայք լքեալք, լուծեալք, պշուցեալք ի նոր զարմացմունս ձայնի՝ անլուր ողբերգութեան թագաւորի։ Օգնեցէք ի ձայն ողբոյ ինձ տառապելոյս. զքարակակառս եւ զհողաբլուրս, զծառս եւ զթուփս ի բողոք գուժիս ինձ յորդորեցէ՛ք։ Վասն որոյ եւ կուսանացն յաւաղելն աղէտիւ զարեւ մանկութեան եւ զբարձրաճոխութեան տիեզերակալին եւ երգողք ըստ ժամանակին եւ յաւուրն յարմարեալ ի փողոցս նուագէին դամբռամբ, որպէս երբեմն Արշակունւոյն Արտաշիսի եւ զենմանն Թորոսի եւ գերութեան Լէոնի ի Հայաստան՝ պիր զէման։ Վասն որոյ եւ ի կէտ ընթացից երթեւեկութեան ճանապարհին գերեզմանաստանի՝ ընդ նոր իմն չքնաղ գուժի գոչէին ծերպք վիմաց ընդ նոյնս համակ ձայնակցութեամբ յօրինեալ, եւ այր յերկուց կողմանց հնչմունք արձակէին արտաքս թա՛մ բա՛մ գօ՛մ փօ՛մ ըստ երգոց նաժշտացն երգակցելով ի դրուստ մեծութեան Ալեքսանդրի։

Այս ինձ անվավեր սփոփանք եւ ընթերցողացդ մտաց իմն է աշխատանք, ընդունայն ջանոտութիւնք եւ զուր վաստակք։ Զի նետ բարկութեան Ամենակալին հարաւ յիս ո՞վ ոք իցէ որ կարիցէ հանել զայն յինէն։ Սուսերն սրեալ խաղաց ի վերայ իմ եւ ո՞վ էր կարօղ հանդարտիլ նմա եւ հանդարտեցուցանել։ Ձեռն Ամենազօրին մխեցաւ յիս եւ ո՞վ է ընդդէմ կալ ժուժել։ Ողբասցէ զիս Անաթօթացին մարգարէ, որպէս երբեմն զՍեդեկիա իւրովքն եւ նորին ժողովրդօք՝ զածեալսն ի սով, ի գերութիւն եւ ի սուր։ Ըստ որում միտք իմ ցնդեալ ցնորին աղճատեալ ի շաղփաղբանութիւնս արժանի ձերում մեծութեանց՝ ոչ յօրինելով զշար գանկատի խոցոտեալ սրտի։ Ո՞յք լիցին ինձ ընկեր. ո՞վ ոք իցեն ծնօղք իմս օրինակի, թէպէտ որ զոմանս ի վերոյ յիշեցի։ Բերէ՞ք միթէ օրինակ ինձ զծնօղս աղեգալար Պէյթլէհէմեան, որոց մանկունքն քարշեալ յինքեանց ի ձեռս սուսերամերկ դահճացն Էրօտէի՝ իբրեւ զծաղիկ նռնենեաց դիաթաւալ արիւնաներկ յերկրի ճապաղեալ. որք զքաղցրութիւն եւ ոչ զդառնութիւն նոցա էին տեսեալ.

Բ՝ յորոց բազումքն զպահակսն ունէին ի տան եւ յայգիս եւ յանդաստանս.

Գ՝ յորոց բազումքն ծնան մխիթարութեամբ. ես փայտ գօսացեալ եւ զնմանն չունիմ եւ ոչ այլ ոք։ Տա՞յք միթէ ինձ օրինակ զՏիրածինն երջանկուհի զողբ կսկծագին, որ ընդդէմ որդւոյն Յիսուսի ի խաչելութեան։ Վասն որոյ ասեմ երկու աւուրբք եւեթ. Բ՝ եւ յուսով յարութեան փառաւորութեան. Գ՝ առընթեր գոլով կանայք ծանօթք.

Դ՝ տեսանէր զկուրծս բախողաց եւ դարձողաց առ ի զեղջ մահու արդարոյն.

Ե՝ լսէր ի բարբառողաց թէ Արդարեւ այրս այս որդի Աստուծոյ էր.

Զ՝ լսէր զասելն աւազակին թէ Այսօր ընդ իս իցես ի դրախտին.

Է՝ յուսադրութիւն իւրն՝ խոստանալով ինքնին գալ աւանդել զմաքուր հոգին.

Ը՝ զդղրդումն երկնից եւ երկրի լուեալ եւ տեսանէր.

Թ՝ թէպէտ յիշէր զանցանելն զսուր ընդ անձն իւր զբան Ծերունոյն, ի միտ եւս բերէր ընդ բանից աւետման հրեշտակապետին թէ Թագաւորութեան նորա վախճան ոչ գոյ.

Ժ՝ լուեալ էր թէ յարուցիչ էր մեռելոց. լուեալ էր զարմունք ոմանց որ վասն Ղազարու՝ Ո՞չ կարէ սա որ եբաց զաչս կուրին՝ առնել զի եւ սա մի մեռցի, եւ առ քեռսն Ղազարու ասելն որդւոյն իւր թէ Ես իսկ եմ յարութիւն եւ կեանք. եւ զի մարթելի ասել ի լրոյ ծանուցեալ նմա աշակերտացն՝ թէ ասէր բազում անգամ որդի նորա թէ Պարտ է չարչարիլ եւ մեռանիլ ինձ եւ երրորդ աւուր յառնիլ։ Զայս հաստատէ հրեշտակն ի միաշաբաթւոջն առ Մարեմանս յասելն՝ Երթիջիք ի Գալիլեա եւ անդ տեսջիք զնա, որպէս ասացն ձեզ, այն էր թէ Յետ յառնելոյն իմոյ յառաջեցից քան զձեզ ի Գալիլեա. զի թէեւ Մարիամանք լուեալ էին, եւ ոչ կարէին պահել զնոյն յուսադրանս տալ Սրբուհւոյն։

Եւ արդ յիմ վերայ՝ ըստ ասիցն Յակոբայ եւ ըստ ասիցն Մարթայի՝ Գիտեմ զի յարիցէ յաւուրն յետնում, եւ մնամ հրովս անշիջանելի մինչ յելս շնչոյս. ծերս մնացեալ եւ մատաղն ի հող գրաւեալ։ Զի՞նչ էր օգուտ ի հողվայրս բարձրանալ արանց ի վերայ բարձրագունից գերեզմանացառ ի տեսանել զբողոք հօրն տառապելոյ։ Ոչինչ էր շահիլ՝ մանկունք ի ծառս ոստոց կախիլ ի տեսանել եւ ի լսել զներբողեան հօրս մանկամեռի։ Ընդունայն եղեն խռնեալ կանայք՝ խառնեալ բոլորապար քան զգլուխ իմ ի վեր, ողբաձայն զեդեալն ի գերեզմանի թէ զնուաղեալն առ ոտին. այլ ազգաց կանգնիլն ի դիտանոցի՝ շարժելով զգլուխս դառնային յատենաբանութիւն յայլեւայլ լեզուս ի դառնակսկիծ աւուրսն եւ եւս. եւ զոչինչ գտի էնֆազի միջաբեկ՝ ի բնակութիւնս մեր դարձուցանէին իբրեւ զսանտիտոռն դատարկ։

Որպէս ամենայն ինչ աշխարհայնոյս գրաւական տուեալ մեզ, նոյնպէս եւ մարմին չէ սեպհական եւ հոգի մեր եւս առժամայն մեզ։ Մարմին դարձեալ ի հող մխի՝ ըստ վճռի Արարչին, եւ հոգին յայլ տեղի սլացացուցանեն, ուր նախասահմանօղն պատրաստէ որ ետ զնա. եւ այս ամենայն ի փառս էին որ ինքն միայն կայ եւ մնայ յաւիտեան, եւ մեք իբրեւ զձորձս մաշեալ, հնացեալ, ի վախճանի ի հող լուծեալ։ Եւ թէ ըստ բնականին կարճեաց, զի Հազար ամք յաչս Տեառն որպէս մի օր ասի, եւ՝ Որպէս զանասուն համարեցայ, եւ հարկելի ի մէնջ օրհնութիւն։ Եւ թէ պատահական՝ վա՜յ 'ւ եղո՜ւկ է ինձ դարձեալ, զի Ո՞ գիտաց զմիտս Տեառն եւ ո՞վ եղեւ նմա խորհրդակից. եւ պահանջելի է ի մէնջ դարձեալ գոհաբանութիւն։ Եւ պատուհասական աւաղելի եւ կսկծելի, զի ասէ. Ո՜ խորք մեծութեան եւ իմաստութեան, զի անքննելի դատաստանք նորա։ Եւ պարտական եմք դարձեալ շնորհակալութեան, զի աստ ոչ անխայեաց ի կենցաղումս զկեան[ս] նորա աւարտեալ, եւ Տեառն է երկիր լրիւ իւրով եւ ամենայն բնակիչք նորա, եւ՝ Յոյժ խոր են խորհուրդք նորա, զի սրբոց եւ անսրբոց պատահեցաւ եւ զպատճառն ոչ ոք ծանեաւ։ Իսկ եթէ նախախնամական՝ առաջի մեր եւ բարիոք դաւանութեամբ եւ զղջական արտասուօք Գ աւուրբ յառաջ ինքնին զօրհնաբանական եւ զգոհութեան աղօթս ընթեռնոյր եւ ի կիրակամուտն բարեկենդանի Սրբուհւոյ Աստուածածնի տօնին ընդ բազում աղօթից Որդի Աստուծոյ կենդանւոյ մինչ ի բերան էր՝ ընկողմնեալ որպէս ի քուն մնաց՝ Արարչին կամօք։ Որում օրհներգական հնազանդութեամբ երկրպագութիւն, փառք եւ պատիւ ընծայեսցի ի մէնջ եւ յամենայն եղանակաց, ամէն։ Յաղօթս յիշել մաղթեմ ի սրբոցդ զտառապեալ ԵՐԵՄԻԱՍ։

( Ձեռ. թիւ 1058, թղ. 40բ-43բ )