Արտազի հայկական իշխանութիւնը…

3. Արտազի թեմի հիմնադրումը եւ Թադէոս առաքեալի վանքի վերաշինումը

Թադէոս առաքեալի անուան եպիսկոպոսանիստ վանքի վերաշինման մասին տեղեկութիւններ պահպանած կարեւոր սկզբնաղբիւրը Կ. Գանձակեցու «Պատմութիւնն» է։ Նրա վկայութեամբ վանքն աւերուած է եղել «ի թուրքաց եւ ի հինիցն վարաց» [1] շատ ժամանակ առաջ, «քանզի յոլով ժամանակս անբնակ էր ի մարդոյ եւ ամայի» [2] ։ Վանքի վերշինութեան աշխատանքները ղեկավարել է նշանաւոր գիտնական եւ եկեղեցական գործիչ Յովհաննէս Վանականի աշակերտներից Յովսէփ վարդապետը, որն այդ ժամանակ, իր Կիրակոս ու Վարդան դասընկերների հետ միասին, մեծ հեղինակութիւն վայելող եկեղեցական էր։

Կոստանդին կաթողիկոսը 1247 թ. յատուկ կոնդակոս որոշեց Թադէոս առաքեալի նորաստեղծ թեմի սահմանները եւ յորդորեց վանքի վերաշինման նպատակին յատկացնել «ոսկի յոլով»։ Յովսէփ Վարդապետը, նիւթական ու բարոյական օժանդակութիւն ստանալով, դիմում է Անագուրակ-Նուին կոչուող մոնղոլ ցեղապետին, որի գերդաստանի ամառային կայանքը գտնւում էր վանքի շրջակայքում, եւ նրանից թոյլտւութիւն ստանալով վերաշինում է եկեղեցին, կառուցում գաւիթ եւ այլ շինութիւններ, մեծ միաբանութիւն ստեղծում («շինեաց զվանսն եւ ժողովեաց ի նա կրօնաւորս բազումս»)։ Ուշագրաւ է Կ. Գանձակեցու եւ այն խօսքը, որ «զօրքն թաթար ոչ էին թշնամի խաչի եւ եկեղեցւոյ, այլ եւ յոյժ պատուէին եւ ընծայս մատուցանէին, քանզի նախանձ հակառակութեան առ նոսա ոչ գտանիւր» [3] ։

Ե՞րբ աւարտուեցին շինարարական այս աշխատանքները, ստոյգ չգիտենք, կարելի է ենթադրել, որ 50-ական թթ. վերջերին։ Չգիտենք նաեւ որքան է ապրել արտազեցի կոչուած Յովսէփ վարդապետը եւ երբ կնքել իր մահկանացուն։ Նրանք յաջորդել է Տիրացու եպիսկոպոսը, որ աշակերտել է Վարդան Արեւելցուն [4] ։ Սա պաշտօնի վրայ էր արդէն 1285 թ, երբ նրա մօտ իջեւանեց եւ հիւրընկալուեց Կիլիկիայի Լեւոն Գ թագաւորը (1270-1289) Արղուն խանի արքունիքն այցելելու ճանապարհին։ Այս եպիսկոպոսի Տիրացու անունը ենթադրել է տալիս, որ նա մանուկ հասակից ընտրուած է եղել ու դաստիարակուել որպէս Թադէոս առաքեալի թեմի եպիսկոպոսացու։ Միջին դարերում Հայաստանի եկեղեցական թեմերի ու նշանաւոր վանական հաստատութիւնների առաջնորդական պաշտօնը, գրեթէ ամէնուրեք, ժառանգական բնոյթ էր ստացել եւ փոխանցւում էր առաջնորդի մերձաւոր ազգականներից մէկին (մեծ մասամբ՝ եղբօր որդուն), որը պաշտօնի էր կոչւում իր տարէց հօրեղբօր կենդանութեան օրօք, եւ փոխարինում նրան՝ մահուանից յետոյ։ Ամենայն հաւանականութեամբ այդպէս է եղել նաեւ տուեալ դէպքում, եւ Յովսէփ Արտազեցուն յաջորդել է Տիրացու եպիսկոպոսը՝ մերձաւոր ազգականի հանգամանքով։

Տիրացու եպիսկոպոսը շարունակել է իր նախորդի գործունէութիւնը Արտազի նորաստեղծ թեմի տնտեսական ու գեղեփարական հիմքերն ամրապնդելու, նրա հոգեւոր իշխանութեան տակ գտնուող վանական հաստատութիւնների շինութեան եւ կալուածքներով օժտելու գծով։ 1289 թ. ընդօրինակուած մի Աւետարանի յիշատակարանում հետաքրքրական տուեալներ են գրանցուած այն մասին, որ «ի ձեռն... մեծ դիտապետիս տէր Տիրացուի», «սքանչելի հրաշիւք» յայտնաբերուել են Սուքիասեան սրբերի նշխարները, շէնացուել է Կողբայ վանքը՝ վերստանալով նախկինում իրեն պատկանած կալուածքները. «Գանձագին արարեալ ազատեաց զբազմամեայ ծառայեալքս յայլազգեաց, եւ զհնացեալ եւ զամայացեալ հայրենիք եւ զվիճակ, որ յառաջ լեալ էր» [5] ։

«Գանձագին արարեալ», այսինքն՝ հնչուն դրամ վճարելով էին ընդարձակում իրենց կալուածքները Թադէոս առաքեալի նորաստեղծ թեմի առաջնորդները, ըստ երեւոյթին նիւթական օժանդակութիւն ստանալով նաեւ Կիլիկիայի հոգեւոր եւ աշխարհիկ աւատատէրերից։

Տիրացու եպիսկոպոսը 1293 թ. շարադրուած մի յիշատակարանի մէջ մեծարուած է «գերահռչակ եւ արժանապատիւ եպիսկոպոս» խօսքերով, ասուած է, որ նա փայլում է «իբրեւ զջահ վառեալ ի մէջ գիշերի», լինելով «նաւահանգիստ վտանգելոց եւ ծարաւելոց, շնորհաւք սուրբ առաքելոյն [Թադէոսի]» [6] ։

Այս յիշատակարանն ուշագրաւ է իր հարուստ բովանդակութեամբ։ Հեղինակը՝ Թորոս Դրազարկցին, ընկերակցութեամբ Թովմաս եպիսկոպոսի, եկել է Մեծ Հայք, 1292 թ. գրաւուած ու աւերուած Հռոմկլայի փոխարէն մի նոր վայրում կաթողիկոսական աթոռ հաստատելու եւ նոր գահակել ընտրելու նպատակով Արեւելեան Հայաստանի նշանաւոր հոգեւոր ու աշխարհիկ տէրերին Կիլիկիա հրաւիրելու յանձնարարութեամբ։ Նա յայտնում է, որ Հեթում թագաւորը, «բոլոր ուխտիւն եկեղեցւոյ եւ իշխանաւք հանդերձ» որոշել է «շնորհել բերդ ամուր եւ երկիր առատ սուրբ աթոռոյ Լուսաւորչին՝ առ ի հաստատել վերստին»։ Այսպիսով պարզւում է, որ եգիպտացիների կողմից գերեվարուած Ստեփանոս Հռոմկլայեցի կաթողիկոսի մահուանից անմիջապէս յետոյ Կիլիկիայում ժողով է գումարուել կաթողիկոսական աթոռի վերահաստատման օրակարգով։

XIII դ. վերջին ծանր վիճակ էր ստեղծուել Կիլիկեան հայկական թագաւորութեան համար։ Հիւսիսից եւ հարաւ-արեւմուտքից արշաւող թշնամիներն ասպատակում էին երկիրը, գերում ու թալանում. մոնղոլները, արդէն հակուած մահմեդականութեան կողմը, այլեւս շահ չունէին շարունակելու իրենց վաղեմի բարեկամութիւնը Կիլիկեան հայ իշխանութեան հետ. թուլացած ու միայնակ մնացած երկիրն այլեւս անկարող էր տոկալ զօրեղ թշնամիների յարձակումներին։ Հեթում Բ թագաւորը, եւրոպական երկրներից ռազմական օգնութիւն ստանալու սին յոյսեր փայփայելով, Կաթոլիկ եկեղեցու գերիշխանութիւնը պաշտօնապէս ընդունելու քաղաքականութիւն էր վարում։ Հէնց 1293 թ. նա հոգեւոր կոչում էր ընդունել, դառնալով ֆրանցիսկեան միաբանութեան անդամ՝ Յովհաննէս կրօնաւոր անունով [7] ։

Նոյն քաղաքականութեան ջատագով էր նաեւ կաթողիկոսական գահի թեկնածու Գրիգոր Անաւարզեցին, որ հակուած էր հարժարուելու հայ եկեղեցու դարաւոր աւանդութիւններից, ծառայագրուելու Կաթոլիկ եկեղեցու հովուապետին, հաւատ ընծայելով խաչակրաց նոր արշաւանքներ կազմակերպելու ձրի խոստումներին։

Հեթում թագաւորն ու իր կուսակիցները պէտք ունեին Մեծ Հայքի ամենախոշոր ու հեղինակաւոր թեմական առաջնորդների, մասնաւորապէս Արտազի, Տաթեւի, Հաղբատի ու Բջնիի եպիսկոպոսների աջակցութեանը՝ իրենց ծրագրերն իրականացնելու ճանապարհին [8] ։ Նրանց հետ բանակցելու նպատակով էր Հայաստան ուղարկուել Թովմաս եպիսկոպոսի գլխաւորած պատուիրակութւինը, որ յանձնարարութիւն էր ստացել, առաջին հերթին, ներկայանալ Արտազի աթոռակալ տէր Տիրացուին [9] ։ Թագաւորն ու կաթողիկոսացուն, անձամբ ճանաչելով այդ եկեղեցականին, գիտէին հաւանաբար, որ նա լատինամէտ քաղաքականութեան համակիրներից է։ Ուշագրաւ է եւ այն փաստէ, որ հէնց այս տարիներին Հեթում թագաւորի պահանջով փորձ է կատարւում վերացնելու Աղթամարի կաթողիկոսութեան վրայ 1114 թ. դրուած բանադրանքը, նաեւ Վասպուրականի հայ մեծամեծների համակրանքը շահելու մտահոգութեամբ [10] ։

1295 թ. աշնան ամիսներին մոնղոլական իլխանութիւնը փոթորկուել էր գահակալական արիւնահեղ կռիւներով։ Իշխանութիւնը գրաւած Բայդուի դէմ գահի յաւակնորդ Ղազանը՝ Արղուն խանի որդին՝ ուղարկեց իր զօրահրամանատար Նովրուզին, որը Նախիջեւանում, 1295 թ. հոկտեմբերի 4-ին պարտութեան մատնեց ու սպանել տուեց Բայդուին [11] ։

Նովրուզ ամիրի եւ Սադրադդին Սահիպ դիւանի նախաձեռնութեամբ մոնղոլական զօրամասերը սկսեցին անլուր հալածանքներ քրիստոնեայ հպատակների նկատմամբ։ Նախիջեւանի, Արտազի եւ Մարաղայի շրջաններում ոչնչացուեցին մեծ թվով եկեղեցիներ եւ «բազում վիշտս եւ անհնարին աղէտս հասուինն քրիստոնէից ընդ ամենայն տեղիս» [12] ։ Բարեբախտաբար այս խժդժութիւնները երկար չտեւեցին. Նովրուզը շուտով, իր մերձաւորների հետ միասին, կասկածուելով դաւաճանութեան մէջ՝ մահապատժի ենթարկուեց։ Ղազան խանը, ընդառաջելով իրենց այցի եկած Հեթում Բ թագաւորին, հրաման արձակեց դադարեցնել բռնութիւններն ու աւերածութիւնները, այդբանի մէջ մեղադրուելով մահուան դատապարտուած Նովրուզին։

Արտազի Ս. Թադէի վանքը մեծապէս տուժեց Նովրուզի զօրքերից. Տիրացու եպիսկոպոսը անասելի տանջանքների ենթարկուեց ու կողոպտուեց։ Ս. Օրբէլեանն այդ մասին գրում է. «Ըմբռնեցին եւ զեպիսկոպոսն Առաքելոց զտէր Տիրացուն, եւ ազգի ազգի անարգանօք ձաղեցին, եւ առին զամենայն ինչս նորա. բայց ի վանքն նորա, որ էր շիրիմ սուրբ առաքելոյն Թադդէոսի, քանդեցին զշինուածս տանցն, աւերեցին, կողոպտեցին եւ իսպառ կործանեցին» [13] ։ Նոյն դէպքերի մասին տեղեկութիւններ է գրանցել նաեւ մի յիշատակագիր. «Ի թւին ՉԽԶ (1297) էր աշխարհակալ Ղազանն, եւ եպիսկոպոս Սիւնեաց՝ Ստեփանոս Տարսայճի որդի, եւ եպիսկոպոս Թադէոսի առաքելոյ՝ Տիրացու, որ բազում նեղութիւնս կրեալ յանօրինաց, յաւերեալ տանց եւ շինուածոց վանից ի չարագլխէն Նաւռուզայ» [14] ։

Սրանք են Տիրացու եպիսկոպոսի մասին պահպանուած ստոյգ վկայութիւնները։

Ս. Թադէի վանքի հարաւարեւմտեան սեան պատուանդանը շիրմաքարի դեր է կատարել նշանաւոր անձնաւորութեան աճիւին. անցեալ դարավերջին այդ պատուանդանի վրայ կարդացուել է «Թւ. ՉԽԷ (այսինքն՝ 1298 թ. ) այս հանգիստ ///» եղծուած արձանագրութիւնը [15] ։ Կարծում ենք, որ այստեղ ամփոփուած են հէնց Տիրացուի մասունքները, ուտի նա իր մահկանացուն կնքել է Նովրուզի կողմից խոշտանգուելուց ընդամենը 2-3 տարի յետոյ՝ 1298 թ. ։

Տիրացու եպիսկոպոսին յաջորդել է անուանի եկեղեցական գործիչ, Արտազի հայկական իշխանութեան փաստական հիմնադիր Զաքարիա եպիսկոպոսը, որ յայտնի է պատմութեան մէջ Ծործորեցի մականունով։ Սրա եռանդուն գործունէութեանն անդրադառնալուց առաջ պէտք է պարզել մի թիւրիմացութիւն։

Հեթում թագաւորին ուղղուած իր նշանաւոր նամակի մէջ, որի գրութեան տարեթիւը ստոյգ որոշուած չէ, Գրիգոր Անաւարզեցի լատինամոլ կաթողիկոսը յիշատակում է Մեծ Հայքի նշանաւոր այն եկեղեցական գործիչներին, որոնց վերջին երեք տարիների ընթացքում տեղեակ է դարձել (հարկաւ՝իր նուիրակների միջոցով) Կաթոլիկ եկեղեցու հետ մերձենալու նպատակով դաւանաբանական զիջումներ կատարելու իր ծրագրերի մասին։ Նա գրում է. «Եւ յառաջ զայս ասեմք զօր ի դէպ է, որ մեր հայերուն Արեւելցւոյ մեծերուն զիրքս գիտացուցել եմք եւ կեցուցել։ Առաջինն Օրպելին, որ Սիւնեաց արհիեպիսկոպոս, որպէս հոգեւոր իշխան գոլով, նոյնպէս եւ մարմնաւոր, եւ իւր ընգերացն ցուցաք զգիրքսն եւ հաստատեցաք այս տարի եւ յանցեալ տարին՝ տէր Յովհաննէսի Առաքելոց եպիսկոպոսի, եւ ի միւս այլ ամին Բջնեցուն եւ Վարագեցեաց [16] ։

Մ. Չամչեանի կարծիքով այս գրութիւնը շարադրուած պէտք է լինի 1294 թ. ։ Ըստ այդմ այստեղ Առաքելոց եպիսկոպոս կոչուած տէր Յովհաննէսը նոյնանալու է Տիրացու եպիսկոպոսի հետ [17] ։ 1294 թ., սակայն, անհաւանական է, քանի որ թղթի գրութեան ժամանակ Սիւնեաց եպիսկոպոս է յիշւում Յովհաննէս Օրբելը՝ 1303 թ. վախճանուած Ստեփանոս Օրբելեանի յաջորդը։ Ոստի պէտք է համարել Մ. Օրմանեանին, որ նամակի շարադրման ժամանակը յարմար է գտնում «գոնէ մինչեւ 1304 յետաձգել» [18] ։

Այս դէպքում մնում է երկու ենթադրութիւն անել։

Գրիգոր Անաւարզեցին իր նամակի մեր կողմից վկայակոչուած հատուածում խօսում է Սիւնիքի, ինչպէս, նաեւ Բջնիի եպիսկոպոսների մասին, որոնցից մէկի միայն մականունն է նշում (Օրպել), իսկմիւսի անունն էլ չի տալիս։ Յայտնի է, որ այդ երկու բարձրաստիճան եկեղեցականներն էլ Յովհաննէս են կոչուել [19] ։

Այս հանգամանքը ենթադրել է տալիս, որ նամակը շարադրելիս Անաւարզեցին, թերեւս, շփոթուել է ու գրչի վրիպումով Յովհաննէս անունը Բջնիի կամ Սիւնիքի եպիսկոպոսներին յատկացնելու փոխարէն, տուել է Առաքելոց աթոռի եպիսկոպոսին։ Բացառուած չպէտք է համարել եւ այն վարկածը, որ Տիրացու եպիսկոպոսից յետոյ ու Զաքարիա Ծործորեցուց առաջ Արտազի եպիսկոպոս է եղել իրօք ոմն Յովհաննէս. այդ դէպքում պէտք է արձանագրել, որ նա՝ շատ կարճ պաշտօնավարելով՝ շօշափելի հետք չի թողել պատմութեան մէջ։