Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Ա)

/17/ ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ
ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՊԱՏԱՆԵԿՈՒԹՅՈՒՆ

Հայրական տուն: Խալֆայական դպրոց։ Քաղքենի միջավայրի մտավոր առօրյան: «Մեռելահարցուկ»–ի կենսագրական ատաղձը: Գաբրիել Պատկանյան եւ նրա վարժատունը: Անդրանիկ ընթերցանություն: Գրական առաջին քայլափոխ։

 

Միքայել Նալբանդյանը ծնվել է 1829 թ. հոկտեմբերի 26-ին (ն. տ. նոյեմբերի 7-ին) [1], Նոր-Նախիջեւան քաղաքի հետընկած թաղամասերից մեկում, պայտառ Ղազարի ընտանիքում: Ընտանիքը բազմանդամ էր, խորդուբորդություններով պառակտված: Նորածինը տան տասներորդ զավակն էր, Հոր չորրորդ ամուսնության պարգեւը: Պապենական հասկացությամբ քրիստոնյա հայ մարդկանց չորրորդ ամուսնությունը համարվում էր չարաղետ երեւույթ, երկնքի պատուհասին արժանի: Ներսես Աշտարակեցուն ուղղված մի թղթում՝ հետագայում Հարություն աղա Խալիբը, Նալբանդյանի կատաղի հակառակորդը, գրում էր, թե «յիշեալ պատանի Միքաէլն ծնեալ գոլով ի չորրորդ ամուսնութենէ, որպես ծնունդ նորա, ապօրինի, նոյնպէս եւ գործք եւ ընթացք նորա անկարգ եւ չար ճանապարհաւ» [2]: Հետաքրքրական է, որ պայքարի այդ ժանգոտ զենքը բանեցնում էին ոչ միայն աղա Խալիբը կամ եվրոպական կրթությամբ զրահված Այվազովսկին, - այլեւ Նալբանդյանի եղբայրներից երկուսը՝ Խալիբ-Այվազովսկի խմբակցությանը հարած Գրիգորն ու Լուսեղենը: Գժտվելով հակաԽալիբյան Սերոբե եւ Միքայել եղբայրների հետ՝ ուստա Ղազարի մահից Հետո, նրա անդրանիկ որդիները եւս օգտագործելու էին Մուխալի «ապօրինի» ծնունդի տեսությունը՝ հոր ժառանգությանը մենակ տիրա/18/նալու համար [3]: Այս փաստերը լիազորում են մեզ ասելու, թե պապենական մլած հասկացությունների հետ Նալբանդյանն օբյեկտիվորեն գտնվում էր կոնֆլիկտի մեջ, եթե ոչ իր ծնված իսկ վայրկյանից, գեթ իր ծննդյան հանգամանքներով:

Նալբանդյանի ընտանիքը պատկանում էր քաղաքի տոհմային արհեստավորների շարքին: Դարբնությունը կամ պայծառությունը ժառանգական զբաղմունք էր այդ ընտանիքում: Պայտառության արհեստով զբաղվել էին նախապես ուստա Ղազարի նախնիները: Պապենական արհեստի անունով է հենց, որ նրա զավակները կազմում էին իրենց ազգանունը՝ «Տեմիրճյան» կամ «Դարբինյան»: Հոր անունով կամ ազգանունով Միքայելը նախապես կոչվում էր Խազարյան կամ Դարբինյան [4]: Հետագայում — Ղրիմում — ապագա հրապարակախոսը գրվում էր Նալբանդյան:

Նալբանդյանի հեռավոր նախնիները, ինչպես պատմում են, եղել են Պրիմի խանի ձիերի երամապետներ: Նոր-նախիջեւանցիները պատմում են, թե դրանցից ոմանք, Թաշչի-օղլիներ կոչված, ժառանգաբար վարել են խանական պայտառապետի պաշտոն, որով մեծ դիրք են գրաված եղել եւ վարել բարեկեցիկ կյանք:

Բոլոր պարագաներում ապագա հրապարակախոսի անմիջական նախորդները նրա մանկության օրերին չեն ունեցել Թաշչի-օղլիների մեծ բարեկեցությունը: Այն մարդը, որին վիճակվելու էր դարբնել հայ հասարակ մարդկանց հասարակական-քաղաքական գիտակցությունը, ծնվել էր հասարակ դարբնի ընտանիքում: Հետագայում Ռ. Պատկանյանն ինքնագոհությամբ եւ ոչ առանց սնապարծ չարամտության կարծես ուզում էր նշած լինել իր եւ Նալբանդյանի ներհակության սոցիալական խոր արմատները, երբ ասում էր. «Նալբանդյանցը հասարակ, գռեհիկ ընտանիքից էր, իսկ մեր ընտանիքը Նախիջեւանի ինտելիգենտ ընտանիքներից էր. իմ մեծ հայրը վարժապետ էր, հայրս՝ ե՛ւ վարժապետ, ե՛ւ քահանա» [5]:

Այն հարկը, որի տակ աշխարհ եկավ Նալբանդյանը, գտնվում էր քաղաքի անշուք ծայրամասում՝ ներկայիս Դոնի Ռոստով քաղաքի Պրոլետարական ռայոնի 31-րդ գծի վրա, ուր ապրում էր քաղքենիության վարի, պլեբեյական, արհեստավորական խավը: Փայտաշեն, միհարկանի այդ /19/ տունը, որ, ինչպես վկայում էին հին քաղաքացիները, մի ժամանակ կրել 39-րդ համարը, ներկայիս քանդված է եւ փողոցի հետ հավասարեցված:

Կյանքի վերջում ծերունի Ղազարը, թողած հին արհեստը, «բազարի տեղում» զբաղվում էր մանր առեւտրով: Ծերունու օրինակին հետեւեցին չափահաս որդիները՝ նվաճելով հետզհետե բարեկեցիկ կենցաղ: Սրա նշաններից մեկն էր, որ լքելով հայրական հին պարզ տնակը՝ նրանք բնակություն հաստատեցին 26-րդ գծի վրա, իրենց կառուցած եւ մինչեւ հիմա իսկ կանգուն երկհարկանի քարաշեն տանը: Նալբանդյանի եղբայրներից մեկը, որ դեղորայքի — «ատտարանոցի» — խանութ ուներ Նախիջեւանում, կենտրոնական Ռուսաստանի հետ հաստատած առեւտրական կապերի շնորհիվ հարստացած, բնակարանի հետ միաժամանակ հարկ համարեց նորոգել նաեւ իր անունն ու ազգանունը՝ Սերոբե Նալբանդյանը դարձնելով Սերաֆիմ Կուզնեցով:

Ստ. Նազարյանցը բնութագրում է Նալբանդյանի հորը իբրեւ «բարեպաշտ ու աստծու երկյուղով լցված» քրիստոնյա մարդու, որը անցուցել է յուր կյանքը անստգտանելի անարատությամբ, արժանի փոխարեն ստանալով յուր հասարակության անկեղծ հարգությունը» [6]: Առաքինի ու բարեսդաշտ մեկն էր նաեւ Նալբանդյանի մայրը՝ Մարիաննա Չերչեգյանը, որը կապված էր Մուխալին նահապետական ծնողի սիրով ու խնամածությամբ:

Ձեռք բերելով անկարոտ ապրուստ եւ իբրեւ ի բնե «հասկացող մարդ», ուստա Ղազարը հոգատար գտնվեց կրտսեր զավակի կրթության նկատմամբ: Մուխալի վտիտ, բայց աշխույժ ու ժիր մարմնի մեջ խլրտում էին արագ միտք ու սուր հիշողություն: Նրա համարձակ բնավորության զարգացման համար նպաստավոր էին նույնիսկ ընտանեկան պայմանները: Բազմանդամ ու աղմկահույզ այդ միկրոկոսմոսը նախնական այն անոթն էր, ուր շաղախվեց նրա եռուն եւ ներգործուն նկարագրի թթխմորը:

Յոթ-ութ տարեկան հասակում ծնողները Մուխալին տալիս են իրենց թաղի ս. Թորոս եկեղեցու տիրացու Փափազ օղլու Օգսենտ-Եղիշեի խալֆայական դպրոցը: «Դեռ փոքր երեխա լինելով, — գրում էր Նալբանդյանի մասին նրա ընկեր Հ. Բերբերյանը, — Նալբանդյանցը ջոկվում էր յուր եղբայրների եւ քույրերի մեջ թե՛ իր խելացի դատողություններով եւ թե՛ սրախոսությամբ: Նա շատ ընդունակ էր եւ աշխատասեր՝ թե՛ փոքր, թե՛ մեծ բաների մեջ, գիտության թե արվեստի մեջ: Նոր խաղեր հնարել, խաղալիքներ շինել, «գրել կարդալ» սովորել — ահա ինչ բանում էին անցնում նրա մանկական օրերը» [7]: Դասակիցները պատմում էին, թե ինչպես նա /20/ կարողանում էր մեկ անգամ կարդացած հատվածը անգիր ասել: «Երբ յոթնամյա տիո մեջ տրվեցավ ուսման, — գրում էր հետագայում Նալբանդյանի մասին նրա դասընկեր Ավետիք Խազեզյանը, — մեկ ամսվա միջոցում ավարտելով այբբենարանը, հեգերենը եւ Սաղմոսը, վարժ կարդում էր՝ հավասար մեկ կամ երկու տարի վարժված աշակերտաց» [8]: Խալֆան մեկն էր այն տիրացուներից, որոնց պատկերը հետագայում գծագրվեց Կոմս Էմմանուելի «Հիշատակարան»-ում: Դրանք, պատմում է Կոմսը, երեւում էին մի գյուղում կամ մի գոմի մեջ, ահագին գավազանը ձեռքին՝ մոնթերի ոսկերքը ջարդելու համար: Մոնթերի սովորածը ժամագիրք ու շարական սերտելուց դենը չէր անցնում սովորաբար: Իրական կյանքն ու բնությունը եւ մարդը ուսման շրջանից դուրս էին մնում՝ այդտեղ: Մեծ բան էր, եթե դպրոց ավարտողները կարողանային կարդալ ու հասկանալ «Պղնձե քաղաքի» կամ «Յոթն իմաստասիրաց» բարոյախոսական պատմությունները:

Յուրացնելով վարժ կարդալ-գրելու արվեստը, ուշիմ մանուկը գրեթե սպառեց խալֆայի իմաստության սուղ պաշարը: «Սոս եւ Վարդիթերի» կրիտիկայում Նալբանդյանը պատմում է մի միջադեպ, որ տեղի էր ունեցել, ըստ երեւույթին, հենց տիրացու Օգսենտի դպրոցում: Օրերից մեկում Մուխալը բացատրություն է խնդրում «վարպետից» Արագածի կանթեղի մասին: Վերջինս բացատրում էր, թե Լուսավորչի հրամանով Արագածի (ույսը ցրում է գիշերվա մութը՝ սրբին Նարեկ քաղելու հնար տալու համար: «Ո՞ւմ էր հրամայում Լուսավորիչը», — հարցնում է Մուխալը: Ուսուցողին հանկարծակիի է բերում մոնթի հանդուգն հարցասիրությունը: «Ճիպոտը եղավ պատասխանը, — պատմում է դառնությամբ Նալբանդյանը, — այնպես որ ցավիցը մղկտալով վարպետին էլ, կանթեղն էլ մտքումս շուլալեցի»: Դեպքը վկայում է եթե ոչ պատժվողի չար սրամտության, գեթ նրա աշխույժ մտքի մասին: Խստաբար «վարպետը» զգում էր կարծես, թե ում էր սաստում բարակ ճիպոտը, ասես առիթ տալով մանուկ Մուխալին նախազգալու դաժան այն հակամարտը, որ սկսվում էր արթնացող իր մտքի եւ տիրող շրջադրության միջեւ:

Նալբանդյանի մանկության տարիներին Նոր-Նախիջեւանի կյանքը չէր ելնում տաղտուկ առօրյայի շրջանակից: Տիրում էր միջնադարյան տրադիցիաների հեղձուկ մթնոլորտը: Կուլտուրական գերիշխող շահախնդրություններն ունեին այն տեսքը, որ հետագայում Նալբանդյան-հրապարակախոսը բնորոշում էր «ասիական անշարժություն», «ասիական հոգու վայրենի եւ բարբարոս ազդեցություն» բառերով: Տգիտության եւ սնահավատության այն դարն էր այդ, երբ ասպարեզին իշխում էին Լու/21/սավորչի ձեռին Նարեկ նշմարող օգնենտները: Խալֆան մարդ տաշող վարպետ էր եւ իբրեւ այդպիսին՝ Դեւկալիոն դյուցազնի աշակերտ, այն տարբերությամբ միայն, որ հույն վարպետը քարը մարդ էր դարձնում, մինչդեռ նրա հայ պաշտոնակիցը կարծես կամենում էր քար դարձնել մարդուն:

Նալբանդյանի պատմելով՝ «Ուրբաթագիրք»-ն ու «Ախտարք»-ը հարգի էին քաղաքում, որպես բուժական ու գուշակողական արվեստի ոսկեհանք: լայն ընթերցանության նյութ էր մատակարարում նաեւ օրացույցը, որպես եղանակներ գուշակելու կամ արյուն թողնելու համար չար ու բարի օրեր որոշելու բանալի: Պակաս տարածված չէր «Էփիմերտե» երազագիրքը, որզես աշխարհի պատահարները, լուսնի եւ արեգակի խավարման հետեւանքները կամ արագիլի երթը գուշակող իմաստությունների մատյան: «Ասիական պղտոր տեսություններից» քիչ թե շատ ազատագրված հատուկենտ մտավորականների հետ հաջողությամբ մրցում էին բերբերն ու գրբացը, տերտերն ու տիրացուն: Այս կարգի «բանիմացներին» ուներ մասամբ Նալբանդյանը աչքի առաջ, երբ հետագայում գրում էր, թե «ստության խավարատեսիլ զինվորքը», հենված տգիտության եւ խաբեբայության արծաթե սվինին, նետաձիգ ու քարաձիգ էին լինում լուսավորության ու գիտության առաքյալների դեմ: Հաղթությունը մնում էր տակավին բավարար մըտության եւ նանրահավատության բաժին, «որովհետեւ, — բացատրում էր նա, — ստությունը, խաբեբայությունը արծաթ ունի, նա կաշառքը ձեռքին նստած է պատրաստ, նա կարող է դրանով հաճոյանալ մարդերին եւ մի անցավոր փառք ճարել» [9]:

Այս տողերը մերկացնում են տիրող մտայնության դասակարգային աստառը: Դժվար չէ կռահել, որ այդ պահին լուսավոր ու ազատ մտքերի դեմ ընդվզող գռեհկամիտ աղաները, խաբեբա առեւտրականները, տգետ տերտերները եւ խալֆաներն ու գրբացները կազմում էին սոցիալական այն տարրերը, որոնց վրա կարող էին հենել ոսկեպարկի կամ հոգեւոր գավազանի զորության հետ մտերիմ կապեր որոնող քաղաքի վարչականդատական ու ոստիկանական օրգանների պետերը:

Նալբանդյանի «Մեռելահարցուկ»-ում — ուր որոշ ընդհանրացումներ կան Մուխալի հիշողություններից — գտնում ենք հետաքրքրական նյութեր, որոնք լրացնում են իշխող կացության մտավոր պատկերը: Վեպի հերոսներից մեկը՝ Շաքարյանցը, տարիների ընթացքում պարապում էր կախարդաբանությամբ, իրեն առաջնորդ ունենալով «Ուրբաթագիրք»-ը կամ «Վեցհազարյակ»-ը: Մորթած սեւ հավի, սեւ կատվի, սեւ կոթով դանակի եւ կախարդական այլ հնարներով նա բանեցնում էր վհուկության ար/22/հեստը, հավատացած աներեւույթ ոգիների գործակցությանը: Մի ուրիշը սատանայական փորձանքներից վահանափակում էր իր անձը այլեւայլ դիվահալած աղոթքներով եւ ծեսերով: Վեպի պերսոնաժներից մի քանիսը զբաղվում են աստղագիտությամբ ու ալքիմիայով: Նկարագրված քաղաքում մարդիկ քայլում են պապենական անթացուպով: Չկա մատենադարան, թատրոն կամ ժողովարան: Հանրային շահագրգռությունը դառնում է եկեղեցու, նրա արարողությունների, նրա «բարեզարդության» ու վարչության շուրջը: Առավոտ-երեկո մարդիկ ժամ էին հաճախում, տարին մի քանի անգամ պատարագ ու մատաղ անում, պահում պաս ու ծոմ: Իբրեւ ջերմեռանդ հավատացյալ, լուսավորչականը պատրաստ էր ջարդել լութերական համարվածի քիթն ու պռունգը: Ուսումն ու գիտությունը անհարգի էին ու կասկածելի: Տիրող հայացքն արտահայտող Մանթուխյանն այն համոզմունքին է, թե դպրոց կառուցելու փոխարեն, լավ է եկեղեցի շինել, սրբապատկերներն արծաթապատել, անպակաս անել քառասնիցը: Կասկածելի ու խելագար է համարում նա եւ ամբողջ սրտով ատում մանավանդ լուսավորություն քարոզող Կոմս Էմմանուելին: «Ո՞ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ ազգը սիրեր ու նրա օգուտը պահեր, — հարցնում է նա: — Ամենայն ոք, որ փոքր ի շատե ուսումն է ստանում՝ մոռանում է յուր ազգը, յուր հավատն ու օրենքը, ոչ պահք է իմանում, ոչ մատաղ, ոչ քավություն, ոչ թողություն»: Վարժատուն ասած բանդ, համոզված էին շատերը, հավատի նեցուկ չէ. դպրոցն ուսուցանում է լեզուներ եւ արտաքին գիտություններ, բայց միջոց չէ՝ հոգու փրկության, այլ, մանավանդ, պատճառ նրա կորստյան: Այս հայացքի շնորհիվ է հենց, որ քաղաքի վարժատները հանձնվում էին տերտերի՝ կամ տիրացվի խնամքին, քանի որ միայն նրանք կարող են վստահություն ներշնչել կրոնական անաղարտության մասին: Ալքիմիայով տարված Մանթուխյանի համար «ազգը եկեղեցին է, հոգեւորքն են». աշխարհական մահկանացուները մասնավոր մարդիկ են եւ իրենց հոգեփրկության մասին մտածելուց զատ, չունին այլ պարտականություն: Ազգի մասին ունենալիք հոգսը եկեղեցու եւ կղերի բաժինն է բացառապես:

Այնուամենայնիվ, Նոր-Նախիջեւանում սկսում էին վառվել նաեւ կրթության եւ կուլտուրայի օջախներ: Խալֆայական կամ տերտերական սովորական վարժատներից ուսուցման դրվածքն անհամեմատ ավելի լավ էր գավառական դպրոցում — խոնախում, — որ բացվել էր Նոր-Նախիջեւանոմ 1837 թվականին: Այդտեղ սովորում էին գլխավորապես հարուստների զավակները, դասավանդում էին Մոսկվայից հրավիրված լազարյանավարտներ Թեոդորոս Խադամյանը եւ Սարգիս Տիգրանյանը:

Խադամյանը հայտնի է «Մուզայք Արարատյան»-ում տպված իր ոտանավորներով եւ Երեւանի գրավումից հետո գրած իր «Խնդա այսօր /23/ Հայաստան»-ով, որ Նալբանդյանի պատանության ժամանակ հայրենասիրական տարածված երգ էր: Բացի այդ, 1829 թ. նա լույս էր ընծայել «Պատասխանիք» վերնագրով մի աշխատություն՝ ուղղված անհայտ մի հեղինակի դեմ, որը «Մոսկովսկի Տելեգրաֆ»-ի էջերում քննադատել էր Սալլանթյանի քերականությունը: Նալբանդյանը հետագայում «գիտնականի» անուն էր տալիս նրան:

Սարգիս Տիգրանյանը սովորել էր Լազարյան ճեմարանում եւ Մոսկվայի համալսարանում: Նա Բելինսկու եւ Լերմոնտովի համալսարանական ընթացակիցներից էր եւ առավելապես հայտնի՝ Ռասինի «Գողոթիա»-ի գրաբար իր թարգմանությանը կցված տրակտատով, ուր ակադեմիական ոճով արծարծում էր «ողբերգականի» արիստոտելյան տեսությունը: ՆորՆախիջեւանում նա հայտնի դարձավ «Հեյ, մեյդի բացեք մեյդան» իր երգով: Երեւանի Գրականության թանգարանում պահվող իր անտիպ «Հիշատակարան»-ում Գաբրիել Պատկանյանը գրում էր. «Այս Տիգրանյան Սարգիս էր Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանի՝ Սալլանթյան Միքայել արքեպիսկոպոսի լավագույն աշակերտներից մեկը: Երբ Մոսկվայից եկավ… սկսավ Տեր Գաբրիելի, եկեղեցականաց եւ եկեղեցվո իսկ դեմ ի գործ դնել անսանձ լեզու, որ ազատամտություն էր կոչվում: Եվ արդարեւ Նախիջեւանցոց մեջ առաջին խանգարմանց սերմն ձգեց…»:

Քաղաքի կուլտուրական ընդհանուր մակարդակը բարձրացնելու տեսակետից Խադամյանն ու Տիգրանյանը նշանավոր դեր կատարեցին մանավանդ իրենց կազմակերպած ներկայացումներով: «Քաղաքական վարժարանի մեջ, — վերհիշում էր հետագայում Նալբանդյանը, — պ. Խատամյանցը եւ պ. Տիգրանյանցը քանի անգամ պատճառ տվեցին հայերին մի բան տեսանելու կամ լսելու թատրոնական բեմից մայրենի լեզվով» [10]:

Նալբանդյանը երկար չմնաց Օգսենտ-Եղիշեի դպրոցում: Տեսնեյով «վարպետի» անճարակությունը, հայրը ղրկում է տղային գիտունի եւ բանաստեղծի տարածուն համբավ վայելած Պատկանյան տեր Գաբրիելի մասնավոր վարժատունը: Այդտեղ Նալբանդյանը սովորեց մոտ ութ տարի՝ 1837 թվականից մինչեւ 1845 թվականի վերջերը [11]:

Պատկանյանի մասնավոր դպրոցը սպասարկում էր քաղաքի ունեւորներին: Սովորողների ծնողները պարտավորվում էին վճարել ուսուցչին տարեկան մեկ ոսկի, սակայն աչքի առաջ ունենալով Մուխալի բացառիկ ընդունակությունները, 1838 թվականից սկսած յոթ տարի շարունակ տ եր Գաբրիելը ձրիաբար էր սովորեցնում Մուխալին: Տեր Գաբրիելի /24/ դպրոցը գտնվում էր նրա սեփական տանը: Դպրոցը չուներ հատուկ կարգ ու սարք. ո՛չ դասարանների բաժանում, ո՛չ դասացուցակ, ո՛չ գրասեղան ու գրատախտակ եւ ո՛չ իսկ հարմար դասագրքեր: Ամեն ինչ կատարվում էր ընտանեբար. ուսուցիչը վերաբերվում էր աշակերտներին պարզ ու մտերմաբար [12]:

Նույն այդ դպրոցում Նալբանդյանի աշակերտակից եղան Գր. Սալթիկյանը, Ավետիք Խազեզյանը եւ Մկրտիչ Խռղիյանը:

«Հայրս, Գաբրիել Պատկանյանը, — գրում էր իր հոր մասին բանաստեղծ որդին, Ռափայել Պատկանյանը, — յուր ժամանակումը եւ յուր քաղաքի մեջ համարվում էր երեւելի քարոզիչ, հայկաբան եւ պատմագետ: Այս որ ասում եմ՝ օրես 45-50 տարվա բան է. իսկ գիտցողը գիտե, թե 50 տարի առաջ ինչ վիճակի մեջ էր հայկական մտավոր զարգացումը: Ի պատիվ հորս այսքան միայն կասեմ, որ նա Նոր-Նախիջեւանի համար ամբողջ 30 տարի մի տեսակ բարոյական արեգակ էր, որ յուր շուրջը սփռում էր լույս եւ ճշմարտություն: Այն ընդհանուր հարգանքը եւ զարմանքը, որ շրջապատում էր հորս՝ կարծես թե պիտի դարձներ նորան անձնապաստան, ինքնահավան, եսամոլ: Բայց իրոք այդպես չեղավ: հայրս մնաց համեստ եւ, որ գլխավորն է, նա չկուրացավ եւ չկուրացուց յուր չորս կողմ եղողներին. նա միշտ ասում էր, որ նա լոկ աշակերտ է հարց Մխիթարյանց, Միքայել Սալլանթյանին եւ այդ միջոցներին նոր ծագող աստղին — Մկրտիչ Էմինին» [13]:

Խոսելով որ արժանիքների մասին, Պատկանյան-որդին մասամբ չարաշահում էր հիպերբոլիկ համեմատությունների արվեստը: Այնուամենայնիվ, Պատկանյան քահանան բացառիկ գիտության ու ձիրքի տեր մարդ էր իրոք: Ն. -նախիջեւանցիները նրան համարում էին «քաջարթուն է: Ճարտար մարդ»: Սակայն անցյալ դարի 40—50-ական թվականներին նա հանդիսանում էր ոչ միայն Նախիջեւանի, այլեւ ամբողջ հայ մտավորականության աչքի ընկնող, բազմասեղյակ ու խոհուն ներկայացուցիչներից մեկը: Այդ մասին են վկայում նրա թողած տպագիր եւ մանավանդ նրա անտիպ երկերը, որոնց մենք առիթ պիտի ունենանք անդրադառնալու այդ կապակցությամբ: Նրա երկերն ու գործունեությունը ցույց են տալիս միաժամանակ, որ աշակերտելով հին տիպի գիտուններին, որոշ խնդիրներում նա, այնուամենայնիվ, կարողացավ որդեգրել ու կենսագործել նոր, պրոգրեսիվ հասկացություններ:

Նալբանդյանն անշուշտ իր վարժապետին նկատի ուներ, երբ Կոմս Էմմանուելի «Հիշատակարան»-ում ակնարկում էր լույսի եւ ճշմարտության /25/ համար հայրենի քաղաքում նահատակված մտավորականների մասին, կամ, երբ նշում էր այն «ուսումնական ազգայինի» մասին, որը քսան տարի առաջ (այսինքն՝ 30—40-ական թվականներին, Ա. Հ. ) գտնվում էր այդ քաղաքում «դաստիարակական պաշտոնով», եւ կրելով դժնդակ պայմանների հարվածներ՝ ապրեց «վհատական եւ ողբալի դրություն» [14]: Այդ ժամանակաշրջանն ուներ աչքի առաջ Կոմս Էմմանուելը, երբ գրում էր. «Ո՜հ, ահա երեսուն նոր տարին անցուցել եմ ես, նոցանից մինչեւ քսանը նույնպես ուրախացուցել են ինձ, ինչպես այժմ շատ մարդերի, բայց այս վերջին տասն նոր տարիքը ի՞նչ բաների վկա են եղել իմ հետ միասին, ի՞նչ ողբալի եւ արտասվելի գործերի ականատես, որ գործվել էին մեր խնայելի ազգի մեջ» [15]: Քսանամյա այն ժամանակաշրջանը, որի մասին ակնարկում է այստեղ Կոմսը, մանկության եւ պատանեկության այն տարիներն էին, որոնց մասին ավելի ուշ Նալբանդյանը հայտնի իր ոտանավորներից մեկում գրում էր. ՝

Մանկությա՜ն օրեր, երազի նման

Անցաք գնացիք, այլ չեք դառնալու,

Ո՜հ դուք երջանիկ, ո՜հ անհոգ օրեր,

Ընդունակ միայն ուրախացնելու…

Մանկությա՜ն օրեր, ինչո՛ւ այդպես շուտ

Թռաք գնացիք, անդարձ հավիտյան…

Ձեզանից հետո եկավ գիտություն,

Յուր ծանր հայացքով աշխարհի վերա,

Ամեն բան ընկավ մտածության տակ,

Րոպե չմնաց ազատ կամ ունայն:

Բանաստեղծն անկեղծ էր անշուշտ: Գրելով այս տողերը, նա վերհիշում էր այն, ինչ վերապրել էր եւ զգացել ուսումնառության առաջին իր տարիներին: Իմացության այն ժամանակամիջոցը, երբ վառ հարցասիրությամբ նա զննել սկսեց աշխարհ երեւույթները, Նալբանդյանի պատանեկության ժամանակներն էին, այն շրջանը, երբ նա աշակերտում էր Գ. Պատկանյանին: Ուշագրավ է, որ Նալբանդյանի դասընկեր Ռափուշը՝ Պատկանյան վարժապետի բանաստեղծ որդին, գրեթե նույն զգացումներով էր վերհիշում մանկության եւ պատանեկության ապրումների իր ոսկե շղթան: «Բախտը ամեն մարդու ճակատագրած չէ, — գրում էր նա, — բայց ամեն մարդու վիճակված է եղել մանկություն եւ պատանեկություն: Երանի մեր այդ տարիքին, որը հիշատակը միշտ քամում է մեր աչքերեն - սփոփիարար արտասունք» [16]:

/26/ Նախապես Գաբրիել Պատկանյանը սովորել էր իր հոր՝ Պոլսից եկած Սերովբե վարժապետի դպրոցում, մտավորապես մարզվել Ալամդարյանի եւ Սալլանթյանի հետ: Հետագայում ինքնուսությամբ այնքան էր զարգացել ու հասունացել, որ հմտություն էր ձեռք բերել «բարձր կրթության համար աշակերտների միտքը մշակելու եւ նախապատրաստելու արվեստի մեջ» [17]: Տեսանք, հիրավի, որ Պատկանյանի դպրոցում անցկացկած տարիներից է սկսում մտավոր իր ծննդաբանությունը ինքը՝ Նալբանդյանը: Վարժապետը նշմարեց աշակերտի ունակությունները, սուր եւ աշխույժ նրա միտքը եւ ջանք չխնայեց նրա կրթության համար: Հին եւ նոր կտակարանների գիտությունից զատ, նա ներշնչեց պատանուն սեր դեպի մայրենի լեզուն, գրականությունն ու պատմությունը: Հին հայ լեզվին, պլատմությանն ու մատենագրությանը իրազեկ վարժապետի ղեկավարությամբ՝ պատանին յուրացրեց գրաբարը եւ թափանցեց ազգային պատմության ու գրականության ընդերքը: Ինչպես գրում էր հետագայում Պատկանյանը, աշակերտներին ջանացել է սովորեցնել ոչ միայն քերականություն եւ ճարտասանություն, այլեւ ներշնչել հայրենասիրություն ու ազգասիրություն: Զուր չէ, որ խալիբականները գանգատվում էին, թե հոգեշահ Սաղմոսի, Ժամագրքի եւ Շարականի տեղ տեր Գաբրիելը աշակերտներին հեթանոսական սուտ աստվածների պատմություններ է անում, այսինքն՝ անցնում նրանց հետ դիցաբանություն, կամ որ հակառակ Աստվածաշնչի ասում՝ թե հողագունդն է պտտվում արեւի շուրջը, եւ ոչ թե արեւը հողագնդի [18]:

Ժամանակակիցներից մեկը՝ Հ. Պապաuինյանը, իր հիշողությունների մեջ գրում է.

«Երեխա էի (1845 –50 թվականներին): Իմ մեծ հայրը, պազիրկանպաշի Պետրոս աղա Պապաuինը այն ժամանակ 78-80 տարեկան էր եւ աչքերը տկար էին: Մեր զալին մեջ կար գրքի տոլապ մեջը լիքը հայոց գրքերով. շատերը գիտեին, որ Պետրոս աղան հայոց գրքեր շատ ուներ: Ես պարտեզը կխաղայի: Փողոցի դռնեն բակը մտավ մի տարեց մարդ, Հետն ալ պատանի: Ես դադարեցա խաղես եւ տեսա, որ եկողներն էին ուստայի Ղազարը եւ նրա Միքայել որդին, որ ինձմեն մի քանի տարի մեծ էր: Մեծ հայրս նստած էր պալքոնին մեջը: Ղազարը մտավ ներս իր որդուն հետ, ես ալ հետաքրքիր ըլլալով՝ մտա նրանց հետ պայքոնը:

— Բարով, Պետրոս աղա, — ասաց Ղազարը:

— Ղազար, դո՞ւն իս, — պատասխանեց մեծ հայրս, — բարով եկար, նիստ, ի՞նչ կա, ի՞նչ պետք ունիս, — հարցրեց մեծ հայրս:

/27/ — Աղա, այս ալ լակոտս է, ձեռդ թող համբուրե։

Միքայելը մոտեցավ մեծ հորս, ձեռքը պաչեց:

— Աղա, լակոտս լսել է, որ դուն շատ հայնակ գրքեր ունիս, ինձի սելմիշ արավ այդ մասին, ես ալ ըշտե ինչ անիմ, բերի քեզի, մեմը թող նայե տոլապի գրքերը, թող սեիր անե:

— Լավ, գնա, պալաս, զալը նայե, — ասաց մեծ հայրս Միքայելին, — նայե շատ չքրքրիս, սրայով դիր գրքերը:

Հետո Ղազարը մնաց մեծ հորս մոտ խոսելու, եւ ես Միքայելին ետեվեն զալը մտա ու նայեցա, ի՞նչ կանե: Նա քրքրեց, ամենը նայեցավ, եւ մեկ հատ գիրք, որ Խորենացիին գիրքն էր, առավ ձեռքը եւ դուրս ելավ:

Մեծ հայրս տեսավ ու ասաց Ղազարին.

— Մանչիդ շատ խրթին գիրք ընտրել է, կհասկանա՞ ինչ գրաբարը. է՛յ, թող տանե, — եւ դառնալով Միքայելին՝ ասաց.

— Նայե՛, տղաս, չպատրիս, չկորցունում այդ գիրքը, մեր հայերիս պատմությունն է, թանկնոց, անգին գիրք է: Գնա, շատ ապրիս, տղաս, կարդա ու հասկցիր, — ասաց ու ճամփեց պատանի Միքայելին…» [19]:

Կասկած չկա, որ պատանի Նալբանդյանի դեպի Խորենացին ի հայտ բերած հարցասիրությունը ծայր էր առել պատմահոր գլուխ-գործոցին լավատեղյակ Պատկանյանի ներշնչմամբ:

«Մեռելահարցուկ»-ում հիշատակվում է «կարդացող» եւ «աստվածաբան» Սիմեոն վարժապետը: «Ի՛նչ գլուխ ուներ, ի՛նչ ուզում ուներ, կարճ խոսելով փիլիսոփա մարդ էր», — թեթեւ իրոնիայով գրում է նրա մասին «Մեռելահարցուկ»-ի հեղինակը: «Ինչպես գեղեցիկ մեկնում էր «Ժողովածուն», ապա եկեղեցի եւ կաթողիկոս բառերի մեկնությունը, չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպես իմանան, աստված լուսավորեսցե քո հոգին, Սիմեոն վարժապետ, եթե դու լինեիր, եթե քո գրյանքն ինձ ժառանգություն չմնային, ով գիտե, ով կարող է երաշխավոր լինել, գուցե ես եւս Շաքարյանցի նման գլուխս տայի դիվական պարապմունքի»: Այս անվան տակ չի՞ ակնարկված արդյոք վերը նշված Պետրոս աղան կամ քաղաքի հին գրասերներից որեւէ ուրիշը: Հազիվ թե դյուրին լինի պատասխան տալ այս հարցին:

Չպիտի կարծել, թե Պատկանյանի վարժատանը Նալբանդյանը սովորեց եւ սիրեց միայն հայրենի գիտություններ: Հմուտ գրաբարագետ Պատկանյան վարժապետը քաջ տիրապետում էր ռուսերենին եւ գերմանական գրքերի միջոցով ծանոթ էր նաեւ օտար գրականությանը: «Դասական» կրթության հարուստ իր շտեմարանից նա առատ բաժին էր անում ժրագլուխ սաներին:

/28/ Ընթերցանության ի՞նչ նյութեր էին հատկապես, որոնց ազդեցության տակ կարող էր զարգանալ աշակերտի միտքը: 9—10 տարեկան Նալբանդյանի կարդացած առաջին գրքերից մեկը Ս. Բժշկյանի գրչով արեւմըտահայ աշխարհաբարով թարգմանված «Ռոբինզոն Կրուզո»-ն էր [20]: Հետզհետե նա ծանոթանում է հայ, ռուս եւ արեւմտաեվրոպական կլասիկներին: «Ես անչափ շնորհակալ եմ հորես, — գրում էր Մուխալին հասակամերձ եւ տեր Գաբրիելին աշակերտած Ռափուշը, — որ իմ մեջ ներշնչեց հեղինակության առջեւ երկրպագություն անելու զգացմունքը… Մանկությանս եւ պատանեկությանս միջոցին իբրեւ անսխալական էակների խոսք՝ կարդացել եմ Եղիշեն, Խորենացին, Փավստոսը, Ղազար Փարպեցին, Լերմոնտովը, Տուրգենեւը, Գոգոլը, Ժան-Ժակ Ռուսոն, Բեռնարդին դը ՍենՓիեռը, Մոլիեռը, Շեքսպիրը, Շիլլերը եւ այլն, եւ այլն, հավատացել եմ նոցա զգացմանց սրբությանը եւ իմաստասիրել եմ նոցա ասացվածքի ձեւը» [21]:

Պատկանյանի դպրոցում Նալբանդյանը սովորեց եւ յուրացրեց ռուսաց լեզուն եւ պատանի հասակից սիրով կարդում էր ռուս հեղինակներին: Ինքը՝ Պատկանյանը, որ, ինչպես վկայում են նրա ձեռագրերը, ծանոթ էր եվրոպական մի շարք լեզուների եւ մանավանդ կատարելապես տիրապետում էր ռուսերենին, պիտի ենթադրել՝ անձնապես ղեկավարում է ՝ խրախուսում էր աշակերտների ընթերցասիրությունը: Իր «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»-ում Նալբանդյանը կանգ է առնում այն երեւույթի վրա, որ ռուսերեն լեզվով կարդացող հայ ընթերցողն ուրախությամբ է կլանում ռուս կլասիկների՝ Ժուկովսկու, Պուշկինի, Լերմոնտովի եւ Գոգոլի գրվածքները, ոչ միայն հափշտակվելով նրանց լեզվի գեղեցկությամբ, այլեւ նրանց մտքերի գրավչությամբ: Պետք է ենթադրել, որ Նալբանդյանը գրում էր այդ մասին՝ վերհիշելով այն խոր տպավորությունը, որ արել էին ռուս կլասիկները իր վրա տակավին պատանեկության տարիներին: Պատահական չէ, որ նրա թարգմանած անդրանիկ ոտանավորների մեջ գտնում ենք կտորներ Պուշկինից եւ Լերմոնտովից: Նամակներից մեկում խոսելով Պուշկինի սեմինարիստների մասին՝ Նալբանդյանը նկատի ուներ «Եվգենի Օնեգին»-ի տողերը՝

Не дай мне бог сойтись на бале

Иль при разъезде на крыльце

С семинаристом в желтой шали

Иль с академиком в чепце!

Նորերս մատնանշվեց Լերմոնտովի «Taмбовская казначейша»-ի օգ/29/տագործումը սխալաբար Նալբանդյանին վերագրված «Կայպակ»-ում [22]: Այնուամենայնիվ հիշատակենք Նալբանդյանի թղթերի մեջ հայտնված «Խելքից պատուհաս»-ի գրչագիր օրինակը, որ ժամանակին ձեռք էր բերել նա, եւ պահվում է Հիմա Երեւանի թանգարանում: Բանտի մի նամակում նա հիշում էր Ռեպետիլովի խոսքերը, որ նշան է, թե որքան խորն էր տպավորվել նրա գիտակցության մեջ Գրիբոյեդովի հանճարեղ կոմեդիան: Պատահական չէ դարձյալ, որ Գոգոլի «Մեռյալ անձինք»-ը «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում հիշատակվում էր որպես ռեալիստական արձակի դասական նմուշ ու չափանիշ:

Ինչ վերաբերում է եվրոպական հին ու նոր կլասիկներին, ենթադրել պետք է, որ Պատկանյանի աշակերտները ծանոթանում էին դրանց մեծ մասամբ մխիթարյան թարգմանությունների միջոցով: Նալբանդյանի հետագա բազմաթիվ գրությունները մխիթարյանների մասին ցույց են տալիս նրա հիմնավոր ծանոթությունը Վենետիկի հրատարակություններին: Բացի այդ, եվրոպական կլասիկները կարող էին մատչելի դառնալ նրան սկզբնապես նաեւ ռուսերենի միջոցով: Բոլոր պարագաներում Հոմերոսն ու Դանթեն, Միլտոնն ու Շեքսպիրը, Շիլլերն ու Գյոթեն, Բերանժեն ու Հայնեն նվիրական անուններ էին նրա համար: Այդ անունները հայ դիպում են մեզ մեծ մասամբ արդեն նրա անդրանիկ գործերի մեջ: Հայտնի է, մասնավորապես, որ Գ. Պատկանյանը առաջինն էր մեզանում, որ ձեռնարկել էր «Համլետ»-ի հայացմանը: Ինչպես դեռ առիթ պիտի ունենանք նշելու, «Համլետ»-ը խոր հետքեր է թողել նաեւ Նալբանդյանի գրվածքներ րում եւ պիտի կարծել, որ այդ երկի մասին նա առաջին անգամ լսած պիտի լիներ հենց վարժապետի բերանից: Առաջին անգամ Գ. Պատկանյանից նա կարող էր լսած լինել նաեւ եվրոպական նշանավոր այլ գրողների մասին: Պատկանյանի ձեռագիր քաղվածքներում հետագայում հանդիպում ենք Վոլտերի եւ Ռուսսոյի, Գիզոյի եւ Ռընանի անուններին: Հայերի մեջ հավանորեն առաջինն էր նա, որ ի մոտո ծանոթացել էր անտրոպոլոգիային եւ տարվել գանգաչափությունից արվող եզրակացություններով: Նա ձեռնարկել էր նույնիսկ թարգմանելու Բոկլի «Անգլիական քաղաքակրթության պատմությունը», եւ Բյուխների «Ուժը եւ նյութը»:

Լեզվա-բանասիրական եւ պատմական լայն իրազեկությունից զատ, Պ ատկանյան քահանան ժամանակի աչքի ընկնող գրական գործիչներից էր: Չափածո նրա գործերը մասամբ գրված են գրաբար, կրում են իրենց վրա կլասիցիզմի եւ ռոմանտիզմի ազդեցության կնիքը, ունեն ինքնատիպ, կորովի ոճ եւ զուրկ չեն պատկերավորությունից ու նվագայնությունից: Նրա /30/ արձակ գործերն ունեն գերազանցորեն պատմագրական բովանդակություն կամ հանդիսանում են ազգային-քաղաքական ընդարձակ խորհըրդածություններ, գրված մեծ մասով աշխարհաբար: Արդեն իսկ 1850-51 թվականներին նրա խմբագրած «Արարատ»-ը զետեղում էր ոչ միայն հին, այլեւ նոր, գրական լեզվով կազմված նյութեր, ըստ որում նախապատվություն էր տրվում վերջին տեսակի գրվածքներին: «Արարատ»-ի ցենզորը Աշտարակեցի կաթողիկոսն էր, եւ Պատկանյանը տրտնջում էր, որ վերջինս իր բծախնդրությամբ «թմրեցուցիչ շնչով կքարշէր զոհն ի կուլ որկորոյն»: Խմբագիրը հարկադրված էր ենթարկել իր «ազատ լրագիրը» կաթողիկոսի քմայքներին, «մինչ ինքն քաջ գիտէր, թէ լրագիրն պիտի լինէր հանդիսարան հասարակաց կարծեաց, ոչ ասպարէզ կամաց այնպիսի դիւցազին, որ մի տան պատուհանի ձեւն փոխելոյ աղագաւ, ոչ մի տուն, այլ մի քաղաք բովանդակ պատրաստ էր տապալել» [23]: Այնուամենայնիվ, կարճօրյա այս պարբերականը դրական մի գործ էր, որի համար պահանջվում էր ոչ միայն գրական նախապատրաստություն, այլեւ նոր կազմավորվող ազգային մտքի որոշ սիստեմ եւ ուղղություն: Պատկանյան խմբագիրը ոչ միայն ասպարեզ տվեց աշխարհաբարին, այլեւ ուրույն արգումենտներ ձեւակերպեց նոր լեզվի օգտին, նշելով նրա ծագման աղբյուրն ու զարգացման ուղին եւ գծելով նրա իրավասության կոնկրետ սահմանները:

Ավելի ուշ, 1854–1856 թվականներին, Ռոստովի բանտում իր «Անուշավան», «Արամերգ», «Հայկերգ» ազգային վիպասանությունները Գ. Պատկանյանը ձգտում է գրել այնպես, որ դրանց լեզուն լինի որքան կարելի է «պարզ աշխարհաբար, ավելի ռամկաց հասկանալի, որ լինի անգրագիտաց կերակուր» եւ ապա՝ որ դրանք լինին «որքան հնար է ուժեղ եւ պարզ բառերով դյուրըմբռնելի, քան թե բանաստեղծական զարդերով սեթեւեթած»: Իրենց բովանդակությամբ այդ երկերը պիտի հարմարեին «ազգի վիճակին» եւ իրա՝ հեղինակի վիճակին: Մասնավորապես, «Արամերգ»-ի մեջ հեղինակը կամենում էր անդրադառնալ նախիջեւանցոց կյանքի մի քանի բացասական երեւույթներին: Հեղինակը որոշեց գրել այդ վիպասանությունը «նույն ռամկական, ամենեցուն դյուրամատույց ոճով, բանաստեղծական թռիչքներից յուր մտաց բներն ազատ պահելով, միայն նախիջեւանցոց բարքն նկարագրել եւ կողմնական միջավեպերով յուր գաղափարները վարագուրել»: Նա «կամենում էր յուր միտքն պարզ հայտնել (ընթերցողաց)» [24]: Ինչպես պարզվեց վերջերս, Գ. Պատկանյանի աշխարհաբարագիր գրվածքների շարքին պիտի դասվի նաեւ ռեալիստական շնչով /31/ գրված «Կայպակ» պատմական պոեմը: Այն հանգամանքը, որ տասնյակ տարիների ընթացքում այդ երկը կարող էր դրվատվել որպես Նալբանդյանի գրչին պատկանող մեծարժեք մի ստեղծագործություն, եթե, մի կողմից, պիտի դիտվի որպես տխուր վկայական մեր բանասիրության վիճակի մասին, մյուս կողմից՝ կարող է համարվել ակամա խոստովանություն դրա բուն հեղինակի գրական ձիրքի, ինչպես նաեւ նրա եւ Նալբանդյանի միջեւ եղած գրական ինչ-որ մերձավորության օգտին…

Թե ինչ բնույթ ունեին իդեական այն ներշնչումները, որ ստանում էր իր ուսուցչից Նալբանդյանը, ցույց են տալիս վերջինիս անդրանիկ այն ոտանավորները, որ 1851 թվականին ուսուցիչ-խմբագիրը լույս ընծայեց «Արարատ»-ի էջերում: Բնորոշ է, որ այդ ոտանավորների տակ հեղինակը կցում է իր ստորագրությանը՝ «յաշակերտութենէ տեառն Գաբրիէլի Պատկանեանց» բառերը: Ոտանավորներից մեկը՝ «Ժամանակ» վերնագրով եւ մյուսը՝ երեք աստղանիշ գլխարկով ունեին ընդհանուր փիլիսոփայական եւ հայրենասիրական բովանդակություն, գրված էին խրթին գրաբարով եւ կրում էին իրենց վրա կլասիկական պոեզիայի ազդեցության դրոշմը: Երրորդ եւ չորրորդ ոտանավորները՝ «Յիմարաց՝ ուսման վրա ունեցած կարծիքը» եւ «Հերքումն յիմարական կարծեաց, զոր անմիտք ունին ի վերայ ուսման» վերնագրերով, իդեապես շաղկապված են միմյանց: «Յիմարաց կարծիքը» կանխում է «Մեռելահարցուկ»-ում նկարագրված մռայլ այն իրականությունը, որ իշխում էր հեղինակի հայրենի քաղաքում: Ուսման եւ գիտության մասին ոտանավորի հիմարն ունի գրեթե նույն հայացքը, որ տարիներ անց արտահայտելու էր Մանթուխյանը «Մեռելահարցուկ»-ի էջերում. լավ է զբաղվել առեւտրով առանց այբուբենի կտոր ունենալու փորում, քան զբաղվել շահազուրկ գիտությամբ կամ՝ ուսումնառությամբ.

Ученье – бот чума,

Ученность — вот причина.

 

Նալբանդյանի «հիմարը» կրկնում էր ֆամուսովյան այս իմաստասիրությունը.

 

Դու ե՞րբ տեսար խելոք գիտեմ, որ հորերուս ատեթով,

Աստված պաշտեր, ժամը երթար, պաս պահեր հավատքով:

Արի՛, բա՛ց թող այդ ուսումը, դու որ այժմ են չես հավան

Եկեղեցվո կանոնքներուն, վաղն կըլլաս փրոդեստան.

Ո՛չ պաս գիտնաս եւ ո՛չ ուտիք, ո՛չ հավատքով աղոթել,

Ոչ մեղքդ լալ ջերմ արցունքով, ո՛չ աստուծո տուն մտնել,

Ճեպըդ նայե թե որ լիք է ոսկի արծաթ փողերով՝

Փիլիսոփա գիտնականեն դու միշտ վե՛ր ես՝ իմ խելքով:

Զերե փողով ամեն բանը կը լըմըննա աշխարհիս,

/32/Բայց ուսումով, գիրք կարդալով չի կըշտանալ փորերնիս:

Ներկա դարում ուսումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, ի՞նչ իշխան,

Ազատ աստված մեզ ստեղծեց, կասեն կելլեն ման կուգան.

Բայց որ երթանք մենք խանութը, բարեւ կուտանք ամենուն,

Եթե աղա՝ իշխան՝ անձինք՝ մեզիմեն պատիվ կառուն,

Փող շատ ըլլա՝ ուտենք, հագնենք, գինին խմենք ու պառկենք:

 

Հիմարի միտքը նույնն էր, որի մասին հարցնում էր երգիծանքով -Թաղիադյանի ծույլը.

Առ ի՞նչ պիտին քո ուսմունք,

Քո ցավագին սկզբունք, ՝

Այն ինչ ոսկի եւ արծաթ,

Զմարդ առնին միայն մարդ:

(«Ծույլ աշակերտ»)

«Հերքումը», առարկելով հիմարին, ուսման մեջ է տեսնում բարիքի աղբյուրը: Ուսումն է, որ լուսավորում է հոգու մթությունն ու դարմանում մտքի՝ տկարությունը: Ժանգահար` նյութը անկարող է ապահովագրել մարդուն նրա ախտերից: Անգամ ոսկին չի կարող պտղաբերել ոչինչ՝ առանց ուսման լույսի:

Նալբանդյանի մեր ձեռքը հասած գրական անդրանիկ այս փորձերը կյանքից կտրված գրական մտահղացումներ չէին: Մուխալի դասընկերները վկայում էին, որ երգիծելու ունակությունը երեւում էր նրա մեջ տակավին դպրոցում. ընկերներից մի երկուսի հետ նա ծածկագրեր էր հորինում դասակիցների մանկական ինչ-ինչ թուլությունները ծաղրելու համար:

Հետագայում Գ. Պատկանյանը գրում էր. «Նոր-Նախիջեւան քաղաքի բնակիչքը օրըստօրե ուսման վերա այլ եւ այլ ձախողակ կարծիքներ ստանալով՝ իրանց մեջեն առաջացուցին երեք տեսակ կուսակցություններ, որոնց առաջինը, այն է՝ քաղաքացյաց մեծագույն մասը ուսումն համարում էր (ոմանց ուսյալ կարծած ամեհի անձանց վնասապարտության պատճառով) իսպառ վնասակար: Երկրորդ կամ միջին մասը ուսումն առնուլ լավ էր համարում, քան անուսումն մնալը (թեեւ ուսումն մեկ վնասաբեր բան էլ որ լինի) վասն որո եւ անխտիր կամենում էր, որ՝ ուսումն ինչպես մեկ անհրաժեշտ չարիք, մտնի ժողովրդյան մեջ: Իսկ երրորդ կամ նվազ մասը համարում էր թե՝ կարելի է այնպիսի ուսումն տալ, որ իսպառ ազատ մնա այն ոչ թե ուսման, այլ ուսելուց թյուր ուղղությամբ եւ թյուր ըմբռնությամբ վնասաբեր կարծած ազդեցութենեն, եւ ժողովրդին հանե մտաց կուրութենեն: Երկու առաջինքը 1830-1850 թ. թ. ավելի զորացան, բայց երրորդն էլ իսպառ բնաջինջ չեղավ: Մինչեւ 1860 թվականը /33/ առաջին երկու կուսակցություններու թագավորության ժամանակն էր, որ Նոր-Նախիջեւանաբնակ հայոց ազգի հառաջադիմության այնպես խոչընդակություն արին, որ նորա փթթումն գոնե հարյուր հիսուն տարի հետ նահանջեց… Հասավ վաթսուներորդ թվականը. երրորդ նվազ մասը գլուխը վեր բարձրացրեց, եւ այնուհետեւ սկսավ Նոր-Նախիջեւանի համար նոր դարագլուխ…» [25]:

Աղաների եւ ժողովրդի, հարուստների եւ աղքատների, խավարի եւ է լույսի հակադրություններից ծագող հարցերը պիտի որ շատ կանուխ հուղած լինեին պատանի Նալբանդյանի միտքը: Տակավին մանուկ, դիտելով խալիբականների եւ հակառակորդների անդուլ հակամարտը, նա պիտի հարցրած լիներ ինքն իրեն՝ ինչի՞ համար է այս, ո՞ւմ մեղքով, ինչո՞վ պիտի վերջանան այս կռիվները: Ռեալիստական շտրիխներով հագեցած երգիծանքը հայտաբերում է նրա հասարակական կանխահաս տարերքն ու նրա մտքի սոցիալական խայթը: Պատանի բանաստեղծը Պատկանյանի բնութագրած ուսումնատյացների, իշխանավոր աղաների ու տգետ փողատերերի հակառակորդն է եւ բնութագրում է սրանց մգլած մտայնությունն ու խավարամոլ կարծիքը, հակադրվում ուսման, լուսավորության մասին ունեցած սրանց հայացքներին: Նա նշավակում է մեծատունների շահատակությունները, խարանում վաճառականների առեւտրական խաբեբայությունները, նրանց մարդահաճությունը մեծատունների եւ իշխանավորների առաջ, նրանց որկրամոլ կենցաղը, նեղմիտ նյութապաշտությունն ու ծիսապաշտ կրոնամոլությունը: Մատնանշելով փողատերերի կապը կղերի եւ եկեղեցու հետ, նա մերկացնում է տիրապետող մտայնության սոցիալական արմատները եւ դառնում դեպի ժողովրդական այն մասսաները, որոնց շահերը դեմընթաց էին հարստահարող խավարասերներին:

Դժվար չէ սկսնակ հեղինակի մեջ նշմարել դպրոցի եւ հասարակական շրջադրության հարուցած տրամադրությունների շորշոփը: Բայց ակներեւ է, որ պատանի բանաստեղծի մեջ երեւան է գալիս նաեւ ռուս եւ օտար առաջավոր գրականության ազդեցությունը: Կանտեմիր, Կռիլով, Գրիբոյեդով, Գոգոլ, Մոլիեռ, Հայնե եւ Բերանժե — առանց այս ու նման հեղինակների տված նախօրինակների նրա՝ գրչի տակ դժվար կարող էին կենդանանալ «Յիմարաց կարծիք»-ի մեջ ուրվագծված ազգային տարտյուֆների, ամուսովների եւ սոբակեւիչների դիմաստվերները: Պատանի հեղինակը պարզում է կորյունի թաթը: Նրա տողերի մեջ դրված է արդեն ապագա հրապարակախոսի սոցիալական թթխմորը, նրա մեջ սկսում է արդեն /34/ խլրտալ երիտասարդ Նալբանդյանի քննախույզ միտքն ու մարտնչող ոգին:

Ե՞րբ են գրվել Նալբանդյանի անդրանիկ ոտանավորները: Գ. Պատկանյանի ձեռագիր «Հիշատակարան»-ի ասելով՝ «Արարատ»-ում հպված չորս ոտանավորներից մեկը գրվել է 1845 թվականին: Քանի որ «Յիմարաց կարծիք»-ն ու «Հերքում»-ն ըստ նյութի եւ իդեապես շաղկապված են սերտորեն եւ գրված են մի շնչով, պիտի կարծել, որ Պատկանյանի տեղեկանքը չի կարող վերաբերել այս ոտանավորներին: Հավանորեն 1845 թվականին գրված ոտանավորը «Արարատ»-ում լույս տեսած չափածո գործերից մեկն է, որոնք, ի դեպ, գրված են խրթին գրաբարով եւ դրոշմված վարժապետի ազդեցության կնիքով: Հավանական է ընդունել նաեւ, որ մյուս երկու ոտանավորները գրվել էին 1845 թվականից ոչ շատ ուշ։ երեւի 1846 թվականին, երբ դեռ պատանի հեղինակը անմիջապես ենթակա էր Պատկանյանի ցուցմունքին ու խրախուսանքին: Պարզ ու հստակ ռամկերենով հեղինակը շարադրում էր միայն «հիմարի» կարծիքը, որի իմաստուն «հերքումը», ընդհակառակը, հնարավոր էր համարում գրել միայն գիտունին վայել գրաբարով: Այս նշանակում է, թե «Յիմարաց կարծիք»-ն ու «Հերքում»-ը գրվել էին «Արարատ»-ի հրատարակության տարիներից ավելի առաջ, երբ Պատկանյանի ու իր աշակերտների համար տակավին անառարկելի ճշմարտություն չէր նոր գրական լեզվի իրավասությունը: