Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Զի որպէս ուսուցաք ըստ իմաստասիրացն, թէ նախ պարտ է խնդրել` զինչ էն, այսինքն, թէ զինչ է թուականն, երկրորդ, թէ ուստի գոյանայ թուականն: Գիտել պարտ է, զի տումարական մակացութիւնս ոչ սոսկ իմաստասիրութիւն է եւ ոչ պարզ աստուածաբանութիւն, այլ խառն ի յերկուցն գեղեցիկ ունի զվարդապետութիւն, ի նմանութիւն գեղեցկութեան մարդոյ յինքեան բերելով, որպէս ասէ Գրիգոր Նիւսացին վասն լինելութեան մարդոյս, թէ ի կրկին գոյացութեանց, այսինքն ի հոգւոյ իմանալոյ եւ ի մարմնոյ զգալոյ գեղեցիկ իմն արարչագործեաց զմարդն արարչագործն Աստուած: Զի ամենայն արարածք յերիս բաժանին` կամ ամենեւին անմարմին, որպէս հրեշտակք եւ կամ բնաւին մարմին, որպէս զգալիքս, կամ մարմին եւ անմարմին գոլ, որպէս զմարդս, զի կապ գոլով երկուցն, զերկուցն ունի զազգակցութիւն, վասն որոյ եւ գեղեցիկ ունի զդրութիւն գոյաւորութեան անձին կազմութեան:

Այսպէս եւ գրոց բաժանմունքն յերիս տարորոշին` կամ իմաստասիրական գոլ, որպէս զգիտութիւն գոյիցս ուսուցանէ մեզ եւ կամ վարդապետական գոլ, որ զաստուածաբանութիւն հոգիաշունչ գրոց ուսուցանէ մեզ եւ կամ տումարական մակացութիւնս, որ զերկուցն շնորհէ մեզ զիմաստութիւն: Զի ըստ որում լուսաւորաց է քննութիւն` իմաստասիրութիւն է, եւ ըստ որում յԱստուծոյ ուստ ունի զդրութիւն, եւ սովաւ վարի եկեղեցւոյ վարդապետութիւն: Վասն որոյ` երբեմն յայս կոյս եւ երբեմն յայն կոյս շարաբերէ զմակամտածութիւնս մեր ի մակացութիւնս:

1. Եւ արդ նախ խնդրեսցուք, թէ զինչ է թուականն: Թուական է թուել զթուելին, այսինքն զժամանակն եւ ասել, թէ յԱդամայ ի ջրհեղեղն ՍՄԽԲ. (2242) ամ է, ի ջրհեղեղէն ի յաշտարակն ՇԻԵ. (525), անտի յԱբրահամն ՆԺԷ. (417), յԱբրահամէ ի Մովսէս, յելսն Եգիպտոսէ ՇԷ. (505): Եւ յելիցն մինչեւ ի Սողոմոն եւ ցառաջին շինուած տաճարին ՆՁ. (480) եւ յառաջին շինուածոյն մինչեւ ցերկրորդն ՇԺԱ. (511) եւ անտի ի ծնունդն Քրիստոսի ՇԺԸ. (518), որոյ շարադրութիւն լինի յԱդամայ ի ծնունդն Քրիստոսի ՐՃՂԸ. (5198): Ի ծննդենէն Քրիստոսի մինչեւ ի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն ՅԺԲ. (312) եւ անտի մինչեւ ի Հայ թուականն ՄԽԱ. (241): Ի սրբոյն Գրիգորէ մինչեւ ի գիւտ հայ գրոյս ՃԺԶ. (116), եւ ի գիւտ գրոյս մինչեւ ի թուականն ՃԼ. (130): Ի սրբոց Վարդանանցն մինչեւ ի Հայ թուականն ՀԸ. (78), ի ծննդենէն Քրիստոսի ի Հայ թուականն ՇԾԳ. (553), ի ծննդենէն Քրիստոսի ի Նիկիոյ ժողովն ՅԻԲ. (322), անտի ի Կոստանդնուպոլսի ժողովն ՀԴ. (74), անտի յԵփեսոսի ժողովն Ծ. (50): Ի ՀԴ. (74) թուին բաժանեցան վիրք ի միաբանութենէ հայոց, ի Կ. (60) թուին երեւումն Մահմետին: Եւ սոքա են ժամանակք, որք թուելիք են թուականին, նաեւ իւրաքանչիւր թուականք` թէ արարչութեան եւ Կիկլոնին, Եւսեբին եւ Աղեքսանդրին եւ թուականք հանուր ազգաց թուելիք են թուականին: Վասն այնորիկ ասացաք, թէ թուական է` թուել զթուելին, այսինքն զժամանակս եւ զժամս:

Իսկ մեկնիչն յերիս տարորոշէ, զի ասէ «զինչ է թուական. նախ ասէ նիւթ է թուոց, երկրորդ` շարժումն յաւէտ յառաջախաղաց, երկրորդ` հիմն զանազան մասանց արուեստիցե, զոր բացայայտեսցուք զսոսա ըստ կարգի:

1ա. Վասն առաջնոյն գիտելի է, զի թուականն թուելն է, որպէս ասէ «թուական այսպէս արաե, այսինքն այսպէս թուեա: Եւ թուելն աննիւթ է եւ անմարմին, զի բանիւ լինի, եւ բանն անմարմին է, զի ոչ շոշափի եւ ոչ տեսանի, եւ անմարմինն աննիւթ է, որպէս հրեշտակք:

- Ապա զիա՞րդ նիւթ ասէ.

- Ծանիր որդի, զի թուելն ինքն ըստ ինքեան աննիւթ է, զի անմարմին բան է, այլ ի թուելն կերպիւ իմն զնմանութիւն նիւթոյ ունի. ոչ որ ըստ բնութեան, զի բնութիւն բանին անմարմին է, այլ ըստ արհեստին բերման, զոր բացատրեսցուք բազում կերպիւ: Նախ որպէս կաւն նիւթ է բրտին եւ երկաթն դարբնին եւ փայտն հիւսանն, թուղթն գրագրին եւ գիրքն վարդապետին, այսպէս թուելն եւ համարելն թուելի եւ համարելի իրացն նիւթ է, զի նովաւ թուի թուելին: Երկրորդ` զի որպէս առանց նիւթոյ ոչ երեւի գործն, այլ նիւթն է, որ երեւեցուցանէ զգործն, այսպէս եւ առանց թուելոյ ոչ երեւի որքանութիւն թուեցելոցն, այլ թուելն է, որ երեւեցուցանէ զորքանութիւն: Այսպիսով, յայտնի է, զի թուելն եւ համարելն նիւթ է թուեցելոց իրաց զինչ եւ իցէ` վասն ցուցանելոյ զորքանութիւն թուեցելոցն, եթէ զնիւթականքս եւ եթէ զժամանակս, վասն որոյ թուական ասէ: Երրորդ, զի առանց նիւթոյ անկարելի է արհեստաւորին գործել ինչ, այսպէս եւ առանց թուականին տումարագիտին անհնարին է առնել ինչ ի մասանց արհեստից տումարին: Չորրորդ, զի նիւթն ի բազումս տարածի, որպէս երկաթն ի խոփս եւ ի մանգաղս, ի կեռս եւ ի յակիչս, ի նալ եւ ի բեւեռս, ի սուսերս եւ ի զրահս եւ ի բեկթարս, ի սուինս եւ ի սաղաւարտս, ի տեգս եւ ի նիզակս, այսպէս եւ թուականն, ի բազում մասունս արհեստից տումարին տարածի` ի եօթներեակս, ի վերադիրս եւ յայլս: Հինգերորդ, զի նիւթն տայ առնել զգործն եւ թուականն` զտումարն: Վեցերորդ` զի գործն ի նիւթոյն բաղկանայ եւ տումարական արհեստն ի թուականէն: Եօթներորդ, զի նիւթն զօրութեամբ ունի զներգործիլն գաւազան, իսկ գաւազանն ունի ներգործութեամբ, զի մինչ անտաշ փայտ էր, զօրութեամբ էր գաւազան եւ յորժամ տաշեցաւ եւ քերեցաւ, ներգործութեամբ եղեւ գաւազան: Այսպէս եւ թուականն զօրութեամբ ունի զապագայն ի ժամանակի, վասն այնորիկ ոչ կարեմք թուել զապագայն եւ ներգործութեամբ զանցեալն եւ զներկայն, վասն այն կարեմք զորքանութիւն սոցա թուել: Ութերորդ` զի նիւթն էացուցանէ զգործն եւ առանց նիւթոյ անէ' եւ անգոյ է, այսպէս եւ թուականն էացուցանէ զտումարն եւ թարց թուականի տումարն ոչ տումար է: Իններորդ` զի նիւթն առանց գործոյ ունի զէութիւն, բայց գործն առանց նիւթոյ` ոչ, այսպէս եւ թուականն առանց տումարի ունի զէութիւն, զի ի ժամանակէն բաղկանայ, եւ ժամանակս միշտ յէութենէ կայ, որ թուելով զէութիւն թուականին տայ: Իսկ տումարն թարց թուականին ոչ ունի զգոլն էութիւն, զի ամենայն մասունք նորա առանց թուականի անկար են ի գոլն: Տասներորդ` զի նիւթն առաջին է բնութեամբ եւ գործն երկրորդ պատահմամբ, այսպէս եւ թուականն առաջին է բնութեամբ, զի տումարն մինչ ոչ ուներ զգոլն, թուականն` էր եւ զամենայն ինչ թուէր: Իսկ տումարն յետոյ պատահմամբ էառ զգոլն, յորժամ զօրինադրական Զատիկն ետ Աստուած Մովսիսի եւ յորժամ արար Մովսէս զլրմունս Զատկաց եւ զամենայն տօնից սահմանս, որ է տումար: Մետասաներորդ` զի որպէս նիւթն նախ յԱստուծոյ է, եւ ապա գործն` ի մարդոյ, այսպէս եւ թուականն, նախ յԱստուծոյ է, որ ժամանակացն է արարիչ, եւ ապա տումարն` ի մարդոյ, որ ժամանակացն է կարգաւորիչ: Երկուտասաներորդ` զի ամենայն նիւթք եւ ներգործութիւնք, որ ի նիւթոց վախճանականք են եւ ոչ մնացականք, այսպէս թուականն եւ տումարական մասունք, որ ի սմանէ առնուն զներգործութիւն արուեստելոյն իւրեանց, չեն մնացականք, այլ ի կատարածի աշխարհի ամենեքեան վախճանականք են: Եւ ըստ այսքան կերպի ունի թուականս զնմանութիւն նիթոյ:

1բ Երկրորդ, ասելի է վասն յաւէտ յառաջախաղաց շարժմանն թուականին: Զայս ուսանելի է ի յաւէտ յառաջախաղաց շարժմանէ երկնից, բայց նախ պարտ է գիտել, թէ ըստ որում եղանակի շարժին երկինք եւ լուսաւորք: Գիտելի է, զի ըստ Արիստոտելի` վեց են շարժութեան եղանակք. նախ ի վեր, երկրորդ ի վայր, երրորդ յառաջ, չորրորդ ի յետ, հինգերորդ յաջ, վեցերորդ յահեակ: Եւ ըստ վեց շարժմանցս այս շարժին երկինք եւ լուսաւորք հասարակաբար, իսկ եռակի կերպիւ` յատկաբար: Բայց նախ ասասցուք զհասարակաբարն եւ ապա զյատկաբարն: Արդ` շարժին երկինք եւ լուսաւորք նախ առաջին` ի վեր, ի կամարէն ներքին կիսագնդին մինչ ի կամարն վերին կիսագնդին` ի վեր, երկրորդ` ի կամարէ վերին կիսագնդին մինչ ի կամար ներքին կիսագնդին` շարժին ի վայր կոյս, երրորդ` յառաջ շարժին յարեւելից յարեւմուտս, չորրորդ` դեպ յետ շարժին յարեւմտից յարեւելս: Իսկ հինգերորդ եւ վեցերորդ` զի լուսաւորքն ի հիւսիսոյ ի հարաւ ի յաջ շարժին եւ ի հարաւոյ ի հիւսիս ի ձախ, իսկ երկինքն վասն զի իբրեւ զձիթահանուց քար կողմնաւոր գլորի եւ այն նմա աջ եւ ձախ ասի: Իսկ յատկաբար շարժումն է սոցա, զի երկինքն գնդաձեւ գլորելով գլլի եւ կողմնաւոր, նոյնպէս եւ Արեգակն, բայց ոչ կողմնաւոր, այլ ուղիղ, որպէս գունդ սայլի: Բայց Լուսինն ոչ այսպէս, զի սողալով սողի, որպէս զնավ ի վերայ ջրի:

Երկրորդ, զի երկինքն միշտ յարեւելից արեւմուտս ձգի, եւ Արեգակն եւ Լուսին յարեւելից յարեւմուտս եւ յարեւմտից յարեւելս` հասարակ եւ յատուկ շարժմամբն իւրեանց: Եւ յայտ է ի Լուսնէն, որ զծնունդն յարեւմուտս առնու եւ յարեւելս գալով` զլրումն:

Երրորդ` զի երկինքն ի վերայ միում գծի շարժի եւ Արեգակն եւ Լուսին ի վերայ ՅԿ. (360) գծի, զի ՃՁ. (18) գիծ է յԱյծեղջիւրէն ի Խեցգետինն ի վերին կիսագունդն եւ ՃՁ. (180) յԱռիւծէն յԱղեղնաւորն` ի ներքինն: Զի Արեգակն յելանելն յարեւելս կէս հոլով ի վեր բարձրանայ եւ առնէ զՃՁ. (180) գիծն ի վերին կիսագունդս եւ զկէս հոլովն խոնարհի յարեւմուտս եւ շինէ զՃՁ. (180) գիծն ի ներքին կիսագունդն: Իսկ Լուսինն ի վերայ Լ. (30) գծի, զի ԺԵ. (15) օրն պատէ զԶ. (6) կենդանակերպն, ԺԵ. (15) ի վերս առնու եւ ԺԵ. (15) ի ներքինն:

Հարցումն. - Երկնից գնդաձեւ շուրջ գալն յայտնապէս երեւի ի կենդանակերպիցն, իսկ Արեգականն գնդաձեւ գլլիլն եւ առնուլ զհիռն եւ կամ Լուսնին սողալով ընթանալն ուստի՞ է յայտ:

Պատասխանի. - Գիտել պարտ է, զի Արեգակն զլոյսն ի գունդ անօթոյն իւրոյ թափանցաբար ունի, որպէս հուր ընդ երկաթ եւ գլորելով գնդին անշարժ ի միում ձեւի պահէ զլոյսն: Զոր թէ Լուսինն այսպէս ընթանայր, ոչ կարէր ի միում կերպի պահել զլոյսն, այլ երբեմն յարեւելս եւ երբեմն յարեւմուտս դառնայր եղջիւրք լուսոյն եւ թէ զբոլոր քանակն` լրացեալ լուսով բոլորեալ ունէր: Սակայն միակողմանի ունի, զի որպէս արտաքին երեսս լոյս է, նոյնպէս ներքինն խաւար է, եւ երբ գնդաձեւ շրջէր, երբեմն լոյսն գայր ի վեր եւ երբեմն խաւարն: Այսպիսով, սողալով ընթանայ, զի այսպէս կարելի է նմա պահել զլոյսն ի միում ձեւի:

Հարցումն. - Ընդ է՞ր է, զի երկինքն ոչ որպէս զգունդս սայլի ըստ ուղիղ գծի գլլի, այլ իբրեւ զքար ձիթահանուց կողմնաւոր շրջաբերի:

Պատասխանի. - Գիտելի է, զի երկնից մշտաշարժութիւն է, որ պահէ զերկիրս յանշարժութիւն, որպէս անշարժութիւն երկրիս պահէ զնա ի մշտաշարժութիւն: Արդ եթէ իբրեւ զգունդս սայլի ուղիղ թաւալէր զկողմունքն հիւսիսային եւ հարաւային, եզերացն ոչ կարէր ի հաստատութեան պահել, այլ միայն զմէջն, զի նա առնոյր զթափ արագաշարժութեան երկնից: Իսկ յորժամ կողմնաւոր առնու զհիռն, զբոլորն միապէս պնդէ եւ այսպէս զաշխարհս ի հաստատութեան պահէ, վասն այնորիկ իբրեւ զքարս ձիթահանուց շրջաբերի:

Հարցումն. - Զիա՞րդ երկինքն միշտ յառաջ խաղայ, զի ասացեր, եթէ յառաջ եւ յետ ունի զշարժումն:

Պատասխանի. - Ծանիր, որդի, զի յետ շարժիլն յարեւելս ոչ ըստ ընթանալոյն է, այլ ըստ դառնալոյն եւ յետս կրկնելոյն, իսկ ըստ ընթացիցն` միշտ յառաջ շարժի: Եւ օրինակ քեզ մարդն` զի մարդոյն առաջք պատկերք երեսացն է, զի թէ յարեւելք ընթանայ հանդէպ երեսացն երթայ, եւ թէ յարեւմուտս դառնայ, դարձեալ հանդէպ երեսացն գայ: Այսպէս եւ երկինքն վասն դառնալոյն յետս անդրէն յարեւելս յետ ասի ունել զշարժումն, որպէս թէ ի յետ դարձաւ, իսկ ըստ ընթացիցն` միշտ յառաջ շարժի, որպէս ջուր յականէ:

Արդ, ժամանակն ի շրջագայութենէ երկնիցն պատճառի, եւ թուականն ի ժամանակէն: Եւ որպէս ուսաք, զի երկինքն միշտ յաւէտ յառաջախաղաց է, այսպէս եւ ժամանակն, զի ներկայն միշտ անցելոյն առաջի կայ, եւ ապագայն ներկայիս: Նոյնպէս եւ թուականն` նման պատճառացն իւրոց յաւէտ յառաջախաղաց է, զի ի թիւս է տեսանելի: Զի յորժամ ասես մէկ, յառաջ խաղալով ասես երկու եւ յառաջ խաղալով ասես երեք, իսկ յետ շարժիլն այս է, յորժամ ասես երեք եւ յետ խաղալով ասես երկու եւ ապա զմէկն: Եւ թէ ասիցէ ոք, ապա զիարդ է, զի դէպ յետ գնալով զԾնունդն Քրիստոսի առնումք եւ թուեմք, նոյնպէս զԱբրահամունն եւ զԱդամայն, գիտասցէ այնպիսին, զի գնալն է դէպ յետ եւ ոչ թուելն, այլ յորժամ թուես, ի նոցանէ առնուս դէպ յառաջ, ի քեզ գալով թուես: Ապա եւ յիրաւի է, զի թուականն յաւէտ յառաջախաղաց է, որպէս ցուցաւ:

Խնդրելի է եւ զայս, թէ թուականս որ զժամանակս չափէ, ժամանակս զի՞նչ կերպիւ չափէ զայլս. զայն, յորում է՞, թէ՞ զայն, յորում ոչ է: Երկրորդ` թէ ժամանակն ի գոյից է, թէ յանգոյից: Երրորդ` թէ ժամանակին որ մասն է առաջին եւ կամ վերջին: Չորրորդ` թէ չորք են յաւիտեանք, եւ թուականս զսոսա առ հասարա՞կ չափէ, թէ՞ զոմն, կամ զոմն:

Պատասխանի. - Վասն առաջնոյն գիտելի է, զի ժամանակս առ մեզ է եւ ոչ յերկինս, վասն զի առաջին շարժումն զայլս չափէ, եւ զինքն ոչ չափէ, եւ յերկրի լինի ամառն եւ ձմեռն եւ ոչ յերկինս, որպէս ասեն փիլիսոփայք: Որպէս գիծ, որ ի կանգունն է, այսինքն երկայնքն, ըստ ինքեան չափէ զկանգուն, յորում է եւ ըստ պատահման չափէ զկտաւն, յորում ոչ է: Այլ ժամանակն ըստ այսմ չափէ զայնս, յորում ոչ է եւ ոչ չափէ զայն, յորում է, զի ժամանակն է յառաջին շարժումն երկնից, սակայն ոչ չափէ զնա, այլ չափէ զտարրականս եւ զներգործութիւնս մեր, յորում ոչ է:

Իսկ վասն երկրորդին` ոմանք ի գոյից ասեն զժամանակն, եւ կէսք յանգոյից: Ի գոյից է, զի շարժումն երկնի եւ ընթացք լուսաւորացդ ծնանին զժամանակն, եւ յանգոյից, զի անցեալն ապականեալ է, եւ ապագայն ոչ է ի միջի, եւ ներկայն անզգայաբար անցանէ:

Վասն երրորդին գիտելի է, թէ միեւնոյն իմանաս զժամանակն, ապառնին յառաջ է, քան զայլսն, զի զժամանակն նախ է հանդերձեալ, եւ ապա ներկայ եւ յետոյ լինի անցեալ: Եւ որպէս դու` նախ էիր ապառնի եւ ապա ներկա եւ յետոյ լինիս անցեալ: Իսկ թէ զանազանապէս իմանաս զժամանակն. նախ է անցեալն, որպէս երեկ եւ ապա ներկայն, որպէս այսօր եւ յետոյ ապառնին, որպէս վաղիւն: Իսկ թէ ըստ պատուոյ իմանաս` նախ է ներկայն, զի է ստոյգ եւ ճշմարիտ եւ ապա անցեալն եւ յետոյ ապառնին, որպէս շարադասեն քերթողքն:

Չորրորդ` գիտելի է, զի չորք են յաւիտեանք, բայց թուականն առհասարակ զսոսա ոչ կարէ չափել: Նախ զյարաձգականն, զի ոչ սկիզբն ունի եւ ոչ կատարած, ոչ կարէ չափել: Զի որպէս աստեղք երկնից, որ ի ծոցդ երկնից բովանդակեալք են եւ բոլորն տեսանի աչաց, վասն բազմութեան, որ գերազանցէ քան զթիւ համարողական արհեստից, ոչ թուի, ըստ այնմ «ո՞ թուէ զբազմութիւն աստեղացե: Իսկ այն յաւիտեանն, որ սկիզբն ոչ ունենայ, զիա՞րդ թուեսցի: Զի թէ զաստեղս երկնից առնուցուս եւ զհիւղեն, որ զօդդ լցեալ ունի, նաեւ զշիթք անձրեւաց եւ զտերեւք ծառոց եւ զալիք ծովու, որ ինչ եղեալ է եւ որ ինչ լինելոց է, նաեւ զաւազ համօրէն ծովուց, որ է Պոնտոս, Պրոպոնտոս եւ Սելեսպոնտոս, Ուռկանիկանն, Գաղտականն, Սարդոնականն, Սիկիլիականն, Յունականն, Կասպիականն, Բասրանն, ծովն Կարմիր եւ ծովն Սպիտակ, Հարաւային ովկիանոս եւ Հիւսիսայինն ովկիանոս եւ ծովն համատարած, որ զբովանդակն ի ծոց իւր ունի` հանդերձ ամենայն ծովովք, որք են մանունք ըստ ոլորտս տիեզերաց, եւ թէ զբովանդակն ասացելոցս զթիւն մի-մի տացես տարւոյ - տարւոյ, ոչ կարասցես գտանել զսկիզբն նորա: Եւ թէ Ժ. (10), Ժ. (10) տարւոյ տացես, կամ Ճ. (100), Ճ. (100), կամ Ռ. (1000), Ռ. (1000) ոչ կարասցես գտանել զսկիզբն նորա: Եւ թէ բիւր-բիւր ամաց տացես զմի-մի թիւ մինչ ամենայն սպառեսցի, սակայն եւ այնպէս ոչ կարասցես գտանել զսկիզբն հեռաւորութեան անսկզբնութեան յարաձգական յաւիտենին: Եւ եթէ գտեր, եղիցի սկսեալ եւ ոչ անսկիզբն: Զի այս գոլ յատուկ անսկզբնութեան, զի զինչ եւ հնարեսցես, ոչ կարասցես գտանել զսկիզբն: Ապա թէ գտցես, անկաւ յատկութենէ անսկզբնութեան եւ դասեցաւ ի կարգս սկզբնաւորելոցս:

Եւ թէ ասիցէ ոք` եթէ այդ այդպէս է վասն յարաձգական յաւիտենին, զի թէ գտցի սկիզբն, անկաւ յանսկզբնութենէն, եւ ընդ սկզբնաւորելոցս դասեցաւ, ապա զինչ արասցուք, որ Որդի եւ Հոգի ասին սկսեալք ի Հօրէ, որպէս յատուկ է այնոցիկ, որ սկսանելով ծնանին եւ ինքեանք են սկսեալք:

Ասեմք առ այն, ճշմարիտ է, զի ըստ ամենայն աստուածաբանից խոստովանիմք զՈրդի եւ զՀոգի սկսեալք ի Հօրէ, բայց ոչ սկզբնաբար, այլ անսկզբնաբար: Եւ եթէ անսկզբնաբար, ապա եւ ոչ սկզբնաբար: Եւ եթէ ոչ սկզբնաբար, անսկիզբն իմա եւ զնա ընդ Հօր սկսանելովն անսկզբնաբար, որպէս ասէ աստուածաբանն Գրիգոր` եթէ իմանաս սկիզբն Որդւոյ, անսկիզբն ասեմ եւ զնա: Զի եթէ եդեր սկիզբն Որդւոյ, հանէր զՀայր ի հայրութենէ, զի եղիցի երբեմն, որ ոչ եղիցի Հայր եւ եթէ եղիցի երբեմն, որ ոչ եղիցի Հայր, ապա սկսանելով ծնաւ զՈրդի եւ որ սկսանելով ծնանի, եղիցի եւ ինքն սկսեալ, որպէս յատուկ է այնոցիկ, որ սկսանելով ծնանին եւ ինքեան են սկսեալք: Եւ յորժամ սկիզբն սկզբնաւորեցելովքն սկսեալ լինի, յայնժամ եղիցի եւ ոչ ոքն Աստուած, զոր զայսպիսի զմտաւ ածողքն որոշեմք անիծիւք ի մասնակցութենէ Հոգւոյն Սրբոյ: Այլ այսպէս խոստովանիմք` եթէ Հայր միշտ Հայր է եւ եթէ միշտ Հայր է Հայր, ապա եւ Որդի միշտ Որդի է, ընդմիշտ էին Հօր: Նոյնպէս եւ Հոգին Սուրբ եւ որ միշտ Որդի եւ Հոգի են, նոցա սկիզբն ոչ գոյ ընդ սկզբնաւորացս, զի միշտ գոլն զայս ունի յատուկ, զի ոչ եղիցի նմա սկիզբն, նաեւ ոչ կատարած: Այսպիսով անսկզբնաբար սկսեալքն զանսկզբնաբար ունին զսահման, թէեւ սկսեալք են ի Հօրէ, վասն զի Հայր եւ Որդի ասելն առ ինչ ունակին են եւ առ ինչ ունակքն, որ ինչ են` համանգամայնք են եւ որ համանգամայնք են, նոցա ոչ է առաջին եւ վերջին: Այսպիսով, որքան զՀայր Հայր իմանաս անսկզբնաբար, ընդ նմա զՈրդի եւ զՀոգի իմա անսկզբնաբար, թէեւ սկսեալք են ի Հօրէ, զի անսկզբնաբար սկսեալք են. Որդի` ծննդեամբ եւ Հոգին` սուրբ բխմամբ: Եւ այսպէս համագոյ նոյնութեամբ խոստովանիմք զՀայր եւ զՈրդի եւ զՍուրբ Հոգին ի մի էութիւն եւ ի մի բնութիւն աստուածութեան ընդ սրբոց հարցն աստուածաբանից:

Երկրորդ` զսկզբնական յաւիտեանն, որ ի սկզբանէ ունին արարածքս զգոլն ըստ Աստուծոյ ի նախագաղափար տեսութիւն Աստուծոյ: Զի թէպէտ այս վախճան ունի, այլ սկիզբն ոչ ունի, զի արարածքս այսմ յաւիտենիւս կային ի նախագաղափար տեսութիւն Աստուծոյ անսկզբնաբար, որով նա միշտ Արարիչ ճանաչի, եւ առնելոց է զվախճան ի կատարածի: Եւ թուականս թէպէտ զվախճան սորա կարէ ըմբռնել, այլ վասն ոչ ունելոյ սկիզբն, ոչ կարէ թուել:

Իսկ երրորդն, որ է մշտնջենաւոր յաւիտեանն, զսորա սկիզբն թէպէտ կարէ ըմբռնել թուականն ըստ ժամանակաւոր յաւիտենիս, այլ զի վախճան ոչ ունի, ոչ կարէ եւ զսա թուել: Չորրորդ յաւիտեանս, որ ժամանակաւոր յաւիտեան կոչի, զսա կարողանայ ի թուել, զի յերկուց կողմանց ըմբռնի, զի ունի սկիզբն յարարչութենէն եւ զվախճանն ի կատարածի:

Արդ, որովհետեւ ուսաք, թէ զժամանակաւոր յաւիտեանս կարեմք թուել, որ սկիզբն ունի եւ վախճան, պարտ է եւ զայս խնդրել, թէ զժամանակաւոր յաւիտենիս սկիզբն թուելութեան ամաց եւ դարուց եւ ժամանակաց եւ յարարչութեան աւուրցն յորոց աւուրց թուեմք` յառաջինն թէ երկրորդն թէ յայլսն:

Պատասխանի. - Գիտելի է, զի երեք են սկիզբն արարչութեան աւուրցն. առաջին օրն սկիզբն է արարչութեան, եւ չորրորդ օրն` սկիզբն Արեգականն եւ Լուսնի ընթացութեան, իսկ վեցերորդ օրն` սկիզբն արարչութեան Զատկի եւ տարեմտի, ամաց եւ ժամանակաց եւ դարուց կատարման: Զի եւ նմին աւուր մարդն ստեղծաւ, եւ Արեգակն ի Խոյն եմուտ, եւ տարին զսկիզբն ի վեցերորդ աւուրս էառ, որ օր առաջին էր եբրայեցւոց նիսան ամսոյ, եւ առաջին ամիս սա է յամիսս տարւոյ: Եւ զայս ցուցցուք հինգ կերպիւ: Առաջին, զի մարդն էր թուող ամաց եւ ժամանակաց եւ յառաջին աւուրսն ոչ էր ստեղծեալ: Այլ յորժամ եստեղծ զթուողն ժամանակաց ի վեցերորդ աւուրն, ապա եդ զԱրեգակն ի Խոյն, եւ զարարչութեան Զատիկն արար ի նիսանի Ա. (1), եւ զմէկն նիսանայ արար տարեգլուխ եւ սկիզբն տարւոյն, զի անտի թուեսցէ զհամար որքանութեան ժամանակաց: Երկրորդ` յընթացից Արեգականն, զի յորժամ զերկոտասան կենդանակերպն ընթանալով վճարեաց եւ եհաս յարարչութեան աւուրքն, ոչ աւարտեաց զտարին, այլ կոխեալ զաւուրսն զայն եւ ապա վախճան արար տարւոյն եւ մտեալ ի Խոյն, սկիզբն արար երկրորդ տարւոյն: Եւ վասն այն աւել աւուրք կոչեցան, զի ոչ մտան ի թիւ տարւոյն: Երրորդ` զի անիծիւք փակեալ է, թէ որ առնէ Զատիկն ի ներքոյ հասարակածին եւ կամ ի հասարակածն ընդ անիծիւք է, զի մի տարին երկու Զատիկ լինի, եւ երկրորդ տարւոյն Զատիկն խափանի: Եւ վասն այն զԱւագ լրման հանապազորդն ԽԶ. (46) կալնումք զի զլրումն արտաքոյ հասարակածին հանցուք: Եւ զԶատիկն ըստ արարչութեան Զատկին ի նիսան ամիս բերցուք, զի յԱստուծոյ եդաւ Զատիկն այն, հիմն ամենայն Զատկաց: Չորրորդ` զի ելք Աւելեացն եօթներեակ է առաջիկայ ամին, եւ ելք աւելեաց արարչութեան Ե. (5)-երորդ օրն է եբրայեցւոց: Կալ զառաջին օր տարւոյն եւ Ե, (5)` զեօթներեակ նոր տարւոյն, առնէ Զ. (6): Եւ այս ցուցանէ մեզ սկիզբն տարւոյն, զուրբաթ լինելն` զվեցերորդ օրն արարչութեան եւ ոչ զառաջինն եւ կամ զայլսն: Հինգերորդ` եւս յայտնի, զի դարքն ի ժամանակէն բաղկանան, եւ ժամանակն ի տարեացն, եւ տարիքն յամսոցն, եւ ամիսքն ի շաբաթուցն եւ շաբաթքն յաւուրցն, եւ աւուրքն ի ժամուցն, եւ ժամքն ի մասանցն, եւ մասունքն ի թաւալմանէ Արեգականն յաստիճանսն, եւ աստիճանքն ի Խոյէն առնուն զսկիզբն: Զի յայնմ աւուր Արեգակն սկիզբն առնու յաւելուլ զմասունսն թաւալմանցն, զի ՅԿԱ. (361) թաւալ առնու եւ ի մասանցս այս սկիզբն առնուն ժամք եւ աւուրք եւ որ ի կարգին է, որպէս ասացաք: Ապա եւ յայտնի եղեւ, թէ սկիզբն դարուց եւ ժամանակաց թուելութեան վեցերորդ օրն է արարչութեան, զոր թուէ թուականն: Վեցերորդ` զի յառնելն թուական` ոչ ասեն` կալ յարարչութեան առաջին աւուրն, այլ թէ կալ յԱդամայ հետէ, եւ Ադամ ի վեցերորդ օրն ստեղծաւ, յարարչութեան Զատկին:

1գ Վասն երրորդին ասելի է, որ ասէ «հիմն զանազան մասանց արհեստիցե: Գիտելի է, զի բազմաւորակի զհիմն գոլ ցուցանէ, զի մասանց արհեստից ասէ` իբր ոչ եթէ եզակի տումարական արհեստիս եւեթ, այլ բազմաց եւս, զորս ցուցցուք սակաւուք: Նախ` զանազան մասանց տումարական արհեստիս, այսինքն եօթներեկաց եւ վերադրաց, նահանջից, տասնիններեկաց եւ այլոցն: Երկրորդ` վասն ուսումնականին մասանց, զի թուականն եւ երաժշտականն, երկրաչափականն եւ աստեղաբաշխականն, համարողական թուովս հիմնաւորի, եւ առանց թուելոյ անհնարին է, եթէ բացակատարի: Երրորդ` եւ հոյլք ամենայն իմաստասիրութեան սովաւ բացակատարի: Զի իմաստասիրութիւն թուով յերկուս բաժանի` ի տեսականն եւ ի գործնականն, եւ սահմանք իմաստասիրութեան ի վեց թիւն ժողովին: Եւ մասունք քերականին վեցիւք հաւաքի եւ առոգանութիւնքն տասն թուով ցուցանի: Եւ բանին մասունք ութ թուով շարաբերի: Եւ իմաստասիրութիւն Պորփիւրի հինգ ձայնիւ ճանաչի, եւ ստորոգութիւնքն Արիստոտելի տասամբ բացայայտի, եւ բան բացերեւական յերկուս տարորոշի եւ այլն:

Չորրորդ, զի եւ ամենայն վարդապետութիւն թուով յառաջի: Զի յեղանակ վարդապետութեան ի չորս թիւ բովանդակի եւ ամենայն աստուածաշունչ Գրոց վարդապետութիւն համարով շարագրի հինգ մտօք եւ տասն եւ այլն յաւէտ եւ նուազ, նաեւ համարք գրոց, այլ եւ տունք եւ գլուխք ի ցանկս համարով կարգին: Նաեւ ամենայն աստուածաբանութիւն թուով բացայայտին. եռակի թուով զառանձնութիւնսն նոցա վարդապետել եւ եզակի միակիւ զբնութիւն աստուածաբանել եւ զհրաբուն զօրսն յերիս երրեակս բացորոշել եւ այլ:

Հինգերորդ` դարք ժամանակաց եւ որքանութիւն ամաց նոցա թուականութեամբ բացայայտին: Զի եօթն ասեմք զդար կենցաղոյս զութերորդն` զգալուստն ճառեմք: Եւ զառաջին դարն Ենովք փոխեցաւ, թուի ՌՆՁԷ. (1487), եւ անտի յերկրորդ դարն, որ է ջրհեղեղն, ՉԾԵ. (755) եւ այլն:

Վեցերորդ` եւ ամք նախահարցն սովաւ յայտնին, զի ասեմք, թէ Ադամ ՋԼ. (930) ամ կեաց եւ մեռաւ, Սեթ` ՋԺԲ. (912), եւ Ենովս ՋԵ. (905), Նոյ` ՋԾ. (950), Աբրահամ ՃՀԵ. (175):

Եօթներորդ` իշխանութիւնք թագաւորաց եւ դատաւորաց թուով ճառին, որպէս Սաւուղ եւ Դաւիթ եւ Սողոմոն Խ. (40) ամօք թագաւորեցին: Նաեւ ներգործութիւնք պատերազմաց թագաւորաց եւ շինութիւն քաղաքաց թուով պատմին, որպէս պատմի, թէ յերրորդ ամի դատաւորութեան Իլոնայ առաւ ապստամբ քաղաքն Իլոնի թագաւորացն հոռոմոց: Եւ ի դնել թուականին հոռոմոց Ռ. (1000) ամ լցաւ ի շինութենէ քաղաքին Հոռոմոյ: Այլ եւ արքունական զորք թուով կարգաւորին, որպէս թուեաց Մովսէս եւ Դաւիթ:

Եւ մուտք եւ ծախք նոցա եւ համարք թուով շարագրին դիւանադպրօքն իւրեանց, որպէս արքային Սողոմոնի գրեալ է վասն մտոց, թէ տիկինն Սաբայ ետ արքայի ՃԻ. (120) տաղանդ ոսկւոյ եւ վասն ծախուց տանն իւրոյ` թէ ի միում աւուր ռոճիկք, որ ծախէին Լ. (30) քոռ նաշոյ եւ Խ. (40) քոռ ալեր գերմակոյ եւ Ժ. (10) եզն ընտիր եւ Ի. (20) կով արոտական եւ Ճ. (100) ոչխար, թող զեղջերու եւ զայծեամն եւ զընտիր-զընտիր հաւուց պարարելոց: Եւ ի նաւակատիս տաճարին զոհեաց արքայ արջառս ԻԲՌ. (22000) եւ յոչխարաց ՃԻՌ. (120000):

Ութերորդ, զի եւ արհեստ նաւարկութեան ծովու թուով չափաբերեալ լինի ճանապարհք ծովու, որպէս ի Պոնտոսէ, որ է Տրապիզոն ի Կոստանդնուպոլիս չափեալ Ռ. (1000) միլ եւ անտի ի Մազտաքէ կղզի ԴՃ. (400) եւ անտի յՌօտն Յ. (300) եւ անտի ի Կիպրոս Շ. (500) եւ անտի ի Ջաֆն, որ է Յոպպէ ի նավահանգիստն Երուսաղեմայ, ՄԾ. (250): Նաեւ ընթացքն նավուցն ի սիրտս ծովուց միշտ չափաբերին յարաժամ, թէ այսքան եկեալ ենք եւ այսքան գնալու ենք:

Իններորդ` եւ այլ ամենայն մարմնական արհեստք թուով գլխաւորին, որպէս մետաքսագործք ասեն, թէ այսքան քիմխայս որպէս զՌ. (1000) թել է եւ զրահագործք, թէ այսքան Ռ. (1000) օղ պիտոյ է ի բովանդակութիւն մի զրեհի:

Տասներորդ` զի ամենայն տուր եւ առութիւն վաճառուց համարով թուոց կատարին` եթէ ի դրամս եւ ի չափս եւ ի կշիռս:

Ապա եւ յայտնի է, զի բոլոր կենցաղս զանազան արհեստիւքն իւրեանց հոգեւոր եւ մարմնաւոր` թուով եզերին: Ճշմարիտ է, զի հիմն է զանազան մասանց արհեստից, որպէս եւ ցուցեալ եղեւ:

«Թուական այսպէս արա. կալ թիւ մի յարաց ամսոյ ... ե: Ծանիր, ով ուսումնասէր վասն յաւելեալ թուիս, թէ զինչ է պատճառն, որ երբ կուկալնումք յարաց ամսոյ թիւ մի մինչեւ ցՅայտնութիւն եւ չորեքպատկեմք զնոսա, որ գտնումք զթուականն, նա ՊԿԴ. (864) կուգայ, եւ թուականս ՊԿԵ. (865) է: Եւ այս թիւ մի աւելի կուգայ, եւ թէ վասն է՞ր: Զի պարտ էր ըստ արհեստին խրատու, որ ՊԿԴ. (864) լինէր թուականն եւ ոչ ՊԿԵ. (865): Իմա որդի, զի սաստիկ դժուարին է անվարժ մտաց տումարական մակացութեանս վասն յաւելեալ թուոյն բանիւ հասկացուցանել, այլ զգալի օրինակի կարօտանայ, զի տեսցէ աչօք եւ ապա մտօքն իմանալ կարասցէ: Բայց նախ բանիւ ասասցուք եւ ապա դրոշմեալ ի քարտի զօրինակն տացուք տեսանել զգալի աչաց: Արդ` ի դնել Մեծ թուականին Հայոց նաւասարդն, որ տարեգլուխ եդաւ հայոց եւ սկիզբն թուականին, ըստ հոռոմոց ամսոցն ի յուլիս ամսոյ ի ԺԱ. (11) եդեալ է, որ ամարան առաջին ամսոյն ԻԳ. (23) օր լեալ էր: Եւ Յայտնութիւն յարաց ամսոյ ի Լ. (30)ն դիպեցաւ, եւ ամն առաջին ամ նահանջի, եւ չորրորդ ամն նահանջ, որ է զոյգ թիւ: Եւ յորժամ յարաց Լ. (30) էն մինչեւ յաւելեացն ի Ե. (5) եկն Յայտնութիւն, որ է ՃՁԶ. (186) օր, եւ առնէ ՉԽԴ. (744) ամ, նա նահանջն հանապազ ի զոյգ թիւն եկաւ, որ է Դ. (4), Ը. (8), ԺԲ. (12) եւ այլն ըստ կարգի: Եւ այս վասն է՞ր: Վասն այն, զի Յայտնութիւն զայսքան ժամանակս յառաջ գայր, քան զնաւասարդն, եւ ապա յետոյ գայր նաւասարդն եւ յաւելոյր զֆարտ թիւ թուականին ի նահանջի յառաջի ամն: Իսկ յորժամ եկն Յայտնութիւն եւ եմուտ ի նաւասարդն ի ՉԽԸ. (748) ամն, յայնժամ յառաջ խաղացոյց նահանջն զնաւասարդն եւ ձգեաց յառաջ եւ Յայտնութեան: Զի ի նաւասարդի մէկն ի մտանել թուականին, յառաջ ֆարտ թիւն յաւելաւ եւ էառ զնահանջն զոր մինչեւ ցայժմ զոյգ թիւն առնոյր զնահանջն եւ ֆարտ թիւն զնահանջի առաջի ամն, զի ՉԽԸ. (748) ամն առնելոց էր զնահանջն, թէ յառաջ Յայտնութիւն էր եկեալ եւ ապա նաւասարդն, իսկ յորժամ նահանջն յառաջ խաղացոյց զնաւասարդն եւ կոխեալ ետ զՅայտնութիւն յայնժամ թիւն զոյգ, որ էր ՉԽԸ. (748) թիւ, չկարաց առնուլ զնահանջն: Այլ ֆարտ թիւն, որ էր ՉԽԹ. (749), նա էառ զնահանջն եւ զոյգ թիւն էր ՉԾ. (750), նա էառ զնահանջի առաջի ամն: Եւ այսպէս եմուտ յաւելեալ թիւն թաքնաբար ի ներքս: Վասն այն յորժամ կուչորեքպատկեմք յարաց Լ. (30) էն մինչեւ ի Յայտնութիւն, նա զնահանջն ի ՊԿԴ. (864) կուցուցանէ, եւ թուականս ՊԿԵ. (865) է: Եւ ի ՉԽԹ. (749) թուէն ի վեր ՌՆԿ. (1460) ամ նահանջն ի ֆարտ թիւն պիտի գայ, եւ նահանջի առաջին ամն ի զոյգն: Եւ յորժամ դարձեալ կրկին անգամ կոխէ նաւասարդն զՅայտնութիւն, յայնժամ դարձեալ ուղղի իբրեւ զառաջինն եւ նահանջն գայ ի զոյգ թիւն եւ նահանջի առաջի ամն` ի ֆարտ թիւն: Այսքան յաղագս թուականին շատ լիցի: