Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

250. Բարսեղ Ա, որդի Վասակայ՝ որդւոյ Ապիրատ իշխանի եւ քեռորդի Գրիգորի Վկայասիրի կարգի տեղապահ աթոռոյն Անւոյ ի նոյն Վկայասիրէ: Գրաւոր հրամանաւ Վկայասիրի ձեռնադրի ի վանս Հաղբատայ ի կաթուղիկոսէն Աղուանից Ստեփաննոսէ եւ յեպիսկոպոսաց Հայոց յԱթոռ հայրապետութեան: Գնաց ի Պարսս առ Մելիք շահ արքայն բազում ընծայիւք՝ հանդերձ երեւելի արամբք՝ եպիսկոպոսօք եւ ազատօք. եւ պատուով ընկալեալ ի նմանէ՝ ետ թեթեւացուցանել զհարկն արքունի եւ ազատ կացոյց զեկեղեցիսն. եւ ինքն եւս հրովարտակաւ կարգեցաւ հրամանատար այլոց կաթուղիկոսաց՝ ազատ կամօք իւրովք տնօրինել զօգուտն. եւս եւ ընկալաւ իշխանութիւն կրելոյ զառաջեաւ զխաչ ձողաբարձ եւ այնպէս վերադարձաւ յԱնի: Եւ ի յաջորդ ամին գնաց ի Հոնի քաղաք Ջահան գաւառի եւ էառ զգաւազան, զքօղ եւ զսուրբ նշանն գետարգել ի Թէոդորոս կաթուղիկոսէ եւ ընկէց զնա յիշխանութենէն՝ յետ կալոյ նորա յայնմ աստիճանի զամս ԺԴ [14]. եւ անտի գնաց յԵդեսիա քաղաք եւ ետ բերել անդր զխաչն Վարագայ եւ զհրաշալի պատկերն Աստուածածնի, որ կայր անդ ի Վարագ: Ել յԵդեսիոյ գնալ ի տեսութիւն Գող Վասլի իշխանին. եւ յերթալ իւրում իջեւանեցաւ ի Կարմիր վանսն, որ մերձ էր ի Քեսուն քաղաք: Տեսեալ անդ զՍտեփաննոս քահանայ զուսուցիչն Ներսէսի Շնորհալւոյ եւ ընկերացն՝ ընտիր ի վարս եւ զօրեղ ի բանս վարդապետութեան, ձեռնադրեաց զնա եպիսկոպոս նահանգացն այնց եղելոց ընդ իշխանութեամբ Գող Վասլի եւ գնաց յԱնի: Ո՛չ կարացեալ գտանել հանգիստ անդ յԱնի յերեսաց Պարսից՝ ել հանդերձ ուխտիւք եկեղեցւոյն եւ գնաց յԵդեսիա, ուր տիրէր լատին իշխան եւ ընկալաւ յարգանօք ի նմանէ: Ընկալեալ զհրեշտակս յԱղուանից եւ ո՛չ անտես արարեալ զխնդիր նոցա՝ գնայ անդ եւ ձեռնադրէ նոցա կաթուղիկոս զեղբայրն նորոգ վախճանելոյն Ստեփանոսի. կոչեցեալ ի Գրիգոր Վկայասիրէ գնայ առ նա եւ գտանի առ նմա ի վախճանի նորա:

ԶԳրիգոր եւ զՆերսէս զքեռորդիսն Վկայասիրի ետ յուսումն առ յիշեալ Ստեփաննոս եպիսկոպոսն Կարմիր վանաց: Ձեռնադրէ զԳրիգոր զեղբայր Ներսէսի ի քահանայ: Յաւուր միում այն ինչ կատարէր միաբան ուխտիւք զերեկոյեան աղօթսն ի վերայ տանեաց յաւանին Վարդահերի մերձ ի Պեհեսնի, անկաւ տանիք տանն՝ անկաւ եւ ինքն Բարսեղ հայրապետ եւ դիպեալ ողն նորա զքարի բեկաւ: Ուստի փութացոյց տանել զինքն ի Սեաւ լեառն ի Շուղր անապատ, ուր անդ ի տկարութեանն ժողովեաց զեպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս եւ հաւանութեամբ նոցին ետ զքօղ եւ զգաւազանն կաթուղիկոսական ի տէր Գրիգոր քահանայ՝ պատուէր տուեալ ձեռնադրել զնա կաթուղիկոս: Եւ ինքն յետ աւուրց ինչ վախճանեցաւ ի 13 աւուր ամսեանն նոյեմբերի, կացեալ ի հայրապետութեան ընդ ամենայն զամս երեսուն եւ մի:

252. Ներսէս Դ, անուանեալ Կլայեցի եւ յատուկ վերտառութեամբ Շնորհալի, էր եղբայր Գ Գրիգոր կաթուղիկոսի. սնանէր առ Վկայասէր քեռի իւր յուսումն. յանձնեցաւ ընդ եղբօր իւրում ցԲարսեղ կաթուղիկոս եւ ի նմանէ յանձնեցան Ստեփաննոսի վարդապետի, որ էր վանահայր Կարմիր վանաց, յուսումն աստուածային եւ արտաքին գրոց. ձեռնադրի յեղբօրէ իւրմէ յԳ Գրիգորէ ի քահանայութիւն: Եւ ապա ի նմանէ եւս ձեռնադրեցաւ յեպիսկոպոսութիւն. ընդ եղբօր իւրում գնաց ի ժողովն Անտիոքայ: Ժողովով եպիսկոպոսաց եւ վանականաց ձեռնադրեցաւ յեղբօրէն կաթուղիկոս՝ արժանաւոր ժառանգ Աթոռոյ հայրապետութեանն եւ եղեալ արթուն հովիւ պայծառացոյց զեկեղեցին պէսպէս կարգօք բարեվայելչութեանց. եւ թողեալ յետ իւր զարժանաւոր վաստակս՝ կալով ի հայրապատութեան զամս եօթն, փոխի յաստեացս յանդրանկացն խորան ի 13 օգոստոսի յաւուր հինգշաբաթի եւ մարմինն ամփոփեցաւ ի տապանի առ եղբօր իւրում ի Հռոմկլա:

253. Գրիգոր Դ, Տղայ անուանեալ, որդի Վասլի եղբօր Շնորհալւոյն Ներսէսի, սնեալ առ հօրեղբօր իւրում ի տան կաթուղիկոսարանի, օծանի կաթուղիկոս հարկադիր խնդրանօք եպիսկոպոսաց եւ ժողովրդոց, ձեռնամուխ լինի յանկատար միաբանութիւնն ընդ Յոյնս ի Շնորհալւոյն. ոյր վասն առնէ ժողով մեծ յեկեղեցականաց ի Հռոմկլայն, այլ ի վախճանիլ Կիռ Մանուէլ կայսեր մնաց անկատար խորհուրդ միաբանութեանն: Գրէ թուղթ առ Տուտէորդին Գրիգոր ի Հաղբատ՝ պատասխանի թղթոյն գրեցելոյ ի նմանէ: Գրէ առ Լուսիոս Ե-րդ հայրապետ Հռովմայ վասն ատելութեան եւ ամբաստանութեանն Յունաց զՀայոց՝ թէ սուտ է եւ առ նախանձու. թղթակցի հանդերձ Լեւոն իշխանաւն ընդ Փրիտերիկոս կայսր Ալամանաց, որ ասի եւ Հռովմայ, որ եւ եկեալ իսկ էր յայնոսիկ կողմանս ընդ խաչակիր զօրացն: Կացեալ ի հայրապետութեան բարեյիշատակ գործովք զամս քսան՝ վախճանի յամսեանն յուլիսի. եւ մարմինն ամփոփի անդէն ի Հռոմկլա առ շիրմի հօրեղբարցն:

254. Գրիգոր Ե, եղբօրորդի վախճանելոյն Գրիգորի Դ, Գահավէժ կամ Քարավէժ անուանեալ, նստի կաթուղիկոս հաւանութեամբ մեծի իշխանին Լեւոնի. ըմբռնեալ ի Լեւոն իշխանէ ամբաստանութեամբ վարդապետաց եւ իշխանաց դնի յարգելանս. եւ ո՛չ կարացեալ տանել վշտացն՝ այն ինչ փախչիլ կամէր անտի հնարիւք եւ պրակաւ կտաւոյ իջանել ընդ պատուար պարսպին, քակեցաւ պրակն, անկաւ ինքն ի վայր եւ հարաւ զքարի եւ անդէն վախճանեցաւ եւ թաղեցաւ ի Դրազարկն, կացեալ յայնմ աստիճանի ամ մի եւ ամիսս հինգ:

255. Գրիգոր Զ, այն է Ապիրատ, որդի Շահանայ զօրավարի՝ եղբօր Շնորհալւոյն Ներսէսի, հաւանութեամբ մեծի իշխանին Լեւոնի եւ համաձայնութեամբ ամենեցուն օծաւ կաթուղիկոս Հայոց: Վասն ատելութեանն Յունաց ընդ Հայս ի վերայ ծիսից եւ այլոց իրաց գրեաց թուղթ հանդերձ Լեւոն իշխանաւն հրեշտակութեամբ Ներսէսի Լամբրօնացւոյ առ Ալէքս Անկեղոս կայսր. եւ շահեցան անտի եւ ոչինչ. մեծաշուք հանդիսիւ բազմութեամբ ժողովոյ էօծ զմեծ իշխանն զԼեւոն թագաւոր Հայոց ի Տարսօն քաղաքի յեկեղեցւոջ Սրբոյն Սոփիայ ի վեց յունվարի յաւուր Յայտնութեանն Տեառն: Միջնորդէ առ արքայ Լեւոն եւ տայ արձակել ի կապանաց զՀեթում իշխան Լամբրոն դղեկի զեղբայրն Ներսէսի Լամբրօնացւոյ եւ զորդիս նորա. եւ ապա դադարեալ յայնոսիկ կողմանս՝ զտեղի էառ ի վանս Արքայկաղին կոչեցեալ. եւ ի նմին ամի հիւանդացեալ՝ յետ փոքր միջոցի վախճանեցաւ ի Սիս, կացեալ ի հայրապետութեան ամս եօթն:

256. Յովհաննէս Է, Մեծաբարոյ անուանեալ, յաղագս վեհանձնութեան բարուցն յարքեպիսկոպոսութենէն Սսոյ հաճութեամբ Լեւոն արքայի ընտրեցաւ եւ օծաւ յԱթոռ հայրապետութեան [1]: Յարհամարհելն զհրամանս Լեւոն արքայի եւ յայլազգ վարիլն ընդ նմա անարգեցաւ. ուստի փոխանակ իւր կացոյց Լեւոն զտէր Դաւիթ երրորդ ի վանացն Արքայկաղնոյ կաթուղիկոս ի Սիս [2]: Առաքեաց առ Զաքարիա սպասալար ըստ խնդրոյ նորա զսպաս եկեղեցական եւ զժամերգուս եւ հրաման ետ պատարագել քահանայից ի բանակի նորա ընդ վրանօք: Պատճառաւ իւիք հաշտեցաւ ընդ արքային Լեւոնի եւ անդրէն հաստատեցաւ յԱթոռն հայրապետական. եկաց ի հայրապետութեանն ամս ԺԸ [18] եւ վախճանեցաւ: Եւ թաղեցաւ մարմին նորա ի Հռոմկլա:

257. Կոստանդին Ա, որդի Վահրամայ ուրումն յաշխարհէն Երրորդ Հայոց, ի քաղաքէն Բարձրբերդոյ, նստի կաթուղիկոս: Եւ ի նոյն ամի հաւանութեամբ իշխանացն եւ հաճութեամբ Զապէլայ թագուհւոյն պսակեաց զՓիլիպպոս, կամ զՖիլիպ զորդի նորոյ կոմսին Անտիոքայ ընդ նա ինքն Զապէլ թագուհի: 0ծանէ զՀեթում զորդի Կոստանդնի մեծի իշխանին, որ ամուսնացաւն ընդ Զապէլ թագուհի մեծահանդէս փառօք: Արար ժողով յեպիսկոպոսաց եւ ի վարդապետաց ի Սիս քաղաքի վասն բարեկարգութեան եկեղեցւոյ, ուր կարգեցան կանոնք քսան եւ հինգ: Գնաց ընդ Հեթմոյ արքայի բազում պատարագօք առ Հուլաւ[ու] էլղան՝ նախահոգակ եղեալ վնասուց կողմանցն Կիլիկիոյ: Կացեալ ի հայրապետութեան զամս ԽԷ [47] ՝ վախճանի յելս քառասնորդական պահոց յաւուր Յարութեանն Ղազարու:

258. Յակոբ Ա, ի Տարսօնայ կամ ի Սսոյ, անուանեալ Կլայեցի, վարդապետ կաթուղիկոսարանին, առաքեցաւ առ Յովհաննէս Դուկաս կայսր Յունաց ի Նիկիա Բիւթանացւոց յարքայէ Հեթմոյ եւ ի Կոստանդին կաթուղիկոսէ եւ եբարձ զկարծիս համարման մտաց նորա եւ ժողովոյ նոցին ի բանս հաւատոյ զՀայոց: Յետ քանի ինչ ամսոց զկնի վախճանին Կոստանդեայ ընտրեցաւ ի ժողովոյ եպիսկոպոսաց եւ ի թագաւորէն եւ օծաւ կաթուղիկոս: Էօծ զԼեւոն Գ, որդի Հեթմոյ թագաւոր Հայոց ի Տարսօն քաղաքի: Կացեալ ի հայրապետութեան զամս ԺԹ [19], վախճանի յաւուրս քառասնորդական պահոց:

259. Կոստանդին Բ, ի Կատուկ կոչեցեալ աւանէ, սնեալ յեկեղեցւոջ Սսոյ, մականուամբ Պրոնագործ, օծաւ կաթուղիկոս մեծաւ հանդիսիւ յաւուր մեծի աւագ շաբաթու:

Անկեալ գժտութիւն ընդ մէջ սորա եւ արքայի, որոյ վասն եւ ընկեցեալ յիշխանութենէն, աքսորեցաւ [3]: Վերստին հաւանութեամբ ազգային ժողովոյ հաստատեցաւ յԱթոռն հայրապետութեան. գրեաց թուղթ առ պապն Հռովմայ հանդերձ եպիսկոպոսօք եւ թագաւորաւն եւ խնդրեաց օգնել հօտին իւրոյ յարշարաւանսն անդ ի թաթարաց եւ յայլոց ազգաց. ի բազում ցաւոց սրտին պատճառելոյ ի տառապանաց եւ յաղէտից հօտին իւրոյ հիւանդացեալ՝ վախճանեցաւ, կացեալ ընդ ամենայն ի կոչմանն զամս ԼԵ [35]:

261. Յակոբ Բ Սսեցի, քեռորդի Գրիգորի Անաւարզեցւոյ, յաջորդեաց յաթոռ հայրապետութեան ի Սիս: Յընդդիմանալ իւր արքային Լեւոնի սակս չառնելոյ զթղթակցութիւն ընդ լատինս, որ բերէր վնաս մեծ ազգին հասարակօրէն ի շրջակայ այլազգեաց, ընկեցաւ յԱթոռոյ հայրապետութեան յարքայէն Լեւոնէ [4]: Զկնի անկմանն գնաց առ պապն ի Գաղղիա եւ հաւանեցոյց զնա ի բանս հաւատոյ առ Հայս: Եւ յետ վերադարձին ի վախճանել Մխիթար կաթուղիկոսի՝ վերստին համահաճութեամբ եպիսկոպոսաց եւ Կոստանդեայ արքայի կարգեցաւ յԱթոռ հայրապետութեանն: Եւ վարեալ զայն գերագոյն պաշտօն այլեւս ամս Դ [4], վախճանեցաւ:

262. Մեսրոպ յԱրտազ գաւառէ յառաջնորդութենէ վանաց Թադէոսի առաքելոյ յաջորդեաց յԱթոռն կաթուղիկոսական: Վասն ազգային խռովութեանցն ծագելոց ի պատճառս անապակ եւ ջրախառն պատարագելոյ՝ ժողով արար յեպիսկոպոսաց եւ ի վարդապետաց ի Սիս քաղաքի եւ արգել զջրախառնութիւնն: Եւ հրատարակեաց ըստ նախնի սովորութեանն անապակ պատարագել: Վարեալ զայն պաշտօն զամս ԺԷ [17], վախճանեցաւ:

263. Կոստանդին Դ նստաւ յաթոռն եւ յերկրորդ ամին վախճանեցաւ:

264. Պօղոս Ա, յաջորդեաց զԱթոռ հայրապետութեան: Կացեալ զամս Դ [4], վախճանեցաւ: Յերկրորդ ամի սորա ըմբռնեցաւ արքայ Լեւոն Զ-րդ, որով եւ վախճան թագաւորութեանն Կիլիկիոյ եւ ընդհանուր ազգին Հայոց:

265. Թէոդորոս Բ նստի կաթուղիկոս եւ գրգռութեամբ քրիստոնէից ոմանց ըմբռնեցաւ յումեմնէ Մելիք 0մար կոչեցեալ իշխանէ այլազգեաց եւ սպանաւ, յետ կալոյ յԱթոռն հայրապետութեան զամս ԺԸ [18]:

266. Կարապետ Ա Բոկիկ անուանեալ յաջորդէ յաթոռն եւ եկաց ամս Բ [2]:

267. Դաւիթ Դ նստի կաթուղիկոս. եւ եկաց ամս Դ [4]:

268. Կարապետ Բ նստի կաթուղիկոս. կացեալ յայնմ ամս Է [7] վախճանեցաւ:

269. Յակոբ Գ էառ հրաման յայլազգի ամիրայէն Կիլիկիոյ եւ նստաւ կաթուղիկոս. եւ կացեալ զամս Բ [2] վախճանեցաւ դեղով մահու ընկալեալ զայն յոմանց եղելոցն ի հայրապետանոցի անդ:

270. Գրիգոր Ը Խանձողատ կոչեցեալ նստի կաթուղիկոս ինքնակամ. յետ կալոյ յԱթոռն ամս եօթն, աքսորեցաւ ի Սսեցւոց ի բերդ մի ամուր, ուր եւ մեռաւ իսկ:

271. Պօղոս Բ, առաջնորդ Երուսաղէմի ազդարարութեամբ վարդապետաց Արեւելեայց եկն ի Սիս խրատել զմիաբանս հայրապետանոցին առ ի կալ ընդ միմեանս սիրով եւ միաբան ընտրել զայր իմաստուն յԱթոռ հայրապետութեանն. յայնժամ հարկեալ ի նոցունց ամենեցուն նստի ինքն կաթուղիկոս եւ բարեկարգէ փոքր ինչ զԱթոռն. կացեալ յիշխանութեանն զամս ԺԲ [12] վախճանեցաւ:

272. Կոստանդին Ե ի բերդաքաղաքէն Վահկայ նստի կաթուղիկոս: Առաքէ դեսպանս ի ժողով Ֆլորէնցիոյ. այլ նախքան զդարձ նոցին ի ժողովոյ անտի, վախճանեցաւ՝ կացեալ յայնմ զամս Թ [9]:

273. Յովսէփ Գ կարգի ի Սսեցւոց կաթուղիկոս. եւ կացեալ ամիսս ինչ վախճանի:

274. Գրիգոր Թ Մուսաբէկեանց նստի կաթուղիկոս առանց հաւանութեան Արեւելեան եպիսկոպոսաց: Սակս ինչ ինչ բանաւոր պատճառանաց հրաւիրեցաւ յարեւելեան առաջնորդաց գալ եւ նստիլ յԷջմիածին եւ այնպէս ունիլ զայն իշխանութիւն. բայց ո՛չ էառ յանձն:

275. Կիրակոս, ի գաւառէ Քաջբերունւոյ, ի գեղջէ Խառաբաստայ, ձեռնադրեցաւ քահանայ ի Պետրոս եպիսկոպոսէ առաջնորդէ վանաց առաքելոյն Թադէոսի եւ գնացեալ կրօնաւորեցաւ ի վանս Խոր Վիրապի յամս ԼԲ [32]: Ապա ի ժողովի անդ յԷջմիածին ընտրեցաւ եւ օծաւ համահաճ հաւանութեամբ բովանդակ ազգին եպիսկոպոս եւ կաթուղիկոս եւ նստաւ յԷջմիածին. եւ կացեալ ի հայրապետութեան ամս Բ [2] եւ եղեալ շփոթ տարաձայնութեան, որոյ նախկին պատճառ էր Մարկոս ոմն, անկաւ ի կաթուղիկոսութենէն:

276. Գրիգոր Ժ Մակուեցի Ջալալբէկեան նստի կաթուղիկոս յԷջմիածին զկնի անկմանն Կիրակոսի ի կենդանութեան նորա: Սակս զբաղմանց գործոց կառավարութեան կարգէ գործակից եւ օգնական զԱրիստակէս վարդապետ ոմն աթոռակալ անուամբ եւ յաջորդ զկնի մահուանն [5]: Ստացաւ կալուածս գնոց դրամոյ ի սեպհականութիւն կաթուղիկոսարանին (134), (138). եւ կացեալ ի հայրապետութեան զամս ԺԹ [19], վախճանեցաւ:

277. Արիստակէս Բ կարգի գործակից եւ աթոռակալ Գրիգորի Մակուեցւոյ. զկնի վախճանի նորա վարէ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեանն ունելով ինքեան գործակից եւ աթոռակալ զՍարգիս վարդապետն. կացեալ յայնմ զամս Դ [4], վախճանի:

278. Սարգիս Բ, աթոռակալ Արիստակեայ նստի կաթուղիկոս: Յորդորեալ զՎրթանէս եպիսկոպոս ոմն ի վանաց Աստուածածնի գեղջ 0ծօպու եւ ի ձեռն նորա հնարիւք ետ փախուցանել զԱջ Լուսաւորչին յԱղթամարայ յԷջմիածին. եւ զնոյն զՎրթանէս եպիսկոպոս կարգեաց փակակալ Սրբոյ Էջմիածնի. կացեալ յայնմ մեծի պաշտաման զամս ԻԴ [24] վախճանեցաւ:

279. Արիստակէս Գ նստի կաթուղիկոս զկնի Սարգսի Բ եւ կացեալ զամս Ը [8] վախճանեցաւ:

280. Թադէոս Ա, փոխանորդ Արիստակեայ նստի կաթուղիկոս. կացեալ ամս Ե [5] վախճանեցաւ:

281. Եղիշէ Բ նստաւ կաթուղիկոս զկնի Թադէոսի Ա. եւ կացեալ յայնմ զամս ԺԲ [12] վախճանեցաւ:

282. Զաքարիա Գ նստի կաթուղիկոս զկնի Եղիշէի Բ. կացեալ յայնմ զամս Ե [5] վախճանեցաւ:

283. Սարգիս Գ յաջորդէ զԱթոռ կաթուղիկոսական. եւ կացեալ յայնմ ամս ԺԶ [16] վախճանեցաւ:

284. Գրիգոր ԺԱ կարգի կաթուղիկոս զկնի Սարգսի Գ. կացեալ զամս Ե [5] վախճանեցաւ:

285. Ստեփաննոս Ե Սալմաստեցի այր իմաստուն եւ գրասէր նստի կաթուղիկոս. վշտացեալ ի դառնութենէ ժամանակաւորաց՝ ձեռնադրեաց զՄիքայէլ Սեբաստացի եւ կարգեաց յԱթոռ հայրապետութեան. եւ ինքն գնաց ի Կոստանդինուպօլիս եւ անտի ի Հռովմ. եւ շրջեալ յայնոսիկ կողմանս էանց ի Լեհաստան եւ ի Մոսկովստան եւ եկն յԱրարատ եւ եմուտ յԷջմիածին եւ ընկալաւ բազում պատուով ի Միքայէլ կաթուղիկոսէ. եւ զկնի սակաւ ժամանակաց վախճանեցաւ:

286. Միքայէլ Սեբաստացի ձեռնադրի ի Ստեփաննոս կաթուղիկոսէ յԱթոռ հայրապետութեանն. կարգէ գործակից ինքեան եւ աթոռակալ զԲարսեղ վարդապետ ոմն. գնաց ի Սեբաստիա ի վրդովիլ աշխարհին Արարատայ յասպատակաց եւ յղեաց անտի ի Հռովմ առ պապն զպատգամաւոր ոմն Աբգար անուն. դարձ առնէ անտի յԷջմիածին. կացեալ ի հայրապետութեան ամս ԻԲ [22] վախճանեցաւ:

287. Գրիգոր ԺԲ յաջորդէ յԱթոռն հայրապետութեան. կացեալ զամս Դ [4] վախճանեցաւ:

288. Ստեփաննոս Զ նստի յԱթոռ կաթուղիկոսական. կացեալ ամս Բ [2] վախճանեցաւ:

289. Թադէոս Բ յաջորդէ զԱթոռ հայրապետութեան. կարգեաց գործակից ինքեան զԱռաքել վարդապետ. հասեալ ի վախճան կենաց՝ կացոյց յաթոռն փոխանակ իւր զնոյն Առաքեալ վարդապետ եւ ինքն վախճանեցաւ:

290. Առաքեալ ի սահմանացն Էջմիածնի կարգի գործակից եւ աթոռակալ Թադէոսի Բ. եմուտ առ Ֆահրատ փաշայ 0սմանցւոց եւ միջնորդեալ ո՛չ ետ փակել զեկեղեցին Երկերես կոչեցեալ յԵրեւան: Մերձ ի վախճան Թադէոսի կացուցաւ ի նմանէ յԱթոռն հայրապետական. զկնի երկու ամաց ձեռնադրէ փոխանակ ինքեան յայն պաշտօն զտէր Դաւիթ եւ ինքն հրաժարեալ առանձնանայ ի վանս ինչ մինչեւ ցմահ:

291. Դաւիթ Ե նստի կաթուղիկոս ի կենդանութեան Առաքելի, ձեռնադրեալ ի նմանէ: Վշտացեալ ի հարկապահանջից ձեռնադրեաց աթոռակից ինքեան եւ օգնական [6] զՄելքիսէթ եպիսկոպոս Գառնեցի: Վարեցաւ ընդ գերելոցն բազմութեան ազգին յԱսպահան քաղաք Պարսից. վերադարձաւ յԷջմիածին եւ անպատուեալ ի Մելքիսէթէ՝ գնաց առ շահ Աբաս, որ էր յայնժամ ի Վրաստան: Վերադարձաւ հրամանաւ շահ Աբասայ յԷջմիածին: Վերստին գնաց առ շահ Աբաս, որ բանակեալ էր ի լերինս Գառնւոյ գաւառին Վայոց ձորոյ եւ պատմեաց զանհնարին տառապանաց իւրոց. ընկալնու պարգեւ ի նմանէ զգիւղն Քռդիկան ի Ջղախոռ գաւառին Ասպահանայ ի դարման պիտոյից, ուստի ըստ խնդրանացն ել գնաց յԱսպահան:

Հարկադրութեամբ հայ ջուղայեցւոց բնակելոց յԱսպահան գնաց ի Բաղտատ առ շահ Աբաս հաստատիլ անդրէն յիշխանութեան հայրապետական. իսկ հասեալ անդր եւ տեսեալ եթէ ո՛չ յաջողի այն, էառ վերստին զազատութիւն հարկաց աւանին, զոր յառաջն ունէր ի նմանէ եւ դարձաւ անդրէն. եւ կացեալ անդէն յԱսպահան յազգի անդ զայլ եւս ամս՝ կնքեաց զկեանս իւր յառաջնում ամի անդ կաթուղիկոսութեան Փիլիպպոսի Հաղբակեցւոյ՝ այն է յամի 1633, յամսեանն օգոստոսի, ըստ Առաքելի Դաւրիժեցւոյ (յերես 423):

292. Սահակ Դ, եղբօրորդի Մելքիսէթ կաթուղիկոսի ձեռնադրի ի նմանէ եպիսկոպոս: Ի լինել բանի կաթուղիկոսութեան Մովսէսի Սիւնեցւոյ եւ ի հրաժեշտ տալն նորա յայնմ պատուոյ, սա ինքն անձնընծայ եղեալ ձեռնադրի ի հօրեղբօրէ իւրմէ Մելքիսէթէ կաթուղիկոս եւ հաստատի այն ի շահ Աբասայ՝ դեգերմամբ նորին Սահակայ մինչ ի Բաղտատ: Դարձեալ անտի յԱսպահան առ ազգն առ ի ժողովել զդրամս, ո՛չ ընդունի ի նոցանէ. եւ դարձեալ գնայ առ շահ Աբաս, որ էր անդ ի Բաղտատ, եւ վերստին հաստատեաց զիշխանութիւն իւր: Վերադառնայ եւ գայ յուսով յԵրեւան, այլ մնայ անյոյս եւ խորհի խոյս տալ ի ձեռաց պարտատեարց, պատճառաւ գնալոյ յԷջմիածին՝ խոյս տայ ընտիր երիվարաւն եւ անցանէ ընդ Երասխ եւ զերծանի ի Վան քաղաք: Հոգայ զհրովարտակ յարքունի դրանէ. այլ զի առցէ եւ զհրովարտակ յեպարքոսէ, որ էր յայնժամ յԱմիդ քաղաքի (Տիգրանակերտ) առ ի վարել զիւր իշխանութիւն ի սահմանի անդ Օսմանեանց, արկաւ ի ներքոյ գանից. եւ զերծեալ ի մահուանէ միջնորդութեամբ ոմանց համազգեաց, վերադառնայ եւ գնայ ի Վրացտուն եւ անտի յԷջմիածին. ուրանօր կացեալ բազում ջերմեռանդութեամբ եւ ապաշխարութեամբ վախճանեցաւ:

293. Մովսէս Գ, յաշխարհէն Սիւնեաց, ի գաւառէ Բաղաց, ի Խոտանան գեղջէ շրջեալ ի բազում տեղիս մինչեւ ցԵրուսաղէմ՝ դառնայ անտի յԵրեւան: Ի պատճառս Անդրէաս քահանայի նահատակելոյն յԱգուլիս ըմբռնեցաւ ընդ Պօղոս վարդապետի գործակցի նորա շղթայիւք ի շահ Աբասայ եւ երեք հարիւր թուման տուգանօք զերծաւ: Ձեռնադրեցաւ ի Մելքիսէթ կաթուղիկոսէ յեպիսկոպոս ի քաղաքին Երեւանայ ի մենաստանին Անանիա առաքելոյ: Ընծայեաց շահ Աբասայ մոմ սպիտակացուցեալ եւ սիրով ընկալաւ ի նմանէ: Կատարեաց զհանդէս ջրօրհնեաց ի Վահրապատ ի ներկայութեան շահ Աբասայ. ընդ որ հաճեալ՝ ետ սմա հրովարտակաւ զփակակալութիւնն Էջմիածնի ըստ խնդրոյ սորա: Նեղեալ ի պարտատեարցն Սահակայ կաթուղիկոսի եւ ի խոյս տալն նորա յայլ հեռաւոր տեղի, տեսեալ թէ օր քան զօր առաւելու պարտն յանուն Էջմիածնի, գնաց առ շահ Աբաս գտանել զհնար ազատութեան Աթոռոյն ի պարտուց. այլ անյաջողութեամբ վերադարձաւ անդրէն եւ զհետ եղեւ նորոգութեան Աթոռոյն: Ըստ թախանձանաց ազգին օծաւ կաթուղիկոս յեպիսկոպոսաց ի 13 յունվարի. գնաց ընդ երեւելի իշխանաց Հայոց յԱսպահան առ նորոգ թագաւորեալն Իսմայէլ շահ Սէֆի կոչեցեալ ծանր ընծայիւք եւ ազատեաց զԱթոռն ի ծանր պարտուց եւ ի հարիւր թուման հարկացն արքունի: Եւ զկնի այնր բոլորովին զհետ լինի նորոգութեանց եւ շինութեանց տաճարին եւ մենաստանին եւ բարեկարգութեան ի նմա կրօնաւորելոցն [7]. եւ հասեալ ի կէտ կենաց իւրոց իբրեւ ի յիսուն եւ հինգ ամ հասակի՝ յԵրեւան քաղաքի, ի մենաստանին Անանիա առաքելոյ, յորում ժամու եւ հատկացուցեալ յաջորդ ինքեան զՓիլիպպոս եպիսկոպոս Հաղբակեցի՝ հանգեաւ ի Քրիստոս ի 14 մայիսի, կալով ի կաթուղիկոսութեան զամս Գ[3] եւ ամիսս 4. եւ ամփոփեցաւ մարմին նորին ի Կոզեռն կոչեցեալ գերեզմաննոցի անդ յԵրեւան:

294. Փիլիպպոս, ի Փոքր Աղբակայ, ի գեղջէ Երնկան, աշակերտ Մովսէսի Գ Սիւնեցւոյ, համաձայնութեամբ ազգին օծաւ կաթուղիկոս ի 13-րդ աւուր յունվարի եւ ձեռն էարկ լրացուցանել զթերի մնացեալ շինուածսն ի Մովսէսէ Գ. գնաց յԱսպահան եւ աշխատ եղեալ էառ զԱջ Լուսաւորչին եւ եբեր յԷջմիածին ի 20 սեպտեմբերի: Գնաց յԵրուսաղէմ, ուր հանդիպեցաւ եւ կաթուղիկոսն Սսոյ Ներսէս. խորհեցան ի միասին եւ արարին ժողով յեպիսկոպոսաց եւ ի վարդապետաց վասն բարեկարգութեան եկեղեցականաց եւ վասն սիրով կալոյ երկուց աթոռոցն: Անդ յԵրուսաղէմ ետ շինել զսալահատակ եկեղեցւոյ Սրբոյն Յակոբայ գունագոյն քարամբք կարի վայելուչ: Դարձաւ անտի ի Կոստանդինուպօլիս եւ եբարձ շփոթ պառակտելոցն եւ սերմանեաց զսէր եւ զխաղաղութիւն. եւ զերծուցեալ զեկեղեցիսն ի պարտուց հաստատեաց եւ զՅովհաննէս Մուղնեցի ի պատրիարգութեան. վերադարձաւ յԷջմիածին եւ ձեռնամուխ եղեալ՝ հիմն արկանէ մեծի զանգակատանն Սրբոյ Էջմիածնի. այլ չեւ եւս հասեալ շինուածոյն ի միջնայարկն՝ հիւանդացեալ փոխի յաստեացս ի 25 մարտի ի հասակի եօթանասուն եւ երեք ամաց՝ յետ կալոյ ի հայրապետութեանն զամս ԻԲ [22] եւ ամիսս իբր երեք. որոյ զմարմին տարեալ ամփոփեցին յեկեղեցւոջ Սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ ի հիւսիսակողմն:

295. Յակոբ Դ, ի Նոր Ջուղայէ Պարսից. աշակերտեցաւ Խաչատուր վարդապետին Կեսարացւոյ, առաջնորդ կացելոյն անդ ի Ջուղայ եւ ձեռնադրեցաւ ի նմանէ կուսակրօն քահանայ. ապա զկնի յիշեալ Խաչատուր վարդապետի վախճանելոյ յամի 1646 ելեալ ի վանաց անտի Ասպահանայ, եկն յԷջմիածին: Յետ կալոյ ի Սուրբ Էջմիածին երեւելի ծառայութեամբք ձեռնադրեցաւ ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէ եպիսկոպոս եւ առաքեցաւ առաջնորդ վանացն Մաղարթայ լերին. ի ժամանակի անդ առաջնորդութեան իւրոյ քակեաց բոլորովին զմենաստանն փոքրիկ եկեղեցեաւն հանդերձ եւ հիմնարկեալ յամի 1643, աւարտ ետ գործոցն յամին 1655:

Զկնի վախճանին Փիլիպպոս կաթուղիկոսի ընտրեցաւ եւ օծաւ յԱթոռ հայրապետութեան յ8 ապրիլի ի տօնի ծաղկազարդին. փոյթ կալաւ յառաջացուցանելոյ զտպագրութիւնն ի հայ լեզու. ուստի եւ առաքէ յԵւրոպիա զԾարեցի Մատթէոս սարկաւագ զնօտարն Փիլիպպոս կաթուղիկոսի եւ զկնի գլխաւորելոյն եւս զթերի շինուած զանգակատանն գնաց յԱսպահան եւ էառ զհրովարտակ հաստատութեան կաթուղիկոսութեանն ի շահ արքայէ Պարսից: Լուեալ զինքնակամ կաթուղիկոսանալն Եղիազարու վարդապետի Անթապցւոյ ի Բերիա եւ զպէսպէս տարաձայնութիւնս շփոթից ծագելոց պատճառաւ կաթուղիկոսութեան նորին, ել յԱթոռոյ Էջմիածնի եւ եհաս ի Զմիւռնիա. եւ անտի ըստ յորդորելոյ ոմանց գնաց յԵրուսաղէմ. վերադարձեալ անտի գնաց ի Կոստանդինուպօլիս. ուր խոհական իմաստութեամբ իւրով եւ առաքինի քաղաքավարութեամբ յանկոյց յինքն զսիրտս բազմաց՝ եւս եւ զկացելոցն ի կողմն Եղիազարու եւ ընկալեալ զինչ ինչ խնդիրս յարքունուստ՝ վերադարձաւ յԷջմիածին. ուր վշտացեալ յագահութենէ նորոգ կարգեալ Սաֆի խանին Երեւանայ՝ հազիւ ուրեմն փախստեամբ գնաց յԱսպահան եւ խնդիր մատուցեալ առ նորոգ շահն՝ ընկալաւ զհրովարտակ կաթուղիկոսութեան իւրոյ եւ ետ փոխել եւ զխանն Երեւանայ: Զկնի վերադարձին յԱթոռն, ապա թէ ի պատճառս պարտուց եւ թէ ի պատճառս զանազան տարաձայնութեանց եւ վրդովմանց ազգի Հայոց եղելոց ի Կոստանդինուպօլիս յաղագս ոմանց վարդապետաց եւ քահանայից իսկ, որք զմիմեանս վարելով ի բաց կաշառօք ընկալնուին զպատրիարգութիւն քաղաքին, ել յԷջմիածնէ Յակոբ կաթուղիկոս ոչինչ հայեցեալ ի ծերութիւն իւր, գնաց նախ ի Տփխիս եւ անտի ընդ ճանապարհ ծովու ի Կոստանդինուպօլիս դարման մատուցանել տառապանաց ազգին. հասեալ անդր հրաւիրեաց եւ զԵղիազար յԵրուսաղէմէ, զի ըստ իմիք էր եւ նա պատճառ այնոցիկ տարաձայնութեանց, գալ անդր եւ ի միասին խորհրդակցեալ գտցեն զելս հնարից օգտի ազգին. այլ ի յամենալ Եղիազարու տկարացեալ հիւանդանայ եւ փոխի յաստեացս ի Կոստանդինուպօլիս յերկրորդ աւուր ամսեանն օգոստոսի ի հասակի ութսուն եւ երկու ամաց՝ կացեալ ի հայրապետութեան ամս ԻԵ [25] եւ ամիսս չորս. զորոյ զմարմինն տարեալ ամփոփեն ի հասարակաց գերեզմանատան Հայոց ի Պէյօղլու, արկանելով ի վերայ զվէմ շիրմի, որ ունի արձանագիր ըստ այսմ.

«Հանգստարանս այս հրաշափառ եւ պատուելի,
Վայելչադիր յօրինուածովք ի հանդիսի,
Ունի աւանդ զմաքուր մարմին բազմերջանկի
Տեառն Յակոբայ Հայոց ընտրեալ հայրապետի,
Որ փոխանորդ հօր մեր սրբոյ Լուսաւորչի,
Կաթուղիկոս օծեալ նորին օրհնեալ գահի,
Եւ արդ տապանս բուժիչ ախտից մարմնականի,
Յուսով ի սա դիմեցելոց հրաշք իւր յայտնի,
Զկազմող սորին յիշել ի Տէր զարմիւք հայցի,
ԶԶաքարիայն, որ խալիֆայ հիւսնականի,
Հազար հարիւր քսան եւ ինն Հայոց թուի [1680],
Երկրորդ աւուր ամսոյն Հռոմայ օգոստոսի:

296. Եղիազար Անթապցի այր խրոխտ եւ փարթամ, կալնու զիշխանութիւն պատրիարգութեանն Կոստանդինուպօլսի: Անկանի ի պատուոյ անտի ի ժամանակի լինելոյ անդ Փիլիպպոս կաթուղիկոսի: Զկնի բազում նեղութեանց, տառապանաց եւ բանտից ետ հաստատել արքունի հրովարտակաւ լինել անդրէն վանաց սրբոյն Յակոբայ ի ձեռս Հայոց, որպէս էր եւ յառաջն. ի վաղուց երկնէր ի սրտի նստել առանձին կաթուղիկոս անդ յԵրուսաղէմ ի վերայ ազգին եղելոյ ընդ տէրութեամբ Օսմանեանց, ուստի եհան հրովարտակ վասն այնր յեպարքոսէ՝ ընդ նմին եւ զհրովարտակ վասն պատրիարգութեանն Երուսաղէմի. ի փոխարկիլ պատրիարգութեանն անդրէն յանուն Աստուածատրոյ՝ ջանադրութեամբ Մարտիրոս վարդապետի Կաֆայեցւոյ, վերստին դիմեաց առ եպարքոսն եւ խորհրդակցեալ ընդ Աբրօյ Չէլէպիին եւ ձեռնտուութեամբ նորա ընկալաւ յեպարքոսէ զհրովարտակ հաստատութեան կաթուղիկոսութեանն եւ զնամակ խնամակալութեան Երուսաղէմի. ի յաջորդ ամի ի ձեռս եբեր եւ զպատրիարգութիւնն. եւ անդ ի Կոստանդինուպօլիս արարեալ զհանդէս կաթուղիկոսութեան եւ ձեռնադրեալ զեպիսկոպոսս եօթն՝ եմուտ ի նաւ եւ գնաց յԵրուսաղէմ, եւ օրհնեաց անդ զմեռոն: Անկաւ դարձեալ ի պատրիարգութենէ Երուսաղէմի եւ եղեւ աստանդական, ուստի անդրէն դիմեաց առ եպարքոսն եւ էառ զիշխանութիւն Երուսաղէմի: Ի վախճանիլ Յակոբայ կաթուղիկոսի անդ ի Կոստանդինուպօլիս եւ ի հրաւիրել միաբանից Էջմիածնի զնա ինքն զԵղիազար դեսպանութեամբ Պետրոս եպիսկոպոսի Գողթան գաւառի, ել յԵրուսաղէմէ անտի եւ ընդ Կոստանդինուպօլիս ճանապարհորդեալ եկն եմուտ յԷջմիածին ի 14-րդ աւուր օգոստոսի եւ նստաւ ընդհանուր կաթուղիկոս ազգի Հայոց եւ արար ինչ ինչ շինուածս յԷջմիածին (18, 19) եւ հասեալ ի կէտ կենաց մահու՝ վախճանեցաւ յ8-րդ աւուր օգոստոսի, կացեալ ի հայրապետութեան յԷջմիածին զամս ինն, զորոյ զմարմին հանգուցանեն ի գաւիթ եկեղեցւոյ Սրբուհւոյն Գայիանեայ կառուցելոյն ի նմանէ՝ ի տապանի անդ ի հիւսիսակողմն, զոր նորա էր պատրաստեալ յառաջագոյն:

297. Նահապետ Եդեսացի ձեռնասուն աշակերտ Եղիազարու կաթուղիկոսի օծեալ հաստատեցաւ յԱթոռ հայրապետութեանն ի 10-րդ աւուր օգոստոսի. յաղագս խստութեամբ գնալոյ ընդ եկեղեցականսն Էջմիածնի եւ այլ տեղեաց՝ անկաւ յայնմ պատուոյ [8] եւ եդաւ ի կղզին Սեւանայ, ուր յետ կալոյ իբրեւ զամ մի՝ միջնորդութեամբ կուսակցաց իւրոց դարձեալ հաստատեցաւ յԱթոռ հայրապետութեանն. եւ կացեալ ի նմին ընդ ամենայն ամս ԺԴ [14] եւ ամիսս իբր 10, վախճանեցաւ ի 13 յունիսի եւ թաղեցաւ ի գաւթի եկեղեցւոյն Շողակաթ անուանելոյ ի հիւսիսակողման:

298. Աղէքսանդր Ա, ի Նոր Ջուղայէ, ի միաբանութենէ վանաց այնր քաղաքի, ուր զկնի զարգացմանն կարգեցաւ առաջնորդ նոյն վանաց Նոր Ջուղայու եւ վիճակի նորին. եւ ապա զկնի իբր վեց ամսոց վախճանին Նահապետ կաթուղիկոսի, ազգային հաւանութեամբ եկեալ յԷջմիածին օծեալ յեօթն դեկտեմբերի նստաւ յԱթոռ հայրապետութեանն. եւ կացեալ յայնմ գերագոյն աստիճանի ամս ութն՝ վախճանեցաւ ի 22 նոյեմբերի եւ ամփոփեցաւ մարմին նորա ի հիւսիսակողման արեւմտեան մեծի դրան Էջմիածնի, որ անկանի ի ներքոյ մեծի զանգակատանն եւ ունի տապանավէմ մարմարոնեայ, յորոյ վերայ եւ արձանագիր ըստ այսմ. «Հազար հարիւր ԿԳ [1714] թուին վախճանեցաւ տէր Աղէքսանդր կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց եւ եդաւ յայսմ դամբարանի. միով Տէր ողորմեայիւ յիշել զձեզ աղաչէ ով հանդիպօղք բարի»:

299. Աստուածատուր Ահմատանցի զկնի վեց ամսոց վախճանին Աղէքսանդրի Ա օծեալ յութն մայիսի նստաւ յԱթոռ կաթուղիկոսական:

Ըստ աղերսալիր խնդրոյ Յովհաննու պատրիարգին եւ իշխանաց Հայոց Կոստանդինուպօլսոյ՝ հարկեցուցիչ բանիւք հրամայէ Գրիգոր վարդապետի առաջնորդի վանաց Սրբոյ Կարապետի յանձն առնուլ զպատրիարգութիւն Երուսաղէմի յօգուտ ազգին: Կոչեալ ի շահ Թահմազայ ի Նախիջեւան եւ հարկեալ զինչս՝ դարձաւ անդրէն անվնաս. այլ յաղագս պէսպէս վրդովմանց աշխարհին ո՛չ համարձակէր միշտ մնալ յԷջմիածին, ուստի ելեալ շրջէր աստ եւ անդ. դէպ եղեւ նմա գնալ ի գիւղն 0շական եւ մնաց անդ զաւուրս ինչ. եւ ի միում գիշերի պատճառաւ խաւարման լուսնոյ ել ընդ այլոց եւ ինքն ի տանիս տեսանել զայն եւ գնալով հասեալ ի սպառուած տանեացն՝ անկաւ ի վայր գլխիվայր եւ վտանգեալ մեծապէս՝ վախճանեցաւ զկնի չորից ժամուց ի 10-րդ աւուր հոկտեմբերի, կացեալ ի հայրապետութեան ամս Ժ [10] եւ ամիսս 5, որոյ զմարմին բարձեալ անտի եւ տարեալ թաղեցին ի յաջակողմն գաւթի տաճարին Սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ:

300. Կարապետ Գ Ուլնեցի, այն է Զէյթունցի, յառաջնորդութենէ վիճակին Գաղատիոյ ընտրեցաւ ի Կոստանդինուպօլսեցւոց եւ կոչեալ անդր օծաւ մեծ հանդիսիւ կաթուղիկոս, ի 27 փետրվարի, ի պատրիարգական եկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի. ուր զկնի օծութեանն յետ երից աւուրց ձեռնադրեաց զպատրիարգ քաղաքին զՅովհաննէս Կոլոտ կոչեցեալն յեպիսկոպոս. ի պատճառս պատերազմաց Պարսից եւ 0սմանցւոց յաշխարհին Արարատայ մնաց այլ եւս անդ ի Կոստանդինուպօլիս. բայց տեսեալ թէ երկարի ժամանակն՝ ելեալ անտի եկն յԵւդոկիա եւ անտի յԱթոռն Էջմիածնի. կացեալ ընդ ամենայն յայնմ պաշտաման ամս Գ [3] եւ ամիսս եօթն՝ վախճանեցաւ յերկրորդ աւուր հոկտեմբերի եւ թաղեցաւ մարմին նորա ի տապանի ի գաւթի տաճարին Սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ ի հարաւակողման նորա: