Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԵՆԱՍՏԱՆ ԵՂԻՎԱՐԴԱՅ

414. Այս մենաստան յարեւելից լերին Արայի յստորոտի անդ նորա, հեռի ի գեղջէն յարեւելից հիւսիսոյ իբրկէս ժամաւ, շինեցաւ ի մէջն անդ Է–րդ դարու ի Գրիգոր Մամիկոնեան իշխանէ Հայաստանի, զորմէ Զ Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմիչ. «Շինէ նա(զկնի եկեղեցւոյն որ յԱրուճ) նուիրանոց ուխտի կրօնաւորական դասուց, յորում եկեղեցի պայծառապաճոյճ ի նմա յարդարեալ, ըստ արեւելից կուսէ դաստակերտին մեծի Եղիվարդայ՝ տուն բնակութեան կուսակրօնից զնա հաստատէ ի փրկութիւն հոգւոյ իւրոյ»:

Այս եկեղեցի որպէս նկատի ըստ շինուածոյն է նոյն իսկ առաջին շէնքն ի յիշեալ իշխանէն է բոլորակաձութն անկեամբք նոյն անկիւնքն ի ներքուստ բոլորակք ընդհակառակն՝ արտաքուստ սրանկիւն, վայելուչ չքնաղ դրութեամբ առանց սեան: Ունի ի միջավայրին գմբէթ կիսաւէր զերկուս դրունս՝ յարեւմտից ի հարաւոյ:

Անուանակոչութիւն եկեղեցւոյս յարձանագրութիւնս նուիրատուաց կոչի Զօրավար. չգտաւ արձանագիր շինութեանն, բայց զմի եւեթ յեղելոցն յանուն նուիրատուաց՝ որ յորմունս եկեղեցւոյս դիցուք աստէն.

«Այս արձանագիր է Արտաշրի որդի Վարշրաա որդւոյ Ապլ Վարդա. ի թվ. ՈԽ (1191): Կամաւն Աստուծոյ ես Արտաշիր անարժան ծառայ Քրիստոսի ետու զիմ գանձագին այգին ի սուրբ տաճարս զմատնիկ՝ վասն փրկութեան հոգւո իմո առաջնորդք սորա հաստատեցին ի տարւոջն ժամ ԺԷ [17] աւր. զԺԲ [12] ինձ զԵ [5] Սսին: Եթէ ոք խափանէ, զանէծս զՅուդայի առցէ»:

Սենեակք կուսակրօնիցն քայքայեալ աւերակ կան՝ սակս ընդ երկար անբնակ լինելոյ տեղւոյս: Գտանին մնացուածք ինչ հին շինութեանցն սենեկաց ի կոփածոյ քարանց՝ յարեւմտից հարաւոյ եկեղեցւոյն կարի մերձ նմին: Ի հիւսիսակողմն եկեղեցւոյն հեռի իբրքարընկեց մի է գերեզմաննոցն օրոցաձմատուռն փոքրիկ ի նմին:

Զայսր եկեղեցւոյ ի հարցանել ցբնակիչս Եղիվարդայ, տան զանուն Վարժադրան, այն է՝ Վարժատուն, տեղի ուսման, քանզի ի Հայաստան ի բազում ժամանակս որդիք բնակչաց գաւառի կամ գեղջ՝ ուրանօր գտանէր մենաստան, անդ ուսանէին զուսումն, մանաւանդ ի վերջին ժամանակս անիշխանութեան Հայոց, ոյր վասն գրեա թէ՝ չգտանի ուրեք շինուած ինչ առանձին յանուն ուսումնարանի, որովհետուսմունք հայ լեզուի այլ բարձրագոյն գիտութիւնք ի հոգեւոր մասին լինէին ի վանորայս մենաստանաց, որպէս ի մենաստանին Տաթեւոյ, Ագուլեաց, Հառիճոյ այլն: Եւ յայն սակս հայազգի ժողովուրդք ջերմացեալ էին ի տուրս ի նուէրս մենաստանաց առ ի սնունդ զաւակաց իւրեանց վարժելոցն անդէն:

Ջուր Եղիվարդ գեղջս ըստ ընդարձակութեան անդաստանացն է սակաւ գայ ի հիւսիսոյ՝ յարեւելից լերինն Արայի ի Նիգ գաւառէ անցեալ ընդ ստորոտ մենաստանիս՝ հասանէ յանդաստանսն ի գիւղն: Ի հին ժամանակաց գտանի տեղի առուի միոյ սկզբնաւորելոյ դարձեալ ի Նիգ գաւառէ ի Քասաղ գետոյ մերձ յԱստուածընկալ մենաստանն, որ յարեւմտից լերինն Արայի այնպէս ընդ առապար խորաձորոյն յիշեալ գետոյ ամենադժուար ճանապարհաւ մինչցհանդիպահայեացսն Յօհանավանից, ուրանօր ելեալ ի դաշտ՝ գայ մտանէ ի սահման Եղիվարդայ: Ի սկիզբն ԺԴ–րդ դարու նորոգեաց զայս առու զԵղիվարդ զմենաստանն Ազիզբէկ հայազգի ոմն յազատ տանէ հանդերձ Վախախ անուն ամուսնաւ իւրով, զորմէ ծանուցանէ երկարաձիգ յիշատակարան Աւետարանի միոյ եղելոյ ի թուականի Հայոց ՉԿԷ, յամի 1318. «Արդ գրեցաւ սա ի թուաբերութեանս Հայկազեան տումարիս եաւթն հարիւր վաթսուն եաւթն ի խնդրոյ հրաշափառ հաւատարիմ ծառայիցն Քրիստոսի պարոն Ազիզբէկին ամուսնոյ իւրոյ պարոն Վախախին: Սոքա էին բարեպաշտ ծնողաց զաւակ յազնուական ազգաց տոհմից... եկեալ տեսին զբնակութիւն նոցա (մենաստանին) աւերեալ կործանեալ զաւանս իւրեանց զԵղիվարդ բնակութիւն աւազակաց կամակցութեամբ ամենակալին Աստուծոյ զամենայն զպարտսն հատուցին վերստին նորոգեցին զսա բազում տքնութեամբ չարաչար վտանգաւք մի մի ժողովել զցրուեալսն, բազում յոլով աշխատութեամբ ծառայութիւն կատարելով մեծափառ տերանց իւրեանց մեծին Շահինշահի Խոյանդզային... ամենայն դիմաւք հաստատեցին զմեծ մենաստանս զԵղիվարդ, շինեալ զամենայն քանդեալս: ... սկսան շինել վանս ի կորդոյ զուխտն Սրբոյն Յակոբայ յանուն սուրբ առաքելոցն [1] զարդարեցին զնա մեծամեծ վայելչութեամբ. ստացան բազում այգիս շուրջ զբնակութեամբն ուխտին զներքս եկեղեցին զարդարեցին քանդակով նաղաշութեամբ, ձեւացուցին զպատկեր Ամենափրկչին զմաւրն իւրոյ Աստուածածնին զառաքելոց զմարգարէից... զմեծագին գրեանս ազգի ազգի. մեծագին զգեստիւք զարդարեցին զնա արարին բնակութիւն կուսանաց ետուն զամենայն ուխտս զգեստից կերակրոց ոչինչ կարաւտք եղեն յամենայնէ՝ զոր ինչ պէտս էր հոգեւոր մարմնաւոր: Եւ աստուածասէր տիկինն մեր ուրախութիւն ցնծութիւն մեծ արար բազում գաւառաց մեծ մենաստանիս Եղիվարդայ: Գնացեալ ի սուրբ ուխտն Աստուածընկալ տեսեալ զգնացս ջրոյն Եղիվարդայ աւերեալս խոպանացեալ, որպէս զի թերեւս երեւէին հետք նորա: Եւ աստուածային նախախնամութեամբն վառեալ սիրտ նոցա աջովն ապէնիազ թագաւորին Քրիստոսի զօրացան պնդեցին իբր այր զմէջ... արիացան՝ ո՛չ հաշվելով զծախսն որպէս զուարդուն հրեղէն տագնապէին՝ ո՛չ ունելով զհանգիստ զքուն ի տուէ ի գիշերի շրջապատեալ զլեառն Արարատեան (Արայի) հասուցին զջուրն յորդառատ վտակաւք փոյթընթաց յԵղիվարդ: Եւ զդժվարութիւն սահմանացն զյոլով աշխատութիւնս զտուրս արվեստաւորացն զամենայն ծախսն ո՛վ կարէ ընդ գրով արկանել, զանհասանելի երկրաչափ զհեռաւորութիւն տեղւոյ... որ ի քաղաքէն Բջնոյ մինչԿարբի ո՛չ գտանէին ջուր յարբումն մարդկան պապակէին անցորդք ճանապարհաց ի տապոյ՝ յաւուրս ամարայնոյ» այլն, այլն:

415. Միւս գիւղօրայքն հայաբնակք. Ղզլթամիր՝ տունք 46. եկեղեցին անուամբ Սուրբ Յովհաննու: Ֆռանկանոց՝ տունք 17. եկեղեցին յանուն Սրբոյն Թովմայի: Աղաւնատուն՝ տունք 19. եկեղեցի նոցա յանուն Սուրբ Գէորգայ: Խզնաւուզ՝ տունք 19. եկեղեցին յանուն Սուրբ Ստեփաննոսի: Աղջաղալայ՝ ի հայոց տունք 11. եկեղեցին անուամբ Սուրբ Գէորգայ. ի տաճկաց տունք 3: Դողս (387) ՝ ի Հայոց տունք 6: Եկեղեցին տակաւին չէ՛ օծեալ: Ի տաճկաց՝ 15: Քեօրփալու՝ տունք 34: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Աստուածածնի: Հայթաղ՝ տունք 40: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Սամաղար՝ տունք 38: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Յարութեան: Մուղանճուղ՝ տունք 21: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Սարգսի: Գրամբայ՝ տունք 18: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Ի տաճկաց եւս 18: Հաճիլար՝ տունք 6: Եկեղեցի տակաւին ո՛չ գոյ: Ի տաճկաց՝ 12: Վերին Ակլանլու՝ տունք 14: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Աստուածածնի: Ալիբէկլու՝ տունք 34: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Լուսաւորչի: Ներքին Ակլանլու՝ տունք 30: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Սարգսի: Զէյվա՝ տունք 60: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Վերին Խաթունարխ՝ տունք 21: Եկեղեցին անուամբ Բարդուղիմէոսի առաքելոյ: Ներքին Խաթունարխ՝ տունք 67: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Սարգսի: Ղամարլու՝ տունք 13: Եկեղեցի տակաւին ո՛չ գոյ: Ի տաճկաց՝ 17: Յարեւելեան կողմն գետոյն՝ Վաղարշապատ, տունք՝ 139: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Խաչի գիւղ (Մօլլատուրսուն)՝ տունք 11: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Խաչի: Ի տաճկաց՝ 13: Հաճիզարայ՝ տունք 13: Եկեղեցին յանուն Աստուածածնի: Ի տաճկաց՝ 4:

Տաճկաբնակք. Քիչիկքեանտ՝ հարկատուքն եւեթ, տունք 2: Այեարլու՝ տունք 11: Եասախլու՝ 31: Հարամլու՝ 3: Քիւրաքեանլու՝ 9: Զէյվա՝ 46: Քեօլանի Արալըղ՝ 47: Սէֆիապատ՝ 12: Ղարղապազար, Շօրլու Մէհմանտար՝ 290:

416. Բացի վերոյիշեալ գերդաստանաց գիւղօրէիցն գտանին ի սոյն Արագածոտն գաւառի վրանաբնակ գերդաստանք, որք չեն ի հաշուոյ երկրագործացն, այլ են խաշնադարմանք տավարածք են ի մահմէտական Տաճկաց ի Քրթաց՝ որոց կոչմունք թիւք գերդաստանացն ըստ այսց.