Անգիտաց Անպէտ

Հեղինակ
ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Առողջապահութիւն  
Դիտել

 

ՏԱՏԻ

 (Avoine).

ինքն մազով հատկներ է լեղի գարու չաք, եւ այլ մեծկակ, եւ բարկուկ. եւ համն լեղի. եւ ոմանք ասոր իւլաֆ ասեն. Բ ցեղ կու լինայ. լաւն այն է որ նոր լինայ եւ կարմիր. տաք է եւ չոր յԲ տարաճան. կապող է. եւ աւգտէ մջացն ի վար եղած ցաւերուն եւ զաւդուածոց թուլութեան, որ եփես եւ աւազան առնես, որ նստի ի մէջն. եւ զճիճիքն սպաննէ. եւ աւգտէ սնկան. եւ թէ պիտի ուտելով եւ թէ պիտի աւծելով՝ զպինտ ուռէցնին կակղացնէ. եւ աւգտէ ամենայն մահացու դեղերուն. եւ իր առնելուն չաքն Բ դրամ է. եւ թէ շատ ուտես՝ սպանանէ. եւ զիր չարութիւնն տանի եղլի եւ պարարտ իրուին. եւ իւր փոխանն սալորն է եւ հուլպէն: Իպն ասէ թէ Բ դրամ շաքրով խառնեն եւ ուտեն՝ աւգտէ սնկան:

 

ՏԱՏԻ ԸՌՈՒՄԻ

 (Hypericum).

որ է հայըֆարիղոնն. յիշած է:

 

ՏԱԼԻՃ

 (Graine de Convolvulus nil ?).

որ է հնդի ասփուրն եւ հունդն. եւ ոմանք կու ասեն թէ զմերձաւորութիւնն շարժէ եւ զսերմն աւելցնէ:

 

(ՏԱԼՈՒՃԱ.

  

շային վրայ, շիլամ. յիշած է: )

 

ՏԱՐՔԻԱՅ

 (Macer,

յ. Դար քիսսա). ասացած է թէ պասպասան է, չէ՛ ստոյգ. տալիսֆարն է, իմացի՛ր:

 

ՏԱԽԻՍԱՅ

 (Baume,

յ. Դախսիսա). ոմանք ասեն թէ գինին է, եւ ոմանք ասեն թէ պալասանին ձէթն է եւ Բ այլ զայս անուանս ասեն. յիշած է:

 

ՏԱՐՉԻՆԻ

 (Cinnamome).

որ է տարսինի. եւ ինքն Ե ցեղ կու լինի. եւ լաւն այն է որ հոտն ուժով լինի, եւ անուշահամ լինի, եւ զլեզուն այրէ, եւ ի տաք ջրին մէջն տրորի. տաք է եւ չոր է Գ տարաճան. եւ ոմանք ասեն թէ բնութիւնն նուրբ է եւ քաշող է. եւ թէ իրմէն շինեն եւ աւծեն ըռահշային՝ խիստ աւգտէ այն ջղայցաւութեան որ ի հովութենէ լինի. եւ աւգտէ ֆալիճին, եւ ստամոքցաւութեան, եւ աչից մթնալուն, թէ՛ ուտելով եւ թէ՛ աչքն քաշելով զմանն երեսացն տանի. եւ զսիրտն ուժովցնէ. եւ աւգտէ խաֆաղանին. եւ այն հազին աւգտէ որ ի հովութենէ լինի եւ ի պալղամէ լինի. եւ թոքին հին խոցերուն աւգտէ շատ. եւ զստամոքսն եւ զլերդն ուժովցնէ եւ տաքցնէ. եւ զկալուածն բանայ. եւ զկերակուրն կու հալէ. եւ զործկալն տանի. եւ որ մարդ որ զջուրն կու փոխէ՝ շատ աւգտէ. եւ ամենայն գազանահարի եւ կարճահարի այլ աւգտէ. եւ թէ աւծեն եւ կամ սպեղանի առնեն եւ քացխով աւծեն՝ աւգտէ հերքունին. եւ բորբոսային աւդերուն՝ մարդ որ զինքն ուտէ, շատ աւգտէ. եւ զաֆիոնին զչարութիւնն խափանէ. եւ իր ուտելուն չաքն Ա դրամ է. բայց երիկամացն զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի սանդալն. եւ իր փոխանն խոլընճանն է. եւ թէ մազտաքէ խառնես եւ տաս՝ զործկալն կտրէ. փորձած է, Աստուծով: Եւ ասէ Բագարատ թէ զմարդուն ուժն պահէ, քանի որ կենդանի է. եւ զմիտքն սրացնէ: Գեղիանոս ասէ թէ ստամոքսէն եւ յըղեղէն զպեղծ խառնուածքն հանէ, եւ մոռացկոտութիւնն տանի. եւ Դեոսկրիտոս ասէ թէ զաչքն սրացնէ, թէ ուտեն եւ թէ աչքն քաշեն:

 

(ՏԱՏՐԱԿ.

  

որ է ֆախթայ. յիշած է ի վեայ ֆէին: )

 

ՏԱՃՐ

 (Haricot).

որ է լուպիան. յիշած է ի վերայ լիւնին:

 

ՏԱՃ

 (Amaranthe,

յ. Դաջ էլ-Ամիր). ինքն բուս ոի է, որ պօստան աֆրաւզ (= Բօստան աբրուզ) կու ասեն:

 

ՏԱՐՊԱՐՆԻԵԱՆ.

 (CampՌche).

որ է պաղամն. յիշած է ի վերայ պէին, Աստուծով:

 

ՏԱՐՄԱՔ.

 (Arum).

որ է մարվն. յշծ է, Աստուծով. ամէն:

 

ՏԱՐՍՈՒՅՈՒՍ.

 (Cinnamome).

որ է տարմասուսն, որ է տարչինին:

 

ՏԱՆԻՃ ԸԼ ԱՊՐՈՀ

 (Convolvulus nil ?).

որ է տանիկ լ աֆրոզն, եւ ի Շիրազ՝ աճաքակ կու ասեն. ինքն ի Պարսից աշխարհ կու բուսնի, եւ ի յայլ տեղ չի բուսնի. տաք է եւ չոր է. մուհթատիլ է. զսերմն յաւելցեէ, եւ մերձաւորութիւն տայ առնել:

 

ՏԱՐՍՈՒ.

 (Cinnamome).

որ է տարմասուսն, որ է տարչինին:

 

ՏԱՐԻ ՖԼՖՈՒԼ

 (Poivre long).

որ է երկան պղպեղն, որ է դարապղպեղն:

 

ՏԱՐՇԻՇՅԱՆ

 (Aspalathe).

որ է դարշիշանն. յիշած է ի վերայ դային:

 

ՏԱՐՈՒՂԻՆՈՒՆ

 (Convolvulus orycnium,

հռ. յ. Դորուքնիոն). եւ տուրղինուն այլ կու ասեն. ինքն ի յամենայն թմրեցնող դեղերուն է. եւ ինքն բուս է. ի ձեթենի կու նմանի. եւ քիչ մի քան զձիթենին Ա կանկուն ցած է եւ պակաս. եւ տերեւն նման է ձիթենու տերեւն, եւ խիստ չոր է. եւ ծաղիկն սպիտակ, եւ պտուղն քուշնայի չաք, եւ այլ փոքրիկ է եւ պինտ է. եւ գունն ցեղ ու ցեղ է. եւ տակին երկանութիւնն Ա թիզ է, եւ հաստութիւնն մատի չաք է. եւ ի լերունքն կու բուսնի. եւ բնութիւնն նման է պազր ըլ պանճին եւ լուֆային եւ սեւ խաշխաշին բնութեան. եւ հարբեցնող է. եւ թէ աւելի ուտեն՝ սպանանէ ի Դ աւրն կամ Է աւրն. եւ պէտ առնել կու պիտի. եւ զսիրտն խառնակէ. եւ ործկալ տայ. եւ զպորտն ոլորէ. եւ արուն լուծէ եւ խելքն անցանի. եւ դեղն այն է որ՝ փսխէ, եւ զի՛նչ որ պզր ղատունին չարութեան ստածումն է՝ կու պիտի առնել, զայսոր այլ հանց արա՛. աւգտէ:

 

ՏԱՐՈՒՊԱՏԱՐԻՍ

 (Dryoptռris).

եւ ինքն էր ալթունին ցեղերուն է. եւ ինքն ցեղ մըն է. եւ այս խոտս ի կաղնու ծառին ներքեւն շատ կու բուսնի. եւ թէ զայս խոտս զամէնն ժողվէ տակովն, եւ սպեղանի առնես, եւ ի գլուխն դնես, զմազն վաթէ. եւ ֆալճի եւ լակվային աւգտէ, որ ի յանձն աւծես. եւ տերեւն ի սարխսի տերեւ կու նմանի. եւ քիչ մի քաղցրութիւն ունի, եւ սրութիւն եւ լեղութիւն:

 

ՏԱՆԴ

 (Croton Tiglium).

որ է հապ ի սալատինն. (մահուտանէ այլ կասեն. ) ֆստուխի պէս հատեր է. ի Սինու կուգայ. եւ Հնդի այլ կու լինայ. ինքն Գ ցեղ է. եւ լաւն այն է որ Սինի լինի. տաք է եւ չոր է Դ տարաճան. խիստ լուծող է. եւ զաւելի խառնուածն կու հանէ, որ յըղեղն եւ ի ջղերն լինի, աւգտէ եւ ուժով քաշէ. եւ լուծումն առնէ. եւ ըխտաւորին, եւ ֆալիճին, եւ յըղեղան ցաւերուն որ ի պալղամէ լինի՝ աւգտէ. եւ պիտի զինքն ի հով քաղաքնի տան, եւ ի հով աւդերն նստին. եւ զաւդուածոցն զթանծր պալղամն կու լուծէ, եւ աւգտէ պարասին, եւ գոդութեան, եւ տայուլֆիլին, եւ տայուլասատին, եւ տուալիին. եւ իր տալուն չափն Բ հատ է. բայց աղեց զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի նշան, եւ քիթրան, եւ ըռզիանան. եւ ճղքէ լեղուն ի մջէն եւ ապա շինէ. եւ իր փոխանն հնդի բակլան է:

 

ՏԱՐՏԱՐ

 (Orme).

որ է շաճար ըլ պախն, որ թ. ղարայ աղաճ ասէ, եւ հ. լեզուաւ այս ծառիս թեղի ասի. եւ թէ զտերեւն ծեծես եւ ցանես ի վերայ խոցին՝ բուսցնէ. եւ զտերեւն, եւ զճուղն, եւ զտակն ի ջուրն եռցնես եւ զջուրն ի վերայ կոտրածին լնուս՝ բուսցնէ. եւ թէ զիր տակն եւ կամ յծառին տերեւն եփես ջրով եւ զջուրն տաս որ խմէ՝ պալղամ լուծէ. Բ մխթալ կու պիտի. եւ քիչ մի գինի խառնէ. եւ յորժամ միրգն ելնէ, եւ ի վերայ կպչտուկ իրք մի կայ՝ զան առնուն եւ ի յերեսն աւծեն, ճլէ տայ. եւ թէ այն կպչտուկ գիճութիւնն չորնայ՝ կենդանի մի կու լինի, որպէս մնճեխ, եւ զայն ծառին զտերեւն կուտէ. եւ թէ զայն ծառին զկեղեւն քացխով տրորեն եւ աւծեն պիսակին՝ աւգտէ. եւ թէ ի տակէն մէկ կտոր ի կրակն ձգես, եւ մէկ ծայրն ի դուրս լինի այն փայտին, եւ ջուրն ելնէ ի մէկ ծայէն, եւ զայն ջուրն այն մարդուն ականջն կաթեցնեն որ ի հիւանդութենէ խլացել է, աւգտէ եւ բանայ. եւ թէ զտեեւն ծեծեն եւ քամեն, եւ զջուրն տաք ի յականջն կաթեցնեն՝ աւգտէ խլութեան, եւ զուռէցն տանի. եւ թէ մեղրով խառնեն եւ յաչքն քաշես՝ զփարտան տանի: Եւ Պտին այսոր տրախտ ի փէլայ ասէ, եւ ի Շիրազ՝ ըսպիտար կասեն, եւ ի Սամարղանդ կու լինի՝ քաժմ կասեն. եւ ի Անդալիս՝ շաճար ըլ նամր կասեն, եւ ի Պուխարայ՝ ալաշքար կասեն այս ծառիս, գիտացի՛ր:

 

ՏԱԱՍԻՃ.

 (Chondrille).

որ է յասիտայ. եւ ինքն ի լապլապին (Liseron) ցեղերուն է. եւ ստոյգն այն է որ Բ անուամբ կու յիշուի:

 

ՏԱՐՊԱՏ.

 (Melon).

որ է տաստանպուեան. յիշած է յիր համարն:

 

ՏԱՆԾ

 (Poire).

որ է քամուսրայ. յշծ է ի վերայ քէին:

 

ՏԱՍՏԱՆՊՈՒԵԱՅ

 (Melon).

որ թ. եիեիլանղուճ (= Եայլաղըջ) կասեն, եւ ի մեր աշխարհն աճուր կասեն. եւ կեղեւն տաք է. զկերակուրն կու մարսէ. եւ զքամին կու վարէ յանձնէն. եւ մէջն յուշ կու մարսէ. եւ թէ հոտվրան՝ զըղեղն կու տաքցնէ. եւ զկալուածն կու բանայ. եւ զքամին յամենայն յանձնէն կու հանէ. եւ ինքն փոքրիկ զերդ սեխկներ է, եւ անուշահոտ է. եւ միսն յուշ կու հալի եւ կու մարսի ստամոքացն. այսոր Շամցիքն շամամայ ասեն. եւ ինքն՝ զերդ շամամկներ՝ խատուկ է եւ անուշահոտ է. եւ թէ ուտեն՝ յուշ կու մարսէ, եւ զըղեղն կու տաքցնէ:

 

ՏԱՐՈՒՆԱՃ

 (Doronic).

որ թ. չայեան աւթի կասէ. լաւն այն է որ հոտն անուշ լինի. տաք եւ չոր է յԳ տարաճան. նուրբացնող է. աւգտէ խռչկին ցաւուն. եւ զսիրտն ուժովցնէ. եւ աւգտէ խաֆաղանին. եւ զքամին յանձնէն ցրուէ. եւ զստամոքն զաւրացնէ. եւ զլերդն այլ. եւ զբերնին համն աղէկ այնէ. եւ աւգտէ յարգանտին ցաւուն. եւ զքամին այլ հանէ. եւ աւգտէ ամենայն ուռէցին, եւ քամուն. եւ թէ՛ ուտես ե՛ւ թէ աւծես՝ աւգտէ ամենայն գազանահարին: Եւ այս փորձեցի որ տուաք Բ դրամ կատղած շան խածածի, աւգտեց. եւ կարճահարին այլ աւգտեց. եւ իր տալուն չափն կէս դրամ է. բայց իրիկամաց զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի նիշաստան. եւ իւր փոխանն զրնպատն է: Ասէ Իպն թէ ո՛վ Ա կտոր յայսկից ի տունն կախ այնէ նա՝ ի յայն տունն հիւանդութիւն եւ մահ եւ վապայ եւ տայուն չմտէ, փորձած է. եւ թէ զայսոր Ա կոտորն ծակեն, եւ Ա յղի կին մըն յիր մանած բամբկովն զան ծակած տարունաճն անցնէ, եւ ի վիզն կախէ նա՝ այն տղան ի փորուն չի ընկնի. եւ թէ յայն ատենն որ զտղայն բերելու լինի՝ կապէ, շուտ ծնի. եւ թէ յերկանաւքն ծակես եւ ի վիզն կախ այնես՝ գիշեն ի քունն վատ երազ չտեսնու, եւ քնոյն մէջն խրչելուն եւ վախենալուն անհոգ լինի:

 

ՏԱՄԱՏԱՄ.

 (Hռmatite).

որ է հաճար ըլ տամն. յիշած է յիր համարն:

 

ՏԱԼԱԽ

 (Fouine).

որ թ. լեզուաւ սանկսար կասեն. եւ ինքն ի սամուր կու նմանի ամենայն դիմաւքն. բայց վերցնելոյն ծանր է, եւ ուհթատիլ. կու տաքցնէ. եւ աւգտութիւնն որպէս սամուրին աւգտութիւնն է, եւ չորութիւնն մուհթատիլ է. եւ այս անասնիս բնութիւնն տաք է եւ գէճ է:

 

ՏԱՐ.

 (Fruit de Ronce).

որ է սամար ի յուլէխն. յիշած է:

 

ՏԱՄ ԸԼ ԱԽՎԱՅՆ

 (Sang-dragon).

որ է աղբրաց արունն. եւ ինքն կարմիր է եւ Յօմանին կղզին կու լինի, եւ անտի կու բերեն. եւ ինքն Բ ցեղ է. եւ լաւն այն է որ կարմիր լինի, եւ յիստակ լինի. կապող է եւ չորացնող է. եւ զկիծն եւ զբորն տանի, եւ զարցունքն կտրէ, եւ զքթին արունն կու կտրէ, եւ գլխոյն խոցին աւգտէ, եւ զակռային տակերն կու ամրացնէ, եւ զարուն թքնուլն կու կտրէ, եւ աւգտէ թոքին, եւ զխոցն աղէկցնէ, եւ զստամոքն կու աղէկցնէ եւ ուժովցնէ, եւ զլուծումն կու կապէ, եւ զսահճն կու կտրէ, եւ աւգտէ շուկակին. եւ թէ՛ խմցնեն եւ թէ՛ շալկեն այլ՝ աւգտէ. եւ զկանաց արունն այլ կու կտրէ. եւ զկուսին զկուսութիւնն ի տեղն կու բերէ. եւ աւգտէ ամենայն նոր խոցերուն. որ նասուր լինի՝ աւծեն. եւ այն խոցին՝ որ խէչափար ասեն, զխոցն չորացնէ եւ միս բուսցնէ. եւ թէ ուտուի՝ կէս դրամ տուր. բայց փայծղան զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի դաղձն. եւ իր փոխանն ակակիան է. եւ ասէ Գրոցս շինողն թէ այսոր շիապ կու ասեն, եւ տամ ի սօպան այլ կու ասեն, ւ պ. խուն ի սիաւուշան այլ կու ասեն, եւ յ. ֆատր ըլ տամ կասեն. եւ ինքն Գ ցեղ է. Ա՝ չաքիտայ, եւ Բ՝ խունսայ, եւ ՝ թուրապի. եւ լաւն այն է որ չաքիտայ լինի, եւ սաֆի. յիշած է յիր համարն, Աստուծով:

 

ՏԱՄ

 (Sang).

որ է արունն. աւգտէ մանին որ ի յերեսն լինի. եւ ըռասուին արունն աւգտէ խանազիրին. եւ աղաւնոյ արունն աւգտէ տարֆային որ ի յաչքն լինի եւ զաչիցն խոցն աղէկցնէ. եւ որոյ քիթն արունի, եւ զարունն առնուն ի յոտքն քսեն նա՝ աւգտէ խեւութեան. եւ պայըկուշին արունն աւգտէ ըռուպուին. ոչխրին արունն աւգտէ արուն թքնողին. լապըստկին արունն՝ որ եփած լինի, աւգտէ աղեց գաներուն. եւ թէ զըղտուն արունն տապկեն՝ աւգտէ լուծման. եւ այծուն արունն աւգտէ լերդին աւիրելուն, որ տուսանտարիայ ասեն. եւ քաւշին արունն աւգտէ որ քար ունի ի բուշտն, հալէ. եւ սիրամարգին արունն աւգտէ պիսակին, եւ տաք ուռէցնին շուտ եփէ. եւ պախրուն արունն զխոցերուն արունն կու կտրէ. եւ գորտան արունն մազ կու բուսցնէ. եւ մայմունին արունն այլ այսպէս է. եւ հայզ կանաց արունն զնկրիսին զցաւն կու տանի. եւ եփել կու պիտի, եւ ի բան տանիլ. եւ ամէնին չարութիւնն տանի անուխն. եւ իրենց փոխան՝ իրենց լերդն է: Իպն ասէ թէ զմկան արունն աւծես կոծիծնուն՝ աւգտէ եւ հանէ ի տեղացն եւ ձգէ. եւ բադուն եւ սագուն եւ հաւուն արունն, եւ գառին եւ ուլին եւ քաւշին եւ այծուն եւ եզին եւ լապըստկին արունն՝ զհին լուծումն կտրէ, ուտելով. եւ թէ գինով խմես՝ զմահացու դեղոց չարութիւնն տանի: Եւ այլ այսկից ի վեր զամէն արուն ի զատէ ի զատ յիշեմ, «թէ Աստուած կամիե:

 

ՏԱՄ ԸԼ ԷԼ

 (Sang de Cerf).

որ է վայրի պախրուն արունն. յորժամ տապկես եւ տաս որ ուտէ՝ աւգտէ մահացու դեղոցն, եւ զախմին՝ որ ի սլաքէ լինի, աւգտէ. եւ տուսանտարիային եւ հին լուծման. եւ ոմանց որ մահու դեղ կերել լինին՝ աւգտէ, Աստուծով:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՔԱԼԱՊ ԸԼ ՔԱԼՊ.

 (Sang de Chien enragռ).

որ է կատղած շան արունն. աւգտէ գազանահարին, Աստուծով:

 

ՏԱՄ ԸԼ ԹԷՍ

 (Sang de Bouc).

որ է քօշին արունն. լաւն այն է որ վայրի լինի, եւ Դ տարու լինի. եւ յայն ժամն մորթեն զինքն որ սկսնու խաղողն գուն առնու. եւ զառաջին արիւնն չառնուն. եւ զմիջի արունն առնուն եւ չորացնեն եւ պահեն. եւ հանց չորացնեն որ փոշի չհասնի յինքն, եւ հութ չհոսնի. եւ թէ Ա դրամ յիրմէն քաղցր գինով խմեն՝ աւգտէ քարին որ ի բուշտն լինի եւ յիրիկամն. եւ ինքն Աստուծոյ ձեռքն է, ասցած:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՀԱՅԻԶ

 (Menstrues).

որ է կանանց գոյն տեսնելուն արունն. աւգտէ նկրիսին ցաւուն, յորժամ աւծես. եւ թէ կանայք զինքն աւծեն եւ կամ վերցնեն՝ չյղանան. փորձիւ է:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՀԱԼԱՄ

 (Sang de Tique).

որ յիշած է, ղարատին արունն. խափանէ զաւլի միսն՝ որ ի յաչքն լինի. յորժամ հանեն եւ ի տեղն աւծեն՝ աւգտէ:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՀԱՄԱՄ

 (Sang de Pigeon),

Վարաշան (Sang de Pigeon ramier), Ուշ ֆթին, Տուճաճ (Sang de Poule). լաւն այն է որ ի յաղէկ եւ յառողջ անասնէ լինի. եւ աւգտէ այն ուռէցին որ ի զարկուց լինի. եւ վարդաձէթն աւգտէ աչաց ուռէցին. եւ լաւն այն է որ ի փետրովն առնուն:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՍԱՎՐ

 (Sang de Boef).

որ է եզին արունն. ինքն ամենայն մահացու դեղոցն է. եւ թէ զինքն դալար որ խմէ՝ զգոզն արգիլէ, եւ զփորն ցաւցնէ, եւ զեեսն կարմրցնէ, եւ զսիրտն խառնեկէ, եւ խիստ նեղացնէ, եւ զակռայնին կրճատէ, եւ խնախ առնէ, եւ զվիզն ծռէ. եւ իր դեղն այն է որ հուկնայ այնեն, եւ լուծումն առնեն, եւ զայն պաղած արիւնն հանեն. անճիտան, եւ պորա, եւ հլթիս, եւ թզենու մոխիր, եւ քացխով տաս. ողջանալու նշանն այն է որ դեղին իրք ի վեր բերէ:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՊԱԽԱՐ Ի ՄԱՏԱՅ

 (Sang de Vache).

որ է կովուն արիւնն. եւ թէ ի վերայ խոցին լնես՝ զարունն աղէկ կապէ:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՂԱՐԱՏ

 (Sang de Tique).

որ պ. խուն ի կանայ ասէ, եւ Հյերն տիզ ասեն. եւ թէ զիր արիւնն ի գետինն կաթեցնեն եւ խմեն նա՝ շուտ հարբեցնէ. եւ խասլիաթն այն է:

 

ՏԱՄ ԸԼ ԻՆՍԱՆ

 (Sang humain).

որ է մարդուն արիւնն. յորժամ մարդուէն հաճամաթ առնեն եւ արիւն հանեն, եւ առնուն՝ ալուրով շաղուեն, եւ մեղրով եւ գինով, եւ ամենայն խոցի՝ որ մարդուն զաւդուածն լինի եւ թէ ի յոտքն լինի, եւ թէ այն խոցերուն որ ի մէջն ջուր երթայ, աւգտէ եւ փարատէ:

 

ՏԱՄ Ի ԻՊՆ ՅԱՒՐՍ

 (Sang de Belette,

յ. Տ. ի. Իրս). որ է ըռասուին արիւնն. խանազիրին եւ ոսկրացաւութեան աւգտէ:

 

ՏԱՄ ԸԼ ՍՈՒԼՖԱԹ

 (Sang de Tortue).

որ է կիային արիւնն. եւ թէ գինով խմեն՝ աւգտէ ըխտաւորին:

 

ՏԱՄ Ի ԱՐՆԱՊ

 (Sang de LiՌvre).

որ է լապստկին արիւնն. աւգտէ պահակին եւ քալաֆին, յորժամ տաք տաք աւծեն. եւ զտաք ուռէցնին այլ կու եփէ. եւ թէի կրակն տապկես՝ աւգտէ աղեց գաներուն, եւ զհին լուծումն կտրէ. եւ թէ գինով խմես՝ աւգտէ գազանահարին եւ մահացու դեղոց:

 

ՏԱՄ ԸԼ ԽՆԶԻՐ

 (Sang de Porc).

որ է խոզին արիւնն. նման է մարդուն արիւնին բնութեանն. եւ զաւրութիւնն նման է մէկ մէկի:

 

ՏԱՆԴԱՆՍԱՅ.

 (Graine de Gesse).

որ է պզր խուրֆայ. յիշած է:

 

ՏԱՆՂԱՅ

 (Ivraie).

որ է ըռավանն (= Զավան) է, որ շիլամ կու ասեն. յիշած է:

 

ՏԱՎԱՄ

 (Balsamodendron).

որ է մուղլին ծառն:

 

ՏԱՎԼ.

 (Macer).

որ է տալիսֆարն. յիշած է:

 

ՏԱՀՆԱՃ

 (Malachite).

որ է տահնայ ի ֆռանկին, որ է հաճար ըլ տահաճն. եւ ինքն Բ ցեղ է. Ա՝ ֆռանկի եւ քիրմանի. եւ լաւն այն է որ ֆռանկի լինայ, եւ համն քաղցր լինայ. եւ զքաղցրութիւնն այսպէս կու փորձեն. ա՛ռ զինք որ ծեծած լինի, եւ փռէ՛ ի վերայ հայելուն. թէ ի հայելուն երեսն գուն տայ՝ լեղի է, թէ գուն չտայ՝ քաղցր է. եւ բնութիւնն հով եւ չոր է, եւ յուժն նման է թուծիային ուժին. եւ զաչիցն սպիտակն տանի. եւ թէ զինքն անծակ մագարտով ծեծեն, եւ թութիայի հինդուն Ա մասն ծեծեն եւ մաղեն, եւ յաչքն զերդ ծարուր քաշեն. եւ ինքս ամենայն մահացու դեղերուն է. եւ թէ մարդ մահացու դեղ ուտէ, եւ զտահնաճն ի վեայ խմէ, զան մահացու դեղն խափանէ. եւ թէ մարդ մահացու դեղ չուտէ՝ զինքնմէն ուտէ, զահրէ զմարդն. կու սպանանէ շուտ. եւ թէ կարճահարին տեղն աւծեն՝ զցաւն խաղեցնէ. եւ թէ քացխով հերքունին աւծեն՝ աւգտէ:

 

ՏԱՀՄՈՒՇՏ

 (Graine de Laurier).

որ է հապ ըլ ղարն. յիշած է իր համարն ի վերայ ղատին, ղար:

 

ՏԱՒՀՆ ԸԼ ՃԱՄԻԶ

 (Huile de Sռsame).

որ է շիրիճն, որ է շխէկ ձէթն, եւ պարսկերէն ըռուղան ի քունճութ կու ասեն, եւ շիրպախի կու ասեն, եւ ըռուղան ի շիրայ կու ասեն, ի Շիրազ՝ վան ի խաւշ կու ասեն. եւ ինքն յիշած է ի վերայ շային, Աստուծով:

 

ՏԱՒՀՆ ԸԼ ԽՈՒԼՈՒԽ.

 (Huile de Safran).

որ է ըռուղան ի զաֆրան. յիշած է:

 

ՏԱՒՀՆ ԸԼ ԱԼՎԱՅ

 (Huile d'Ammi ?).

որ է տաւհն ըլ ղաւսն, որ պ. ըռուղան ի քամանն կու ասեն:

 

ՏԱՒՀՆ ԸԼ ԱՆՎԱՐԻ.

  

ասցել է Սահիպ Ճամէհն թէ ռուղան ի սուսանն է. եւ ոմանք ասեն թէ ըռուղան ի եասամին է: Եւ Գրոցս շինողն ասցել է՝ ստոյգ ըռուղան ի զանպախն (Huile de Lis) է. եւ այլ ասացած է զիր կերպն զանպախին ձիթին վերայ: Եւ Իպն ասցել է թէ շիրիկ ձէթն (Huile de Sռsame) է, որ եասամինով շինի. եւ Մինհաճին տէրն ասցել է՝ զանպախն սպիտակ սուսանն է. եւ կուզէ որ ասէ թէ՝ սպիտակ սուսանին ցեղերուն է. բնութիւնն տաք է եւ գէճ:

 

ՏԱՒՀՆ ԸԼ ՅԱՍԱԼ

 (լlռomՌle).

որ է ավալմալին. յիշած է իր համարն:

 

ՏԱՒՀՆ

 (Huile).

որ է եղն. եւ ոմանք ասեն թէ արդար եղն է. եւ եղերն շատ ցեղ կու լինայ. եւ լաւն այն է որ թաժայ լինի. տաք եւ գէճ է. եւ կակղացնող է. եւ եղն զմազն հաւասար առնէ, եւ չթողու որ ճղքի. եւ զգլուխն կու գիճացնէ եւ քուն կու բերէ. եւ պռկնաց ճղքելուն աւգտէ. եւ զանձն կու կակղացնէ. եւ զերեսն պայծառ կու առնէ. եւ զկրծոց խոշորութիւնն տանի, եւ զթոքին այլ. եւ զչոր հազն կու կտրէ. եւ զանձն կու գիճացնէ. եւ թէ ի ներսէն եւ ի դուսէն, եւ թէ հունքային «հուկնայինե, եւ թէ կծու եղ աւծուին, ա՛յն այլ զանձն կու կակղացնէ. եւ զըղունկն այլ աղէկ կու անէ. եւ զուռէցն կու կակղացնէ. եւ աւգտէ թաշանուճին. եւ զհերքունն այլ կու տանի. եւ զստամոքն կու վատուժցնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի կապող մրգերն:

 

ՏԱՒՀՆ ԸԼ ՊԱԼԱՍԱՆ

 (Baume).

որ է պալասանին ձէթն, որ է հայերէն մեռոն. ի պալասանին ծառէն կու առնուն: Եւ որժամ ծնի այն աստղն՝ որ Շաւյրայի Եամանի կու ասեն, այն ծառն երկաթէ նաշտարով ճեղք կու անեն, եւ ի յամէն ճեղքի ներքեւ աման կու դնեն, որ ի հոն լցուի: Եւ այլ ասցել են թէ ի բամկէն կու ընծայի, որ ի ներքեւն բամպակ դնեն, ի բամպակն իջնու: Եւ այլ ոմանք ասել են թէ մանտր շիշանի են սուգել, որ ամէն Ա՝ Ե Ե մխթալ կու առնու. ամէն ճեղքի ներքեւ զան շիշանին կու ամըրցնեն, որ ի հոն կու իջնու ձէթն: Եւ լաւն այն է որ թաժայ լինի եւ հոտն ուժով լինի. եւ իր փորձելն այն է որ՝ թէ ի վերայ զֆին կաթէ, երբ լուանան՝ իսկի տեղն չերեւնայ. թէ ի ձէթէն ի զուֆն մնայ՝ գիտացիր որ խառնած է, չէ աղէկ. եւ թէ ի կաթն կաթեցնես զայս ձէթս՝ մածվուն առնէ. եւ թէ ի ջուրն կաթեցնես եւ տրորես, զերդ կաթն լինի, սպիակի. եւ թէ ի վերայ ապրշումին կաթեցնես, զայն ապրշումն այրես եւ ջրով տրորես, եւ ի յատակն իջնու, այնոր՝ շէր ի պալասան կու ասեն, որ է պալասանին կաթն, եւ սամխ պալասան կու ասեն. եւ ինքն ճշմարիտ ձէթ չէ, խէժ է. եւ այն տեղն որ պալասան կու բուսնի, առաջն՝ Փարաւոնին այգին էր, եւ ի մէջն ջրհոր մի կայր, Յայնի ի Շամշ կու ասեն. եւ այս պալասանս՝ Մովսէսի սքանչելիքն է. եւ իր պտուղն այլ ձէթ ունի. եւ պտղին՝ հապ ըլ պալասան կու ասեն, յիշած է. եւ իւր փատն այլ յիշած է, յաւտ ի պալասան կու ասեն. եւ իր պտուղն ուժով է քան զփատն. եւ զինքն քուռաթի տերեւովն եւ մախթով կու փոձեն. եւ այս Բ փորձելն այլ ընդունելի չէ. որ ի յինքն ձէթ խառնած եւ զիր խառնուածն եւ զսուգծուն՝ փիճի ձիթով կու առնեն. եւ զմազտաքէին եւ զհինային ձէթն եւ զսամխն կու հալեն եւ կու շինեն. եւ իւր փորձելն՝ խան զկանդանային տերեւն չկայ, որ ւծեն զձէթն ի կանդանային տերեւն եւ ի կրակն հասցնեն. թէ աղուոր վառի՝ աղէկ է եւ անպակ է. եւ թէ չվառի՝ խառնած է, եւ սուգծու է, եւ պեղծ է. եւ բնութիւնն տաք է եւ չոր Գ տաաճան, եւ ոմանք ասել են թէ Բ տարաճան. նուրբութիւնն ի պտուղն եւ ի փայտն աւելի է. եւ ի յաչից դեղերն որ խափանէ զջուրն որ ի յաչքն իջնու, եւ զլուսն աւելցնէ. եւ աւգտէ արգանտին հովութեան. եւ յորժամ կանայք վերցնեն զինքն, եւ թէ մում ըռումանով եւ վարդի ձիթով, զտղան ի փորուն հանէ. եւ թէ խմես՝ զգոզն յորդորէ եւ բանայ. եւ աւգտէ ամենայն մահացու դեղոց, որ եւ մանիթարին. եւ աւգտէ գազանահարի. յորժամ Բ դանկ իրմէն նանխաւհի ջրով տաս եռցուցած՝ աւգտէ այն քաին որ ի բուշտն եւ իրիկամն լինի: Եւ ասցել է Գրոցս շինողն թէ սղալ է. եւ աւգտէ ձեռաց եւ ոտաց դողալուն, որ հին լինի. եւ իր փոխանն տարիին ձէթն է, եւ կէս իր չքաւքն նարճիլին ձէթն է, եւ կէս իր չքաւքն հին հոռմի ձէթն է. եւ ոմանք ասցել են թէ իր փոխանն ըռազղուն ձէթն է, եւ կէս իր չքաւքն քաֆուրին ջրին եղն է: Եւ ասցել են թէ զիր հապն ծեծեն եւ ըռազղիին ձիթովն եռցնեն՝ իր փոխանն լինի:

 

ՏԱԼԻՍՖԱՐ

 (Macer).

ինքն հնդի զայթունին տերեւն է. լաւն այն է որ ի դեղնութիւն զարնէ. մուհթատիլ է եւ չոր է. կապող է. աւգտէ ֆալճին եւ լակվային. եւ զակռային զմիսն ամրացնէ. եւ զարուն թքնուլն կտրելուն դեղերուն է. եւ աւգտէ աղեց գաներուն. եւ զկանաց նազաֆն եւ զսնկան արիւնն կտրէ. եւ իր տալուն չաքն Ա դրամ է. բայց թոքին զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի ըռուպի սուսն. եւ իւր փոխանն նշան է, եւ փրփրեմին հունդն: Ասէ Պտին թէ Հելենացիքն տաքիսայ կու ասեն, եւ այլ ասցել են թէ պասպասայ է, եւ այլ ոմանք ասցել են թէ լիսան ըլ յասֆուրն է, եւ ասցել են թէ յարախն է հնդի ծառին. եւ ոմանք ասցել են թէ թութին ծառն է. եւ այսոք չէ ստոյգ. եւ Ճամէինին ասցել է թէ հնդի զայթունին տերեւն է. եւ Գոցս շինողն՝ զՄինհաճին խաւսքն է ընդուներ, որ ասեր է թէ հնդի զայթունին տակին կեղեւն է. եւ ամենայն որ կու ասեն՝ չէ ստոյգ. եւ այս կեղեւս թանծր է քան զտարչինին. եւ ամուր է. եւ ի սեւութիւն կու շքտէ. եւ համն խիստ տտիպ է որպէս գխտորի համով. եւ քիչ մի անուշ հոտ ունի: Գեղիանոս ասէ թէ իսկի տաքութիւն եւ հովութիւն չունի, եւ չոր է Գ տարաճան. եւ այլ ոմանք ասել են թէ տաք է եւ չոր է Բ տարաճան. եւ Մաճուսին ասէ թէ մուհթատիլ է, ե՛ւ ի տաքութիւն ե՛ւ ի հովութիւն. եւ աւգտէ նազաֆին, եւ խոցին որ ի յաղիքն լինի. եւ սնկան արեան խիստ աւգտէ. Դէոսկրիտոս ասէ թէ իր փոխանն քամունն է, եւ կէս իր չքաւքն՝ ուպհուլն է, եւ այլ ասցել են թէ սնպուլն եւ սատէճն է, եւ մուղլն է:

 

ՏԱՅՎՈՒՍ (ՂՈՒՇԻ)

 (Paon).

որ է սիրամարգն. եւ թէ զմիսն եւ զեղն տապկեն եւ ուտեն, կամ զշուրվան խմեն, աւգտէ զաթըլճանբին. եւ թէ զմիսն սազապի ջրով եւ մեղրով խառնես եւ ուտես՝ զմերձաւորութիւնն աւելցնէ. եւ ոմանք ասեն թէ ստոյգ է. եւ ստոյգն այն է որ աւգտէ ստամոքին ցաւուն. եւ թէ զճրագուն եղովն ուտեն՝ զմերձաւորութիւնն աւելցնէ. եւ թէ զլեղին քացխով խառնէ եւ աւծէ գազանահարին՝ աւգտէ. եւ թէ մորթեն եւ Բ աւր թողուն եւ հապայ եփեն եւ ուտեն՝ զստամոքսն սրացնէ եւ աղէկ առնէ. եւ պատեհն այն է որ Բ Գ աւր կախ այնեն, որ կենայ, եւ ապա ուտեն. եւ թէ սիրամարգն տեսնու որ կերակուր մի՝ որ ի մէջն մահացու դեղ կենայ, կուրախանայ եւ կու խաղայ, եւ կու ճիչէ. եւ թէ ի լեզուն տաք ջրով եւ սքանճուպինով խմեն՝ զլուծումն եւ զփորացաւութիւնն կտրէ. եւ թէ զարիւնն անզրութով եւ աղով խառնեն եւ պեղծ խոցերուն վերայ դնեն՝ աւգտէ. եւ թէ զծիրտն ի կոծինուն վեայ դնես՝ աւգտէ եւ տանի. եւ թէ զոսկերքն այրես եւ տրորես եւ աւծես՝ զմանն տանի. եւ թէ պաասին այլ աւծես՝ աւգտէ: Ասէ թէ ինքն յայտնի թռչուն մըն է. եւ մինչեւ Գ տարու չի լինի՝ իր ամէն փետուրն եւ թեւն կատարեալ չբուսնի. եւ ի Ա տարին Ա ձագ կու ընծայի իրմէն: Գեղիանոս ասէ թէ ինքն քան զսագուն եւ քան զբադուն միսն թանծր է եւ ուշ մարսէ: Մասուվային Որդին կասէ թէ չէ աղէկ միս. եւ Իպն ասէ թէ լաւն այն է որ մատղաշ լինի. եւ բնութիւնն տաք է. եւ աւգտէ ստամոքին. եւ հալող է. եւ լաւն այն է որ մորթելուն յետեւ Գ աւր կենայ, եւ քար կապեն ի յոտքն, եւ կախ անեն. եւ առաջն զմորթն հան, եւ ապա կախ արայ. եւ քաղցով «քացխովե եփէ: Եւ Զահրաւին ասցել է թէ հին բժշկապետքն յորժամ զսագն կուզէին որ մորթէին նա, Բ ժամ կախ կու անէին յոտացն եւ ապա կուտէին, շուտ մարսելու համար. եւ թէ այն մարդն որ տայուն հանէ, զսիրամարգին լեղին սքանճուպինով խմէ՝ խալիսի. եւ թէ զոսկորն այրես եւ աւծես պարասին՝ ներկէ:

 

ՏԱՊԱՇԻՐ

 (Cendres du Bambou).

ինքն յայտնի է. լաւն այն է որ թեթեւ լինի. հով է Բ տարաճան, եւ չոր է Գ տարաճան. կապող է, եւ չորացնող է. եւ ակնջին ցաւուն եւ շտկներուն աւգտէ. եւ զակռանին ուժովցնէ. եւ թէ մանուշկի եղով սուուտ առնես՝ աւգտէ. եւ զաչքն ուժովցնէ. եւ զսիրտն ուժովցնէ. եւ տաք խաֆաղանին աւգտէ. եւ զստամոքն ուժովցնէ, եւ չթողու որ սաֆրան ի յստամոքն վաթի. եւ լերդին ուժ տայ. եւ զփսխելն կու կտրէ. եւ զփորն կու կապէ. եւ աւգտէ տուսանտարիային, եւ ամենայն տաք ջերմերուն. եւ զծարաւն կտրէ. եւ աւգտէ շարային. եւ իր առնելուն չաքն Ա կուտ է. եւ թոքին զեն կու առնէ: Ասցել է Գրոցս շինողն թէ յիշեմք զտապաշուրն թէ ի՞նչք է. Տապաշուրն եղէգ է, որ ի Հնդկաց ծովուն մէջն կու բուսնի. եւ այն տեղն որ այն եղէգն կու բուսնի՝ ջրի մէջն է. եւ յորժամ ամառ կու լինի՝ ջուրն կու չորնայ, եւ այն տեղն չոր կու մնայ, եւ այն եղէգն կու չորնայ, եւ տաք քեմի կու գայ ի հաաւու կողմանէն, եւ կրակ կու ընծայի այս եղէգիս մէջն, եւ այս եղէգինս ամէնն կու այրի, եւ մոխիր կու լինի. եւ ետեւ՝ անձեւ կու գայ, եւ զայս մոխիրս շողախ կու առնէ, եւ ետեւ՝ կու չորնայ, եւ կու ճղքտի, եւ կտոր կու լինի. եւ կառնուն. ա՛յն է տապաշուր հնդին. եւ կայ որ սեւ գուն կու լինի, եւ կամ ի մէջն գործելի կու գտնուի:

 

ՏԱՀԼԱՊ

 (Lentille d'eau).

որ է գորտընբուրդն. լաւն այն է որ քաղցր ջուրն լինի. հով եւ գէճ է Գ տարաճան. եւ ըռատէհ է. եւ թէ զինքն չորացնեն եւ ի բազկին տերեւն խառնեն, եւ մրտենուն ջրով, զերեսն կարմիր առնէ. եւ թէ աղեցն ի վերայ սպեղանի առնես՝ զուռէցն կտրէ. եւ թէ չորացնես եւ խմես՝ զփայծաղն աւաղցնէ. եւ զպնդութիւնն տանի. եւ տաք նիգրիսին եւ ոսկրացաւուն (աւգտէ). եւ հոռոմ ձիթով եփես՝ աւգտէ ջղերուն, եւ կակղացնէ. եւ հով ոսկրացն զեն առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի ըռահանին ջուրն. եւ իր փոխանն հայըյալամն է:

 

ՏԱՐԱՍԻՍ

 (Cynomorium).

որ է յասլուճ ի ահմարն. սպիտակ եւ կարմիր լինի. լաւն այն է որ կարմիր լինի. հով է Բ տարաճան, չոր է Գ տարաճան. կապող է. զակռան կու ուժովցնէ. եւ զարուն թքնելն կու կտրէ. եւ աւգտէ նստատեղին թուլութեան եւ ստամոքին. եւ լերդին ուժ տայ. եւ աւգտէ ֆաթխին. եւ զարունն չի թողու որ ի յանձն իջնու, վաթի. եւ տիմէտն եւ ջուրն աւգտէ ոտից ուռէցին, եւ ոսկրացաւութեան. եւ ուժովցնէ. եւ իր տալուն չաքն Ա մխթալ է. եւ կրծոցն զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան. եւ իր փոխանն ճուլինարն է. ասէ Պտին թէ ասոր տալպայ, եւ ի Շիրազ՝ պուլի շիրին կասեն:

 

ՏԱԽԱԽԱԼԷ.

 (Fruit de Mռlia Azռderach).

որ է ազատրախտին միրգն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԱՐՏԱՂԱՅ

 (Euphorbia Lathyris).

որ է մահուտանան. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԱՐԻՂԱՅ

 (Croton Tiglium).

որ է տանդն, որ է հապ ու սալատինն. յիշած է:

 

ՏԱՊԱԽ

 (Conyza Inula).

ղաֆէթն (Eupatorium) է. եւ ասացել են թէ ղաֆէթն է. ստուգած է որ ղաֆէթն է. յշծ է իր համարն:

 

ՏԱՊԱՐ.

  

ինքն ի մեծ թզին ծեղէն է, եւ կարմիր է. եւ զփորն կու կապէ, եւ զգոզն այլ կու կապէ, եւ զարունն կու կտրէ. ինքն խիստ փորձիւ է, Աստուծով. ամէն:

 

ՏԱՊՂԱՅ.

  

ինքն ի ցորենին ցեղերուն է. բայց բարկուկ է. եւ երկանութիւնն խոտին՝ մարդու չաք է. եւ զինքն ի հով եւ ի ցուրտ լեռներն կու ցանեն. եւ պ. քակիլ կու ասեն. եւ բնութիւնն սպիտակ ցորենի բնութիւնն է. բայց քամի ունի. եւ իր հացն յորժամ տաք լինայ՝ աղէկ է, եւ յորժամ պաղի՝ չէ աղէկ, ուշ երթայ ստամոքէն. եւ թէ իր ալուրէն մալէզ առնես՝ կուրծքն իստկէ, եւ աւգտէ հազին, եւ զգոզն որդորէ, եւ զերիկամն եւ զբուշտն սրբէ. եւ ստամոքին զեն է. քամի անկանի եւ գռգռացնէ զփորն. եւ թէ ձին ուտէ՝ զեն առնէ, ինչպէս ցորենն զեն կու առնու. եւ Ես հանց իմացայ որ թուրքն ասոր ղապլուճայ (Chiendent ?) կու ասէ:

 

ՏԱԼՂՈՒՆ

 (Prռparation de cuivre).

ասել է Պտին թէ ինքն պղինծ է, որ շինած է թուվալով, որ ի կովուն աղբն թաղած լինի, եւ մարճան որ ի աւշնային ջուրն թրջած լինի. եւ յինքն չարութիւն կայ, եւ սպանող է. եւ սուր է ուժով. ասցել են թէ ինքն դեղին պղինծ է. եւ այսոր ի մէջն եւ դեղին պղնձին ի մէջն բաժնումն այս է, թէ զայս ի կրակն դնես եւ տաքցնես, եւ ի կրակէն հանես եւ ծեծես՝ յերկանայ, եւ չկոտրի մինչեւ պաղի. եւ դեղին պղինձն կու կոտրի, տաք չի ծեծուիր: Եւ գրել են բժշկապետքն թէ ինքն ի պղնձին ցեղերուն է. եւ տք դեղերովն զինքն կու սնցնեն, որ չար եւ մահացու դեղ լինի. եւ թէ տալղունէն մանղաշ շինեն՝ զաւելի զմազն ի յաչիցն փետեն նա՝ այլ չբուսնի, եւ այլ լինի լաւ. եւ թէ կրկին առնեն. եւ թէ մարդ լակվայ լինի՝ յիրմէն «հայլի շինեն եւ ի մութ տունն դնեն, եւ հայի, աւգտէ. եւ թէ զտալղունն ի կրակն դնես որ տաքնայ եւ կարմրի, եւ ի ջուրն խես, իսկի չորքոտանի յիր բոլորն չգայե: Եւ թէ իրմէն ակեղ շինեն եւ ի ջուրն ձգեն չուվանով, բնաւ իրմէն ձուկն չխալիսի. եւ Տապարին ասէ թէ տալղունն պղինձ է զուգծու. եւ ի քանին տէրքն ասեն թէ պախրուն գոզն թրջած է, եւ կամ ինն ի պղընծին քանէն կելնէ:

 

ՏԱՐԱՅՂՈՒՐԻՂԱՅԻՍ.

 (Pouliot sauvage).

որ է ֆութանաճ ի ճապալին. յիշած է ի վերայ ֆէին, Աստուծով:

 

ՏԱՐԱՅՂԻՈՆ

 (Tragium).

ինքն խոտ մըն է որ ի Կրիտու կղզին կու լինայ, եւ տերեւն մանտր կու լինի, եւ ճղեր ունի, եւ միրգ ունի. եւ խէժն ի սամղ կու նմանի. եւ թէ զմիրգն եւ զտերեւն եւ զխէժն գինով սպեղանի առնես, եւ դնես ի յան տեղն որ սլաք կայ՝ հանէ. եւ թէ խմես՝ զգոզին կաթիլն կտրէ, եւ զքարն ի բշտէն հալէ եւ ցրուէ. եւ զհազն բանայ. Բ դրամ խմէ. աւելի մի՛ խմել. եւ ոմանք ասցել են թէ մազտաքէին ծառն կու նմանի: Եւ Ա ցեղ այլ կու լինի որ տերեւն նման է սղուլուֆանտարիոնին տերեւին. եւ տակն սպիտակ եւ բարակ կու լինի. եւ թէ հում կամ եփած ուտեն՝ աւգտէ աղեց գաներուն: Եւ ցեղ մի այլ կու լինի, որ մէկ մէկ թիզ կու լինի, եւ վ գետնին երեսն կու ճապղի, եւ ի ծովեզերքն կու բուսնի, եւ տերեւ չունի, եւ ի վերայ կարմրուկ միրգ ունի, խաղողի հատ կու նմանի, բայց այլ մանտր կու լինի. եւ թէ Ժ հատ խմեն գինով, հին լուծման եւ արգանդէն որ գիճութիւն գայ՝ աւգտէ:

 

ՏԱՐՖԱՅ

 (Tamarisc).

ածուոց եւ վայրի լինի. եւ լաւն այն է որ ւ ջրէն հեռու լինի. հով է եւ չոր է Բ տարաճան. կապող է եւ չորացնող է. եւ իր ոխիրն զոջիլն սպանանէ, եւ աւգտէ գլխուն խոցերուն. եւ թէ եփեն եւ զջուրն մազմատայ առնեն՝ աւգտէ ակռային ցաւուն, եւ ուժովցնէ զակռան, եւ զարունն կտրէ. եւ թէ քացխով եփես՝ զմազն սեւացնէ. եւ իր միգն աւգտէ արիւն թքնելուն, եւ աւգտէ թոքին եւ կրծոց խոցերուն, եւ զստամոքսն ուժովցնէ. եւ թէ թրջեն եւ զջուրն խմեն՝ զփայծաղն հալէ, եւ զֆաթխն տանի, եւ աւգտէ եարաղանին, եւ լերդին՝ որ թանծրացել լինի. եւ քացխով եփէ եւ տիմէտ արա, զփայծաղն հալէ. եւ զջուրն աւազան առնես՝ զնազաֆն կտրէ. եւ սպեղանին աւգտէ վերի ուռէցներուն. եւ իր մոխիրն աւգտէ կակին այրածին, եւ դժար խոցերուն. եւ իր ջուրն զքտինքն կու կտրէ, եւ զոջիլն կու կտրէ. եւ իր մուխն աւգտէ աւդին պեղծութեան. եւ ստամոքին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի քարաւսն. եւ իր փոխանն յատպէն է: Իպն ասէ թէ զիր տակն եփես կարմիր չամչով, եւ Ա քանի աւր ան մարդուն տան եւ խմցնեն որ գոդութեան նշան երեւծել է՝ տանի. եւ թէ ծխեն՝ զհով ուռէցներն տանի. եւ թէ Գ հեղ սնկան ծխեն՝ աւգտէ, փորձած է. եւ թէ զիր տակն ծխեն ան մարդուն որ ի խռչակն տրզուկ (այսպէս) է կպել, աւգտէ եւ ձգէ: Ասցել է Պտին թէ կազ կու ասեն. եւ իր պտուղն՝ կազմազուն է. եւ իսլ կու ասեն, եւ պտուղն՝ հապըլ իսլն է. եւ թէ Գ տարպայ տան սնկան տիրոջն՝ չորացնէ, փոձած է եւ ստուգած է

 

ՏԱՐԱՇԻՆԱՅ.

  

որ թ. պուզաղու աւթի ասէ. եւ թէ հորթն զինքն ուտէ՝ աչից սպիտակն երթայ. եւ տերեւն նման է վայրի շողգմին տերեւին. եւ ծաղիկն նման է քասնու մառուլին ծաղկին. եւ քամեն եւ զջուրն խմեն՝ աւգտէ քամուն եւ արծուոցն, եւ լերդին եւ փայծղան վատուժութեան. եւ թէ քամեն եւ զջուրն յաչքն կաեցնեն՝ զսպիտակն տանի, եւ աւգտէ աչաց վատուժութեան, փորձած է:

 

ՏԱՊԱՐԶԱՏ

 (Dur, Sucre massif).

անուն է պարսկերէն, որ կացին զարկեն պինտ իրաց. եւ թէ՛ ամուր աղ լինի՝ եւ կամ շաքար լինի՝ որ կացնով կոտրի, ա՛յն է տապազատն, վասն պնդութեան համար:

 

ՏԱՐԻԽԱՒՆ

 (Estragon).

որ է տարղաւնն. լաւն այն է որ թաժ լինի. տաք է եւ չոր է Բ տարաճան. զքաշողութեան ուժն ունի. եւ աւգտէ ակռային. եւ աւգտէ ամենայն պեղծ խոցերուն. եւ զստամոքսն ուժովցնէ. եւ թէ ծամեն՝ զգէշ հոտն ի բերնէն տանի. եւ զիր չարութիւնն տանի քացախն: Իպն ասէ թէ զարիւնին ուժն պակսեցնէ, եւ զմերձաւորութիւնն այլ ատել տայ, եւ զկզակն եւ զլեզուն կու թմրեցնէ. եւ թէ ըռզիանի ջուր խառնես եւ խնկի շարապ խառնես՝ զաւդին զչարութիւնն (տանի. եւ) փարատէ զցաւն, որպէս բշտեր եւ հասպանի. եւ թէ զթարղաւնին զջուրն վապային աւրերն խմեն՝ զվապան խափանէ եւ աւգտէ, Աստուծով:

 

ՏԱՐՆԱՅ

 (Polygonum aviculaire).

ինքն խոտ մըն է. ի վերայ գետնին կու փռուի եւ կու ճապղի եւ կու բուսնի. կարմրուկ կու լինի. եւ տերեւն բարկուկ կու լինի, եւ սպիտակ հունտ կունենայ եւ մանտր. եւ թէ չորցնեն եւ ծեծեն բարակ եւ խմեն մոշու ջրով՝ աւգտէ սնկան. եւ թէ ծեծես եւ մեղրով շաղուես եւ անաւթուց ուտես՝ աւգտէ սնկան, փորձած է:

 

ՏԱՐՍԱԹՈՒՃ

 (Rouget).

(զոր խամսի (Anchois) ասէ Հոռոմն. ) ինքն ի ծովուն ձկներուն ազգ մի է. մանտրկեկ կու լինի. եւ գլուխն երկանուկ կու լինի. եւ թէ շատ ուտեն՝ զաչքն պայծառ առնէ, եւ զմթնալն տանի. եւ թէ ճղքեն եւ դնեն ծովուն գազանահարին վերայ՝ աւգտէ շատ:

 

ՏԱՐՂՈՒԼՈՒՏԻՍ

 (Troglodyte).

մանտրկեկ ձագուկ մըն է. գունն մոխրին գունովն, եւ դեղին գունին մէջն է. եւ ի թեւերն ոսկէգուն է ի փետուրնին. եւ քիթն փոքր կու լինի. եւ ագուն վերայ սպիտակ կէտեր ունի. եւ հանապազ ի շարժման է. քիչ կու թռչի. եւ ասոր Թուրքն ճինկակ կու ասէ. եւ թէ զմիսն ուտեն՝ զբշտին քարն լոսէ եւ ցրուէ, եւ չի թողու որ ընձայի. եւ թէ ի մէջն ուտեն՝ այլուի զայս աւգտութիւնս առնէ:

 

ՏԱՐՄԻԱՒՆ «Տարիղանե.

 (Carthame sauvage).

ինքն բուս մըն է որ գարունն կու բուսնի. եւ իր ծաղիկն նման է հասակին ծաղկին. եւ դեղին է, եւ բոլոր է, եւ ծաղիկն փուշ ունի. եւ ի Շիրազ՝ անկուվիզ կու ասեն. եւ ինքն վայրի ղուրտումն է. յիշած է ի վերայ ղատին. եւ աւգտութիւնն այն է որ թէ եփն եւ աւձահարին վերայ դնես՝ աւգտէ:

 

ՏԱՐՇԱՂՈՒԽ

 (Chicorռe).

որ է եղերդակն, եւ այլ ոք վայրի հազար կու ասեն. լաւն այն է որ մեծ լինի. տաք է եւ չոր Ա տարաճան. բացող է. տերեւն՝ զմանն երեսացն տանի. եւ կաթն՝ յաչիցն զսպիտակն տանի, եւ զխտուտն այլ կու տանի. եւ աւգտէ արծուոցն, եւ զլերդին, եւ զփայծեղան կալուածն կու բանայ. եւ աւգտէ այն ուռէցին՝ որ ի լերդն լինի. եւ վնասակար դեղոցն աւգտէ. եւ թէ սպեղանի առնես՝ աւգտէ կարճահարին. եւ թէ նատրունով պահակին աւծես՝ աւգտէ. եւ իր տալուն չաքն Ա մխթալ է. եւ իրիկամացն զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի սքանճուպինն եւ իւր փոխանն զրեւանդն է իր չքաւքն:

 

ՏԱՇԽՆ

 (Storax).

որ է միայ ի եապիսն, եւ զուկի այլ ասեն. յիշած է:

 

ՏԱՐԱՅՂՈՒՍՏՂԱՆ

 (Taraxacum,

հռ. յ. Տարախսաքոս). ինքն խոտ մըն է, որ ի ցորենին մէջն կու բուսնի. եւ ի գագաթն բամբկի ընկուզի պէս ունի, եւ ի մէջն հունդ ունի, եւ տակն քաղցր կու լինի. եւ թէ զինքն իր տակովն ուտեն՝ զաչիցն արտասուքն կտրէ, եւ զբենին համն աղէկ կու առնէ:

 

ՏԱՄՐԱՅ

 (Ricin).

որ է խարվայհն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԱԻԽ

 (Hareng saur).

որ է չոր մանտր ձուկն. եւ իր գլուխն մոխիրն զակռան կու բանայ. բնութիւնն տաք է եւ չոր. լուծումն կու առնէ, եւ զպալղամն կու լուծէ. լաւն այն է որ ուտելուն ետեւ փսխեն. եւ թէ տաք ջրով հուկնայ առնես՝ զսավտան լատիֆ առնէ. եւ զփուշն հանէ. եւ շատ չուտեն, ծարաւ կու բերէ. եւ փայծղան զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի եղն եւ քացախն. եւ իւր փոխանն աղի ձուկն է:

 

ՏԱՐԻՂՈՒԼԻՈՆ

 (Statica ?

հ. յ. Տրիֆոլիոն). ինքն խոտ մըն է, որ ի ծովեզերքն կու բուսնի. երկանութիւնն թիզ մըն է. եւ վերեւն բաժնած կու լինի. եւ տերեւն նման է լեզկին տերւին. եւ ծաղիկն աւրն Գ ցեղ կու փոխի. վաղուընէ՝ սպիտակ կու լինի, եւ կէսաւրն՝ ծիանի, եւ գիշերն՝ կարմիր կու լինի եւ սպիտակ. եւ անուշ հոտ ունի. եւ թէ զլեզուդ հասցնես նա՝ զլեզուդ տաքցնէ. եւ թէ Բ դրամ գինով խմես՝ զփորն լուծէ, եւ զգոզն յորդորէ եւ զմահացու դեղերոցն զչարութիւնն տանի, Աստուծով:

 

ՏԱԼՅՆ

 (Spathe de Palmier).

ինքն ի յամբաւին ծառն՝ ազոխի նման իրք մի է. լաւն այն է որ սպիտակ լինի. տաք է Ա տարաճան, եւ չոր է Բն. բռնող է. եւ թէ ջրով տաս՝ արծուոց աւգտէ. եւ եարաղանին «այլ աւգտէե. եւ կրծոց եւ թոքին (այլ. ) եւ զարուն թքնելն այլ կտրէ. եւ զփորոքին զաւդուածն ուժովցնէ. եւ չթողու որ խառնուածն ի յանձն վաթի, եւ կամ ի յստամոքն. եւ կապող է. եւ զփսխելն կտրէ. եւ աւգտէ տուսանտարիային. եւ զարեան սրութիւնն տանի. եւ աւգտէ հասպային եւ ճատարի(ի)ն, եւ արեան աւելուածոցն աւգտէ. եւ աւգտէ տայունին. եւ զստամոքսն ծանտրացնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի սալորն եւ մեղրն. եւ իւր փոխանն տանձն է, Աստուծով: Ապու Հանիֆին ասէ թէ տալյն՝ որ է սամար ի նապին, տալն կու ասեն. եւ իր կեղեւին քուրֆի կու ասեն, եւ ճաղրի կու ասեն. եւ անոր կեղեւն ի ներքեւն՝ էլիղ կու ասեն, եւ պարսկերէն պիհար ի ղուրմայ կու ասեն. եւ բնութիւնն հով է եւ չոր է. եւ կապող է. եւ ճար չի կայ որ իր բնութիւնն գիճութիւն լինի. եւ տաղիղ նախլի, խուրմայ ի զաքար, որ պարսկերէն քաշն կու ասեն. եւ զմերձաւորութիւնն կու աւելցնէ: Եւ Մասուվիային Որդին ասէ թէ չորութիւնն աւելի է, եւ հովութիւնն եւ չորութիւնն ճիմար կու նմանի. եւ ուշ անցնի ի ստամոքն. եւ զփորն աղէկ կապէ. եւ թէ շատ ուտեն՝ ստամոքացաւութիւնն առնէ, եւ խուլինճ. եւ իր խասլիաթն այս է. եւ Մինհաճին տէրն ասէ թէ զիր չարութիւնն տանի շահթն, եւ սնուցած զանճապիլն, եւ տաք ճուարիշնին, եւ սնուցած խարտալ ուտելն, եւ պղպեղն, եւ քարաւիայ, եւ սազապն, եւ քարաւսն, եւ անուխն, եւ ծաթրինն. եւ թէ հում ուտեն՝ ի վրան եղլի կերակուր ուտուի, գէր հաւ, եւ հորթու միս, եւ զի՛նչ որ սոցին նման է. եւ ի վերայ հին գինի խմէ, շատ աւգտէ:

 

ՏԱԼԽ

 (Talc; Mica).

(որ ի Սեւաստ՝ ծղնայ կասեն. ) որ է գետնի աստղն, որ է քավքապ ըլ յարզն. լաւն այն է որ յիստակ լինի. հով է ի Ա տարաճան, եւ չոր է Բն. եւ կապող է. եւ աւգտէ ծծին ուռէցին. եւ իր հուկնանին աւգտէ տուսանտարիային. եւ զարիւն որ ի խոցերուն երթայ՝ կտրէ. եւ ձուերուն ուռէցին աւգտէ, եւ զթուլ ուռէցն հալէ. բայց ստամոքին զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի եղն եւ տաք ջուրն. եւ իր փոխանն ղլիմանի կաւն է: Ասէ Պտին թէ ինքն յուրուսն է, եւ Հելինացոց բառով՝ ըստարիայ. եւ պատմի թէ գետնի աս(տ)խն: Ասէ ԸՌազին թէ ինքն Գ ցեղ է. մէկին՝ պահրի կու ասեն, եւ մէկին՝ եամանի կու ասեն, եւ մէկին՝ ճապալի կու ասեն. եւ Յալի Ապու Սինան ասէ թէ Գ ցեղ է. եամանի, հնդի, եւ անդալիսի. եւ լաւն այն է որ եամանի լինի. եւ անդալիսին եւ հնդին՝ զերդ եամանի է. եւ ինքն ի գործ չի անցնիր. եւ այն որ անդալիսի է՝ թանծր կու ճղքի. եւ Ղաֆիղին ասէ թէ ինքն Գ ցեղ է. եւ ինքն յիշած է ի յարուսն: Ասէ Արիստոտէլ թէ տալխին խասլիաթն այն է թէ երկաթէ հաւան ծեծես, մանտր մանտրի, եւ չի ծեծուիլ. եւ կամ լինի որ զինքն՝ ալմաս կու ասեն քար մի կայ նա, մանտրէ. եւ լինի որ՝ քանի մի քար այլ խառնեն, եւ ի մազէ աման դնեն եւ սղկեն, եւ ջուր խառնեն որ մանտր լինի: Ասացել են թէ իր լոսիլն այսպէս է. որ աման մի լաթէ դնես, եւ քանի մի մանտր քարեր ի հետ խառնես, եւ եղկ ջուր ի վերայ լնես՝ կու տրորես, եւ ետեւ զինքն կու լուանաս եւ արեւն դնես որ չորնայ, ա՛յն է: Ասէ Սինէայ Որդին թէ իր ուտելն վնաս է. եւ բնութիւնն հով է եւ չոր Բ տարաճան. եւ կապող է. եւ զարունն աղէկ կապէ. եւ թէ զինքն խմեն գառնալեզուի ջրով՝ աւգտէ ձուոցն ուռէցին, եւ ամենայն ցաւոց առաջն աւգտէ. եւ ասացել է Սահակն թէ՝ կէս մխթալ աւգտէ քարին որ ի բուշտն լինի:

 

ՏԱՎՐԱ

 (Aconitum Anthora,

յ. Դուարա). որ է պէշն. (Aconitum Ferox). յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԱՐՖՈՒՐԻՍ.

  

ինքն ի քամայտարիոսին ցեղերուն է. յշծ է:

 

ՏԱՀՖ

 (Sorgho ?).

Ղաֆիղին կու ասէ թէ ինքն զարրաթն է, եւ [այլ] կու ասեն թէ կերակուր է, որ զառռաթով կու եփի. յշծ է:

 

ՏԱՊԻԽ

 (Gui).

որ է պատիխն (Melon). յշծ է, Աստուծով:

 

ՏԱՍՐԱՃ.

 (Fourmi).

մավր քաւչակ կու ասեն. յիշած է ի վերայ նուին, որ է նամլն:

 

ՏԱՀՄԱՅ.

 (Ciguս).

որ է շաֆքարանն. յշծ է, Աստուծով:

 

ՏԱՐԱՆՃՈՒՄԱՆԻՍ

 (Asp; enium Trichomanes,

հռ. յ. Տրիխոմանէս) որ է շէրիճն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԱՐԹԻԼՈՒՆ.

  

որ է սայտալիոնն, յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԱՐՂՈՒՂՈՒՆ.

 (Lentisque).

ինքն զարուն է. յիշած է իր համարն, Աստուծով:

 

ՏԱՐԽԱՄԱՏԻՂՈՆ.

  

ինքն շաֆերուն ցեղերուն է, որ ի յաչքն կու քաշուի:

 

(ՏԱՐՈՒ Ի ՊԷՀՈՒՇԷ.

 (Stramonium).

որ է թաթուլան:

 

ՏԱԽՇԻԼ.

  

որ է կտուած ոսբն, որ քաղցով եփեն, այն է:

 

ՏԱԼԻՀ

 (Bananier).

որ է այն միրգն որ մաւզ կու ասեն, յիշած է ի վերայ վեւին (sic):

 

ՏԱԼԻՍԱՅ

 (Telline).

ինքն փոքր սատաֆին ցեղերուն է, եւ Շամցիքն՝ աթլիս (= Թէլլինաս) կու ասեն, եւ Մսրցիքն՝ տիլնիս (= Տէլլինէս) կու ասեն. եւ աղով եւ հացով կուտեն. յիշած է ի վերայ սատաֆին, Աստուծով:

 

ՏԱՂՇԱՂՈՒԽ

 (Taraxacum).

որ է տարախշաղուխն. յշծ է:

 

(ՏԱՂՕՆ.

  

մենին վերայ յիշած է, մայս: )

 

(ՏԱՒԿՈՒՆ ԱՒԹԻ.

  

յիշած է ի վերայ հոյին, հալֆայ: )

 

(ՏԱՒՇԱՆՃԻԼ.

  

ղատին վրայ, յուղապ. յիշած է: ):

 

ՏԷՀՈՒՃ

 (Perdrix).

որ Հայերն սալամ ասեն. ինքն ի չիլ կու նմանի. եւ թեւին ներքեւն սպիտակ եւ սեւուկ է. եւ թէ քացխով եփեն եւ ուտեն՝ աւգտէ լուծման. եւ լաւն այն է որ գէր լինի, եւ աշնան ամիսն որսան. որ ի հիւանդութենէ ոտն ելէ, եւ կամ աշխատաւոր մադ լինի, զիր հեիսան եփես եւ տաս որ ուտէ՝ աւգտէ, Աստուծով:

 

(ՏԷԼՈՒՃԱ.

  

յիշած է ի վերայ շային, շիլամ: )

 

ՏԷՖՐՈՒՃԱՍ.

 (Malachite ?)

որ է պղնձին քարն. եւ թէ ծեծեն եւ ի վերայ խոցերուն ցանեն՝ աւգտէ եւ բուսուցանէ. եւ բերնին խոցերուն այլ աւգտէ. եւ թէ մեղրով խառնես եւ խաղաչ առնես՝ աւգտէ խնախին. եւ ի յաճուկն եւ ի նստատեղին խոցերուն վրան ցանես՝ աւգտէ. եւ ամենայն գէճ խոցերուն աւգտէ. եւ թէ յէլքանպուտովն եւ կամ ղրուտիով խառնես եւ աւծես գազանահարին՝ աւգտէ. եւ թէ քացխով տրորես եւ աւծես բորին՝ աւգտէ, Աստուծով:

 

ՏԷՎԱՍՊԱՍՏ.

 (Lotus).

որ է հանդաղուղն. յշծ է իւր հմրն:

 

ՏԷՎՊԱՂՈՒ.

 (Arum ?).

որ է լուֆին. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԷԿ եւ ՏՈՒՃԱՃ

 (Coq). (Poule).

որ է հաւն եւ խաւսողն, եւ հաւձագն (Poulet). լաւն այն է որ մատղաշ լինի. բնութիւնն մուհթատիլ է. եւ զանձն աղէկ կերակրէ. եւ հաւու միսն զըղեղն կու աւելցնէ, եւ զքթին արիւնն կու կտրէ. եւ հաւուն եղն զչոր խոցերուն զչորութիւնն կու տանի. որոյ պռկներն որ ճղքտի՝ աւգտէ, եւ ըռիշային աւգտէ. եւ հաւուն միսն զձայնն կու յիստկէ. եւ խաւսողին շուրվան որ խիստ եփած լինի՝ աւգտէ ըռուպուին. եւ թէ զջաղջաց փոշին որ ի խաւսողին միսն խառնես եւ տաս՝ զարուն թքնուլն կտրէ. եւ թէ զխաւսողին ղրտումով եւ պասպայիճով եփես որ տրորի, եւ տաս խուլինճոտին՝ աւգտէ, եւ զսավտան եւ զպալղամն լուծէ, եւ աւգտէ հալբշտին եւ արգանտին. եւ թէ զհաւուն սիրտն ճղքեն եւ դնեն ան տեղին վերայ որ գազանն հարել է՝ աւգտէ, եւ վնասն ի յանձն չի թափիլ. եւ թէ զխաւսողին զմիսն եփեն սամթով՝ աւգտէ ոսկրացաւութեան. եւ թէ զխաւսողին արիւնն աւծես շարային՝ աւգտէ. եւ տաք լերդին զեն առնէ. եւ դալար եւ կակուղ հացով կեր. եւ իւր փոխանն տուռաճն է:

 

ՏԷՎՏՈՒՐ

 (CՌdre devadara,

պ. Դիվդար). որ թուրքն ճին աղաճի ասէ. ինքն ի ցրդի ծառն կու նմանէ. եւ աւգտէ ջղեուն թուլութեան, եւ ֆալիճին եւ լակուային, եւ ամենայն հով հիւանդութեան որ յըղեղն լինի. եւ սաքթային եւ սարային խիստ աւգտէ, եւ զքարն ցրուէ իիկամացն. եւ լերդին աւգտէ. եւ զփորն կու կապէ. եւ զստամոքին թուլութիւնն կու տանի. եւ թէ աւազան առնեն՝ աւգտէ:

 

ՏԷԿՊԱՐՏԷԿ.

  

որ է զառնիխին թասյէտն. ինքն սուգծու է. եւ Պարսիկն մարկ ի մուշ ասէ. եւ թէ զինքն ով որ ուտէ, զիր չարին խափանումն՝ ի զառնիխին համարն է գրած:

 

ՏԵՐԵՒԱՏ

 (Mռzռrռon).

որ է մազարիոնն. յիշած է:

 

ՏԻԵԱՅ.

 (Citrouille).

որ է ղարյն. որ է ղթումն. յշծ է:

 

(ՏԻԿՆԱԿԻՒ.

  

որ է ղասնին: )

 

ՏԻՊՍ

 (Rob).

որ է պագմազն, որ է ըռուպն հայ լեզուաւ. եւ բնութիւնն տաք է եւ գէճ է. եւ թէ ղուստով եւ աղով խառնես եւ աւծես մանին՝ աւգտէ. եւ թէ ուտես՝ զփորն լուծէ, եւ զնձն աղէկ կերակրէ, եւ թանծր խլտ ընծայէ. եւ զիր չարութիւնն տանի նուշն եւ խաշխաշն, որ խառնես եւ ուտես. եւ ի վերայ սքնճուպին մես՝ շատ աւգտէ. եւ այս պարսկերէն տաւշապ կու ասեն:

 

ՏԻՊՏԱՐԻԱ

  

(= Դաբիդարիա). ինքն խոտ մըն է որ ի Հնդկաց երկիրն կու լինայ, եւ Ա կանկուն ի գետնէն ի վեր կու ելանէ, եւ տերեւն ի պահարին տերեւն կու նմանի. եւ զերդ բամբկի կոճկի պէս գունտկներ ունի. եւ ի վերայ հունտ ունի. եւ աւգտէ ֆալիճին եւ լակվային եւ նիկրիսին, եւ թէ եփեն եւ ուտեն. եւ թէ քացխով եփեն եւ ուտեն՝ ի յստամոքէն եւ ի յակռատկերուն զգիճութիւնն տանի եւ կու քաշէ. բայց զաչքն կու այրէ:

 

ՏԻՊԽ

 (Gui).

որ թուրքն աւկսու ասէ. եւ ինքն միրգ է, որ ի սիսեռ կու նմանի. եւ ինքն ցեղ մըն է. եւ լաւն այն է որ թաժայ լինի եւ սուր. տաք է եւ չոր է յԲ տարաճան. հալող է եւ կակղացնող. աւգտէ այն նասուրին որ ի յըղեղն լինայ. եւ ականջին ցաւուն. եւ թէ սեւ զառիկով տիմէտ առնես՝ զփայծեղան պնտութիւնն տանի. եւ հալէ զայն ուռէցնին՝ որ ի հովութենէ լինի. եւ թէ տիմէտ առնեն՝ զաւիրած ըղունկն հանէ. եւ յորժամ զառիկ խառնես՝ կտրատէ եւ հանէ զըղունկն, եւ զխոցերն չորացնէ, եւ զհերքունն տանի, եւ աւգտէ յէրղնիսային. եւ ինքն չի ուտուիր. տիմէտ կու լինի. եւ թէ ուտուի՝ քիչ. բայց սրտին զեն կու առնէ. զիր չարութիւնն տանի զրնպատն. եւ իւր փոխանն կապարին տակին կեղեւն է: Իպն ասէ թէ լաւն այն է որ նոր լինի, եւ դուրսի դիհն կարմիր, եւ մէջն քուռաթի գունովն լինի. եւ թէ դեղին զառիկով կամ կարմիր զառիկով խառնես եւ յըղունկն աւծես՝ հանէ, եւ նոր բուսուցանէ. փորձիւ է:

 

ՏԻՂԱՂ ԸԼ ՔՈՒՆՏՈՒՐ

 (Farine d'Encens).

որ է խնկին փոշին. յիշած է խնկին համարն:

 

ՏԻԼԵԱՒՍ

 (Glaտeul,

յ. Դալաբուս). ինքն կարմիր սուսամն է որ Թուրքն քաքլիկ չիկտամի կու ասէ. եւ ոմանք ի Թուրքացն ղուզղուն ղլիճի ասեն. եւ տեեւն ի թուր կու նմանի, եւ միրգ ունի բոլոր. եւ Ա կանկուն գետնէն ի վեր կու ելնէ. եւ Բ տակ ունի, մէկ մէկի վերայ կու հեծնու, մանտր սոխ կու նմանի, եւ ներքեւինն թոռմած եւ վերեւինն ի լի կու լինի. եւ թէ զան վերի տակն խնկով եւ գինով սպեղանի առնես եւ անձն աւծես՝ աւգտէ հերքունին, եւ զսլաքն անձնէն հանէ. եւ թէ զայս տակն շաֆ այնես եւ կանայք վերցնեն՝ զհայզն բանայ. եւ թէ զայն վերի տակն գինով խմեն՝ զմերձաւորութիւնն աւելցնէ, եւ թէ զներքեւինն ուտեն՝ զմերձաւորութիւնն կտրէ եւ թէ զվերեւին զտակն տղակներն խմեն՝ աւգտէ աճուկին ճխքտելուն. եւ թէ զտակն թրջես մրգայջրով եւ զայն մրգայջուրն ամէն աւր ՃԻ դրամ խմեն՝ աւգտէ քամուն եւ սնկան. փորձած է. թէ այս տակէս աւրն Ա դրամ խմես՝ այլուայ զայս աւգտութիւնս առնէ, եւ զանձն գիրացնէ, եւ զերեսն պայծառ առնէ:

 

ՏԻՖԼԱՅ

 (Dauphin).

որ է այն ձուկն որ Թուրքն տաւնղուզ պալըղի ասէ:

 

ՏԻՖԼԱՅ

 (Laurier rose).

որ է ճֆնին. յշծ է ի վրյ ճէին:

 

ՏԻԼՖԻՆ

 (Dauphin).

որ է այն ձուկն որ Թուրքն ղաւնղուզ պալըղի ասէ. եւ թէ զիր ճրագուն առնուն եւ հանդալին մէջն դնեն եւ եռցնեն, եւ զայն ձէթն յականջն կաթեցնեն, եւ թէ հին եւ թէ նոր խլութիւն կայ՝ տանի. եւ միսն հով է եւ թանծր է. յուշ կու մարսէ. եւ թէ աւաղ մարդ ուտէ՝ ուժովնայ. եւ թէ զակռան տղակներուն վիզն կախեն՝ զկանչելն կտրէ. եւ թէ զճրագուն ուտեն՝ աւգտէ ոսկրացաւութեան: Ասէ Պտին թէ ինքն մեծ ձուկ մըն է, եւ գլուխն ի խոզի գլուխ կու նմանի, եւ ակռան այլ խոզի ակռայ կու նմանի. եւ այս ձկան՝ խնզիր ըլ պահր կու ասեն:

 

ՏԻԵԱՔ

 (Fruit de la Rose,

յ. Դէլիք). որ է վարդին պտուղն. եւ յորժամ վարդն վաթի՝ տակն կարմրի, եւ մեծնայ, եւ հունդ կապէ, եւ եփի, եւ համն քաղցր լինի. եւ ի Դամասկոս՝ տիէ կասեն:

 

ՏԻԼԻՆԻՍ

 (Telline).

ինքն փոքր սատաֆին ցեղերուն է. եւ ինքն հում եւ աղած կուտուի. ի վերայ սէին յիշած է:

 

ՏԻՄԱՂ Ի ԻՊՆ ՅՕՐՍ

 (Cervelle de Belette).

որ է պ. ըռատունին ըղեղն. եւ թէ չոացնեն եւ քացխով խմեն՝ աւգտէ ըխտաւորին. փորձած է:

 

ՏԻՄԱՂ ԽԱՖՖԱՇ

 (Cervelle de Chauve-souris).

որ է մաշքթեւին ըղեղն. եւ թէ մեղրով աչքն քաշես՝ չթողու որ ջուր իջնու յաչն. եւ թէ այրես եւ զմոխիրն աչքն քաշես՝ զլոյսն աւելցնէ. եւ թէ զդալարն ափիդ մէջն աւծես՝ մերձաւոութիւն տայ առնել:

 

ՏԻՄԱՂ ՏԷԿ ՏՈՒՃԱՃ

 (Cervelle de Coq et de Poule).

որ է խաւսողին եւ հաւուն յըղեղն. եւ թէ ուտեն՝ զաւձահարին ցաւն խաղեցնէ. եւ թէ ջաղջաց խառնես եւ շաղուես, եւ սիսռան չաք ուտէ՝ զքթին արիւնն կտրէ շուտով. փորձած է, Աստուծով:

 

ՏԻՄԱՂ Ի ՊԱՅԸԱՐ

 (Cervelle de Chameau).

որ է ըղտուն յըղեղն. թէ չորացնեն եւ քացխով խմեն՝ աւգտէ ըխտաւորին, փորձած է:

 

ՏԻՄԱՂ Ի ՊԱՏ

 (Cervelle de Canard).

որ է սագուն յըղեղն. աւգտէ նստատեղին ուռէցին:

 

ՏԻՄԻԵԱՅ

 (SՌche).

ի Գեղիանոսին գիրքն գրած է թէ ըռայմեա ասեն. եւ հանց ասցել են թէ սարատան ի պահրին է. եւ այլ ասցել են թէ ստոյգ ձուկն է որ սինայ (= Սիբիա) ասեն, յիշած է. եւ լիսան ըլ պարհր «պահրե այլ կու ասեն. յիշած է:

 

ՏԻՆՍԱՂՈՒՍ

 (Dipsacus,

յ. Դիֆսաքոս). որ Թուրքն տարախլիխ ասէ, եւ չաւպան տարղի ասեն. եւ թէ զտակն եփեն եւ սպեղանի առնեն եւ դնեն նասուրին եւ պասուրին՝ աւգտէ. եւ թէ աւծեն կոծիծնուն՝ աւգտէ եւ թէ զայն ւր ի միջի որդկներն ի մորթի մի կապես՝ եւ կամ ի վիզն եւ կամ ի թեւն ըապես՝ ըռիպ ջերմն բռնէ. եւ թէ զծաղիկն՝ թէ՛ չոր թէ՛ դալար՝ ի մէկ սուրբ կտաւ կապես եւ ի կաթին մէջն տրորես, եւ այն ի լաթն իսկի իրք չի մնայ, եւ յետեւ՝ առնուս զայն, ի կաթն խառնես, ա՛ն պահն մակարդէ զկաթն. եւ թէ եփես եւ սպեղանի առնես եւ այն տեղացն վերայ դնես որ կտրելու է՝ թմրեցնէ եւ զկտրիլն չիմանայ եւ չի ցաւի. եւ թէ ի ջուրն տրորեն եւ Գ վաղուընէ զան ջուրն խմէ անաւթուց՝ զփայծղան ուռէցն տանի. եւ թէ եփեն եւ ուտեն՝ տաքցնէ, եւ զգոզն որդորէ, եւ զմազին դիզնալն տանի, եւ զշունչն ուժովցնէ. եւ թէ զայս խոտն եփեն եւ դնեն այն տեղն որ աւձն հարել լինի՝ զչարն եւ զենն տանի, որ չի վնասի: Ասէ Պտին թէ ինքն խաս ըլ քալպն է, որ է մուշտիռային փուշն, եւ հարամաղայ կու ասեն. եւ ինքն ի փշերուն ցեղերուն է. եւ ի Շիրազ այսոր տարսաք կու ասեն. եւ իր որձայն երկան է եւ փշով է. եւ իր տերեւն նման է հազարին տերեւին. եւ պատմութիւնն տինեաղուս ասելուն՝ փըռընքտայցնող ասելն է. եւ յորժամ չորնայ՝ սպիտակ լինի գունն, եւ ի մէջն մանտր որդկներ ունի. եւ բնութիւնն տաք է եւ չոր Բ տարաճան:

 

ՏԻՆԵԱՅՏՈՒԵԱ

 (Panaces Asclepium D.,

յ. ԴԻնարույա). որ է խարն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԻԵԱՂՈՒԹԱՅ

 (Diacode).

որ է խաշխաշին կեղեւին շարապն. յիշած է:

 

ՏԻԼԱՅ

 (Rob de Raison).

որ է մայըի փուխթաճն, որ է իպսիման. եւ ո՛րտեղ որ տիլայ յիշուի նա՝ գիտացիր որ իպսիման է:

 

ՏԻՀԱԼ

 (Rate).

որ է փայծաղն. շատ ուտել վնաս է. սավտայ կու ընծայէ. եւ թէ ի մէջէն երկնի հանեն եւ եղով տապկեն եւ ուտեն՝ քիչ լինի սավտան, եւ զեն այլ քիչ առնէ:

 

ՏԻՊԱԽ

 (Conyza Inula).

որ Թուրքն պալլիխ ասէ. եւ ոմանք ասեն թէ ծառ է, մարդու չքաւք կու բուսնի. եւ տերեւնի ունի երկան երկան, եւ ժողոված դեղնուկ ծաղկնի ունի. եւ մեղր ունի, ի վերայ կու փակչի. եւ տաքցնող է. աւգտէ հով լերդացաւութեան. եւ զկալուածն կու բանայ. եւ գազանահարին եւ կարճահարին այլ աւգտէ, թէ՛ ուտելով եւ թէ՛ աւծելով. եւ թէ սպեղանի առնես եւ ի վերայ կոտրածին դնես՝ բուսցնէ. եւ թէ եռցնես եւ ջրով խմես՝ զայրած խլտերն լուծէ, եւ հին բորին եւ քորին աւգտէ. եւ ջերմերուն աւգտէ: Եւ ցեղ մըն այլ կու լինի որ փուշկներ ունի, եւ տերեւն նման է ձիթենու տերեւին. եւ թէ եռցնես եւ զջուրն խմես՝ զհայզն եւ զգոզն որդորէ, եւ զտղան ձգէ. եւ թէ զտերեւն ի տուն փռես՝ եւ կամ ծխեն՝ ամենայն վնասակար գազանք փախչին ի տանէն, եւ զլուերն ջարդէ. եւ թէ զծաղիկն եւ զտերեւն գինով խմես՝ աւգտէ եարաղանին, եւ փորացաւութեան, եւ գոզին կաթնելուն. եւ թէ քացխով խմես՝ աւգտէ ըխտաւորին. եւ թէ եփեն ջրով եւ կանայք աւազան առնեն՝ աւգտէ արգանտին ցաւուն. եւ թէ զքամուքսն շաֆ առնեն եւ կանայք վերցնեն՝ զտղան ձգէ, փորձիւ:

 

ՏԻԼԱՅ

 (Rob de Raisin, Vin cuit).

որ է հին գինին. յիշած է: Եւ ոմանք ասեն թէ մուսալաս է. եւ Իպն Սամհունն ասէ թէ ղաթրանին ցեղերուն է. եւ Գրոցս շինողն ասէ թէ յստոյգ հին գինին է. եւ աղէկ եւ անուշահամ է:

 

ՏԻԼԱՂԻՈՆ

 (Telephium,

հռ. յ. Տիլաֆիոն). տերեւն ի թուխմաքանին տերեւն կու նմանի, եւ սպիտակ ծաղիկ ունի, եւ յէգէստնուն մէջն կու բուսնի. եւ թէ զտերեւն սպեղանի առնես եւ աւծես պարասին՝ աւգտէ, յորժամ Զ պահ կենայ. եւ պիտի որ սպեղանի առնելուն ետեւ՝ գարու ալուր ի գործ արկանեն. եւ թէ ծեծեն եւ քացխով շաղուեն, եւ արեւուն դիմաց պահակին աւծեն՝ մինչեւ չորնայ, եւ ետեւ սրբեն, շատ աւգտէ. բայց զայս խոտս ի գարունն կու ժողվեն, լաւ է:

 

ՏԻՆ Ի ՄՍՐԻ

 (Terre d'լgypte).

որ է Եգիպտոսին կաւն. այն մարդուն որ փայծաղ ունի՝ աւգտէ. եւ կամ արծուիք ունի՝ աւծեն ամենայն անձինն. եւ աւգտէ ամենայն հին ուռէցին, եւ թուլցած մարդկաց. եւ թէ խոցերուն ցանես՝ աւգտէ:

 

ՏԻՆ ՇԱՄՈՒՇ

 (Terre de Samos).

ինքն գետնի աստղ (Mica) կու ասեն. եւ լաւն այն է որ սպիտակ լինի, եւ թեթեւ լինի, եւ տափակ. եւ ի մարդուն բերանն կու կպչի. եւ յորժամ ի ջուրն դնես՝ շուտ տրորի. եւ ինքն ի Յունաց կղզին լինի, որ Թապարին անուանի. եւ իր չարութիւնն աւելի է քան զմատնէհար կաւն. եւ այսոր լուանալ չի պիտի. եւ արիւն կապելն՝ զմատնէհար կաւին զտեղն կու բռնէ. եւ թէ ի նիկրիսին յառաջն աւծես՝ աւգտէ արիւն թքնելուն. եւ թէ քացխով խառնես եւ դնես ի վերայ տաք ուռէցնուն՝ աւգտէ. եւ թէ վարդի ձիթով խառնես եւ աւծես ձուոց եւ ծըծին՝ աւգտէ, եւ զուռէցն տանի. եւ թէ գինով խմեն՝ աւգտէ գազանահարին, եւ մահացու դեղոցն. եւ աւգտէ ստամոքին. եւ թէ ծարուր առնես եւ յաչքն քաշես՝ աւգտէ եւ զսպիտակն տանի. եւ զխոցն ողջացնէ. եւ թէ պատեղւոր կանայք ի վիզն վերցնեն՝ զտղան ձգէ. եւ թէ զաղիքն մեղրաջրով եւ աղով լուանան, յետեւ՝ գառնալեզուի ջրով եւ այս կաւովս հուքնայ առնեն, աւգտէ աղեց գաներուն. եւ թէ վարդի ձիթով եւ քացխով նիկրիսին աւծես՝ աւգտէ:

 

ՏԻՆ ԸԼ ՃԱԶԻՐԱԹ ԸԼ ՄԱԶՏԱՔԷ

 (Terre de Chios).

ինքն այն կղզուն կաւն է. լաւն այն է որ սպիտակ լինի եւ մոխրի գունովն. եւ թէ սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ ձուին ուռէցին եւ ծըծին ուռէցին՝ աւգտէ. եւ թէ կրակին այրածին եւ շտերուն աւծես՝ աւգտէ:

 

ՏԻԼԱՖԻՈՆ

 (Telephium).

ինքն հայի ալամին ցեղերուն է. յիշած է. եւ Գեղիանոս ասէ թէ բնութիւնն տաք է Ա տարաճան, եւ չոր՝ Բ տարաճան. եւ աւգտէ խոցերուն, որ փտած լինի. եւ աւգտէ պարասին եւ պահակին. եւ Զ ժամ թող հանգչի եւ կենայ. խիստ աւգտէ. եւ յետ այնոր՝ գարու ալուր սպեղանի ռնեն. եւ թէ առաջի տլէն՝ եւ յետինն այլ՝ քացխով խառնես, եւ աւծեն եւ արեւն նստին մինչեւ չորնայ, աւգտէ, Աստուծով. փորձած է:

 

ՏԻՆ ՄԱԽԹՈՒՄ

 (Terre sigillռe).

որ է մատնեհար կաւն, որ է դին մախթումն. յիշած:

 

ՏԻՆՈՒՍ.

  

ինքն անասուն է որ ի զարարէհն կու նմանի, եւ քիչ մի փոքր է եւ բոլոր է. եւ կարմիր է, եւ սեւ սեւ ծներ ունի. եւ ինքն զարարէհին զգործն ունի. եւ ի Շիրազ յարուսաք կու ասեն. եւ իւր փոխանն զարարէհն է: Եւ ասցել է Գրոցս շինողն թէ կանանչ որդ մի կայ ի փիճուն ծառն, ա՛յն այլ զզարարէհին զտեղն կու բռնէ:

 

ՏԻԵԱՅ.

 (Sel Ammoniac).

որ է նիշատիրն. յշծ ի նուն:

 

ՏԻՂԻ

 (Typha,

յ. Տիֆա). եւ ինքն տիղին է, եւ տաղին (= Դադի) է. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԻՊՈՒԼԻ ՅԱՐԱՊ

 (Jonc odorant,

յ. Տիբ էլ-Արէբ). որ է իթխիրն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏԻՏԱՆ

 (Porreau).

որ է վայրի քուռաթն. յիշած է:

 

ՏԻՆ ՀԷՔՄԱԹ

 (Lut).

որ է կիլ է հէքմաթն. եւ իր կերպն շատ ցեղ է. ե Գրոցս շինողն ասել է թ լաւն այս է՝ որ առնուն զդեղին շաւղախն, յստակ, Դ լիտր ծեծէ աղէկ, եւ Ա լիտր թուխթ, եւ Ա լիտր աղի ջուր խառնէ եւ աճռէ, մինչեւ տրորի. եւ ի շողախն խառնէ. եւ Դ բաժնէն Ան մկրատած մադու մազ խառնէ, եւ Դ բեժնէն մէկն աղբ խառնէ ձիու. եւ աղէկ շաղուէ եւ լաւզնի արա եւ չորցու եւ պահէ. եւ յորժամ պիտենայ՝ թրջէ յիստակ ջրով, եւ խառնէ, եւ շաղուէ. եւ ի բան տար. եւ ցեղ մի այլ Մինհաճին տէրն ասցել է թէ, Ա բաժին կաւ, եւ Ա բաժին ֆահմ ծեծած եւ մաղած, եւ Ա բաժին աղ, եւ Ա բաժին խաթմի եւ մազ խառնէ եւ շաղէ, եւ ի բան տար. աւգտէ, Աստուծով:

 

ՏԻՆ Ի ԸՌՈՒՄԻ.

  

ինքն հաւռմաց կաւ է. չորացնող է. եւ կապող է. աւգտէ ուռէցին որ ի կոպն լինի. յորժամ քասնու ջրով աւծես՝ արիւնն որ աչքն գայ, կտրէ:

 

ՏԻՆ ՂՊՌՈՍԻ

 (Terre de Chypre).

ինքն կաւ է, որ գունն կուլկուն է եւ կարմրժեռ. եւ յորժամ ձեռաւքդ աճռես՝ գունն ի ձեռքս մնայ. եւ յորժամ տրորես՝ ի մէջն դեղին երակնի երեւնայ. եւ թէ ի լեզուդ հասցնես՝ խիստ կպչի, հանց որ կահրայ խալըսին զլեղուն. եւ բնութիւնն հով է եւ չոր է. եւ մուհթատիլ է, եւ ղապզ է. եւ աւգտէ ամենայն խոցերուն եւ ուռէցնուն՝ ուտելով. ծեծածին, եւ կոտրածին, եւ որ ի բարձր տեղաց անկանի. եւ իր առնելուն չաքն Ե դրամ է. Սահակն ասէ թէ աւգտէ աղեց գաներուն, եւ լերդին, եւ արուն թքնելուն. եւ թէ ուտեն եւ հուկնայ առնեն՝ խիստ աւգտէ. եւ մահացու դեղերոցն աւգտէ, յորժամ Ա դրամ տաս հով ջրով. եւ մատպուխն աւգտէ. եւ իր փոխանն տինի մախթումն է, իր չքաւք:

 

ՏԻՆ Ի ՂՄՈՒԵԱՅ

 (Terre cimolռe,

հռ. յ. Տ. քիմոլիա). որ է տին ի ղլումունին. եւ յիշած է ամենայն դիմաւք ի հաճարի ըռուխամն:

 

ՏԻՆ ԽՈՐՈՍԱՆԻ

 (Terre de Nisabour).

ինքն սպիտակ խէժ է, որ ի մէջն քար եւ աւազ չի կայ. եւ ի Շիրազ՝ կիլ ի կարնի կու ասեն. եւ բնութիւնն մաւտիկ է այն կաւուն՝ որ կանանչ է. եւ յորժամ նշի կեղեւով խորվեն եւ կամ տապկեն եւ ուտեն՝ զգունն երեսացն կարմիր առնէ, եւ զհամն անուշէ. եւ այս Խորասանին կաւն հով է եւ չոր է:

 

ՏԻՆ

 (Ocre rouge).

լաւն այն է որ կարմիր լինի. եւ այս կաւիս ի Շիրազ՝ կիլ ի սուրխ կու ասեն. եւ բնութիւնն հով է եւ չոր է. եւ աւգտէ ոքին ցաւուն. եւ թէ Բ դրամ ի գործ արկանեն եւ կամ Բ մխթալ. եւ ասացած է թէ զեն է բշտին. եւ զիր չարութիւնն տանի սարատանն ջրերուն:

 

ՏԻՆ

 (Terre).

որ վէ կաւն. շատ ցեղ է. եւ լաւն այն է որ կարիր լինի. հով է Ա տարաճան, եւ չոր՝ Բ տարաճան. չորացնող է. հայկաւն աւգտէ ղալյային, եւ աւգտէ գէճ սաֆրային «սայֆայինե. եւ զաֆրան եւ քաֆուր խառնէ յինքն, եւ աւծէ այն խոցին որ ի տաքութենէ լինի, աւգտէ. եւ հայկաւն աւգտէ նուզլային եւ ծըծին ցաւուն «ուռէցնունե. եւ մատնէհար կաւն աւգտէ սլին եւ արուն թքնելուն որ ի թոքն գայ. եւ թէ արծուիվ տիրոջն եւ փայծղան տիոջն ի փորն աւծես՝ եւ զարունն կտրէ: Եւ ամենայն կաւեր զթուլ ուռէցնին կու չորացնեն. եւ հայկաւն աւգտէ տայունին. եւ թէ խմեն եւ թէ աւծեն՝ վապային այլ աւգտէ, եւ ջերմերուն այլ աւգտէ, եւ աւդին պեղծութեանն այլ աւգտէ. եւ այս ամենայն կաւերս մէկ մէկի փոխան են:

 

ՏԻՆ ԱՍՖԱՐ

 (Ocre jaune).

որ ինքն տին ի սանամն է. եւ ինքն ի Կոստանդինուպաւլիսի մաւտն կու լինի. եւ գունն դեղնուկ է, եւ մթընգուն է. եւ այն տեղն իրիցնին զան կաւն կու մատնեհարեն. եւ ինքն տըլըսմն է. եւ մարդ չի գիտէ, եւ չի կարեր կարդալ. եւ մարդ չի գիտէ ի՛նչ է. եւ թէ այլ մարդ շինէ, զայս տըլըսմն գիտնայ, ինքն պատուական լինայ. բնութիւնն հով է եւ չոր . եւ աւծեն տաք ուռէցին, եւ արիւն գնալն կտրէ եւ ուտէ. եւ ի յարիւն կտրելն քան զան այլ պատուական եւ ուժով է:

 

ՏԻՆ Ի ԽՏՐ

 (Terre cimolռe ?).

ինքն յիշած է ի ղիլմունին:

 

ՏԻՆ Ի ՂՐԻՏԻՇԻ

 (Terre de CrՌte).

եւ ինքն ի վատուժ կաւներուն է. աւգտէ աչից խոցերուն. եւ թէ յղի կինն ի հետն պահէ զինքն՝ զտղան չի ձգէ, եւ պսպլալ կու տայ:

 

ՏԻՆ Ի ՊԱՍՐԻ.

  

եւ իր ապլիզ կասեն: Ասէ Գղնս թէ աւգտէ այնոց որ փայծաղ ունին, եւ արծուիք ունին. եւ Տեսայ որ ի յԱղէկսանդրիայ աւծեցին, շատ աւգտեց. եւ հին բերնի ցաւութեան եւ սնկան աւծելով՝ աւգտէ շատ:

 

ՏԻՆ Ի ՍԱՄԱՆ

 (Ocre jaune).

որ է դեղին կաւն. յշծ է:

 

ՏԻՆ Ի ԽՈՐԱՍԱՆԻ

 (Terre de Nisabour).

որ է տին ի նիշապուրին. յիշած է:

 

ՏԻՆ Ի ԱՀՄԱՐ

 (Terre rouge).

որ է մուղրան (Terre de Sinope). յիշած է:

 

ՏՈՒՐԱՖԻՒՍ

 (PՍche).

որ է Դեմէսկիացոց բառով՝ դեղձն, որ է խավխն, որ է շաֆթալուն:

 

ՏՈՒՊԱՊ

 (Menthe).

որ է սիսանպարն (Sisymbrium). յշծ է:

 

ՏՈՒՌԱՃ

 (Francolin).

իր միսն լաւ է քան զկաքւուն միսն. եւ զըղեղն, եւ զխելքն, եւ զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ:

 

ՏՈՒՏԱՄ

 (Suc gommeux).

որ է փայտին արունն. մոմիայի տեղ ի բան կու տանին. փորձա է քանի հեղ. աւգտեց:

 

ՏՈՒԽՆ

 (Millet).

որ է կորեկն, որ է ճավարսն, որ է արզանն. յիշած է ի վերայ ճէին յիր համարն:

 

ՏՈՒՏ

 (Fumռe).

որ է մուխն. լաւն այն է որ խիստ սեւ լինի. եւ բնութիւնն տաք է եւ չոր է. նուրբ է եւ չորացնող է. պուտմին մուխն զաջիկ աչից զգիճութիւնն տանի. եւ խնկին մուխն աւգտէ աչից սուլախին, եւ զարտեւանունքն կու բուսցնէ. եւ զառիկին մուխն ճրագ եղով աւգտէ ըռուպուին եւ զխնաֆասին. եւ մարդուն մազին մուխն աւգտէ կանանց արեան կալուածին. եւ մարած ճրագին մուխն այլ զայս զաւրութիւնս կանէ. եւ մոշուն ծառին մուխն աւգտէ բորբսային աւդոյն, եւ որ վապայի հիւանդութիւն լինի. եւ աւգտէ ամենայն թմրածին. եւ ի յաչքն այլ կու քաշուի. եւ քիչ ի բան կու տանին. բայց լերդին եւ կրծոցն զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի խաշխշին շարապն. եւ իր փոխանն ծարուրն է: Իպն ասէ թէ՝ ղաթրանին մուխն տաք է. եւ յանկից յետեւ՝ նաւթն. եւ յանկից յետեւ՝ սեւ ձիւթն, եւ չամչախունկն. եւ յանկից յետեւ՝ յելքի պուտմն:

 

ՏՈՒՂԱՍ

 (Athamanta peucedanum).

որ է հաշիշաթ ուլ պարաղիսն, որ թ. պուրայ օթի ասէ. ինքն խոտ է. եւ տերեւն ըռզիանի տերեւ կու նմանի. եւ գագաթն ի գինձ կու նմանի. եւ ծաղիկն սպիտակ է. եւ միրգն այլ սպիտակ է, եւ ի վերայ մազկներու պէս կայ. եւ գետնէն ի վեր մէկ թիզ կու ելանէ. եւ ցեղ մըն այլ կու լինի, ի քարաւս կու նմանի. եւ ցեղ մըն այլ կու լինի որ տերեւն ի գինձ կու նմանի, եւ գագաթն ի սամիթ կու նմանի. եւ թէ ուտեն՝ զգոզն յորդորէ, եւ զհայզն բանայ. եւ թէ զտերեւն սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ պալղամի ուռէցնուն՝ աւգտէ. եւ թէ զհունտն խմեն՝ աւգտէ հազին, եւ փորացաւութեան, եւ զստամոքն տաքցնէ. եւ թէ գինով խմեն՝ զայս աւգտութիւնս առնէ. եւ թէ գինով խմեն՝ աւգտէ գազանահարին. եւ թէ զտակն այլ խմեն՝ զայս աւգտութիւնս առնէ. եւ թէ եփեն եւ զջուրն խմեն՝ զայս աւգտութիւնս առնէ, որ զքամին վարէ, եւ զարգանդն յիստկէ, եւ յղի առնէ, եւ զմերձաւորութիւնն մոռացնէ, եւ զկուրծքն յիստկէ, եւ զստամոքին զքամին ցրուէ, եւ աւգտէ արծուոց՝ որ ի քամու լինի. եւ թէ քնոյն ժամն ի մահիճն ցանեն զհունդն՝ զլուն սպաննէ. բայց հռ. ձիթով աճռէ եւ ապա ցանէ:

 

ՏՈՒՏ ԸԼ ՊԱԽԼ

 (Vers des lռgumes).

որ է այն որդն, որ ի բակլային ի մէջն լինի. եւ թէ հռ. ձիթով տրորես՝ աւգտէ ամենայն գազանահարի:

 

ՈՒՏ ԸԼ ԶԻՊԼ

 (Ver de fumiers).

որ է այն որդն որ ի յաղբին ի մէջն կու լինի. եւ դեղնուկ որդկներ է. եւ թէ ի հռ. ձիթին ի մէջն եփեն եւ զան ձէթն ի քալ գլուխն աւծեն, եւ տայուսայլապին կրկին աւծեն՝ աւգտէ, Աստուծով:

 

ՏՈՒՏ ԸԼ ՀԱՐԻՐ

 (Ver Ո soie).

որ է այն որդն որ կուկուլ կու հանեն. աւգտէ ջերմերուն, յորժամ չորացնեն եւ ի վիզն կախ այնեն ջերմնոտին. եւ թէ Գ դրամ յիրմէն տորեն եւ կորկտին շուրվայով խմեն՝ զանձն գիրացնէ եւ զեեսն պայծառ առնէ:

 

ՏՈՒՐՏԻ

 (Lie).

որ է մուրտն որ ի յատակն կու իջնու ամէն իրաց. լաւն այն է որ հին լինի. տաք եւ չոր է. եւ չորացնող է. եւ աւգտէ ակռացաւութեան. եւ թէ հռ. ձէթ խառնես եւ աւծես շուկակին, եւ ամենայն խոցերուն, եւ ամենայն խոց իրմով լուանան. ւ թէ ի մազն աւծես՝ կարմիր առնէ. եւ թէ այրես՝ սեւ առնէ. եւ թէ ի շիպն խառնես եւ աւծես՝ ծիծն չի մեծնայ. եւ թէ զքացխին մրուրն աւծես ծծին ուռէցին՝ շատ աւգտէ. եւ թէ զթեփն եւ զքացախն եւ զմրտենուն տերեւն ի մուրտն խառնես, եւ տիմէտ առնես, եւ դնես ի վերայ պորտին նա՝ ի դուրս ելելն խափանէ. եւ թէ զքացխին մուրտն դնես ի վերայ տաք ուռէցուն՝ խափանէ. եւ թէ կարաւսջրով աւծես բորին եւ քորին՝ քափանէ. եւ զպիսակին զգոյնն կու փոխէ. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ տաք ուռէցին. եւ կրակին այրածին այլ աւգտէ. եւ թէ զքացխին մուրտն այրես եւ աւծես յերղնիսային՝ աւգտէ. եւ թէ ըղունկն խափանի՝ աւգտէ. եւ ի դրուցէ ի բան տանին. բայց խռչկին զեն կու առնէ. եւ զիւր չարութիւնն տանի վարդին ձէթն. եւ իր փոխանն շիպն է եւ քացախն է, որ ի գինուն լինի:

 

ՏՈՒՂԱՏԱՄՈՒՆ.

 (Dictame).

որ է մուշքտրա մշէհն. յիշած է ի վերայ մենին յիր համարն:

 

ՏՈՒԼՊ

 (Platane).

որ է չինարն, պ. եւ թ. զայսոր անունն ղօլաղան ասեն, եւ հ. սօսի. ինքն մեծ ծառեր են. եւ սպիտակ տերեւ ունի. եւ լաւն այն է որ թաժայ լինի. հով եւ չոր է յԲ տարաճան. չորացնող է. եւ թէ զտերեւն եւ կամ զկեղեւն թրջեն եւ եփեն եւ մազմատայ առնեն՝ զակռանին ուժովցնէ եւ զաւն այլ տանի, եւ ակռատկին արուն գնալուն աւգտէ. եւ իր մոխիրն աւգտէ խորու խոցերուն, եւ կարճահարին. եւ թէ սպեղանի առնես՝ աւգտէ ծնկան ցաւուն. եւ յիրմէն սպեղանի կու լինի. բայց կրծոցն զեն կու առնէ. եւ զիւր չարութիւնն տանի կաթն. եւ իր փոխանն նռան կեղեւն է: Իպն ասէ թէ զկեղեւն այրեն եւ աւծեն պարասին՝ ճլէ տայ. եւ թէ զմիրգն ժողովեն առնուն եւ ի սուրբ աման դնեն որ չորնայ, եւ այն ծաղիկն որ ի վերայ կու լինի՝ առնուն եւ ծեծեն, եւ ի քիթն փչեն, զքթին արունն կտրէ. եւ թէ զտերեւն եւ զմիրգն ծխես նա՝ քաք բզէզն փախչի, եւ ճար արա որ ի մրգէն յականջդ եւ յաչքդ չհասցնես, զի շատ զեն ունի, եւ վնաս կու առնէ. փորձած է, Աստուծով:

 

ՏՈՒՊԱՐՈՒՃ.

 (Alkռkenge).

ինքն քաքանաճն է. յիշած է:

 

ՏՈՎԱՅ Ի ՀԱՅԸՀԱՅ

 (Gentiane).

որ է չնդիանայ. յշծ է:

 

ՏՈՒՂ

 (Lait de beurre).

որ է մահիզն. յիշած է:

 

ՏՈՒՐ ԽՈՒԼ

 (Xiphion).

ինքն ի վայրի սուսանին ազգէն է, որ Հելենացիքն քասխիուն (= Քսիֆիոն) կասեն. եւ ինն տահվաստն է. յիշած է:

 

ՏՒՏ Ի ՇԱՃԱՐ Ի ՍԱՆԱՎՊԱՐ

 (Ver du bois de pin).

որ է այն որդն որ ի փիճի ծառին մէջն կու լինի. եւ իր ուժն նման է զարարէհին ուժին. եւ գործն այլ զաարէհին գործն է. եւ ինքն կանանչգոյն կու լինի. եւ թէ ծեծես եւ աւծես յանձն՝ զմիսն ուտէ եւ աւիրէ եւ ճղքէ, հանց որ երկաթ չի պիտենայ:

 

ՏՈՒԶ

 (Eau ferrռe).

որ է այն ջուրն որ զերկաթն կու տաքցնեն եւ ի յինքն կու մխեն. եւ ո՛վ զան ջուրն խմէ՝ զմերձաւորութիւնն կու յաւելցնէ. եւ զայլ պատմութիւնն՝ յերկաթն յիշած է, Աստուծով:

 

ՏՈՎԱՅ Ի ԽԱՏԱՏԻՖ

 (Chռlidoine).

որ է խալիտունիոնն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏՈՒՏ

 (Ver).

որ է որդն. ինքն ցեղ ու ցեղ կու լինի. եւ լաւն այն է որ հոտած չի լինի. եւ ինքն տաք եւ գէճ է. բայց խոց այնող է. եւ այն որդներն որ ուտուին շատ է, որ ի ջրերն կու լինի, աւգտէ խնախին. որ սպիտակ է՝ ի ծառերն կու լինի, եւ աւգտէ այն աչիցն որ ջուր լինի իջեր. եւ այլ որդն մի կայ՝ որ թ. տօկուզլան պօճեկի ասէ, աւգտէ ակնջին ցաւուն. եւ այն շատ ոտուի որդն որ ի ջրերն կու լինի՝ աւգտէ եարաղանին, յորժամ խմեն. եւ զգոզարգելն այլ բանայ:

 

ՏՈՒՂՈՒ

 (Graine de Carotte sauvage).

որ է վայրի ստեպղնին հունտն. լաւն այն է որ ի յածուենիքն լինի. տաք է յԳ տարաճան, եւ չոր է յԲ տարաճան. եփող է եւ նուրբ այնող է. եւ թէ զվայրին մեղրով յականջն կաթեցնես՝ աւգտէ. եւ զկուրծքն ի պեղծ խառնուածոցն յիստկէ. եւ հին հազին աւգտէ, որ ի հովութենէ լինի. եւ զգոզն եւ զկանանց արունն բանայ. եւ աւգտէ այն քարին՝ որ ի յիրիկամն եւ ի բուշտն լինի. եւ լերդին եւ փայծղան զկալուածն բանայ. եւ զխուլինջն խաղեցնէ. եւ կնոջ յղութեանն ընկեր է. եւ յորժամ եփեն եւ զջուրն խմեն՝ աւգտէ կարճահարին. եւ զջուրն ի յայն տեղացն ի վերայ լնուն՝ որ հռ. ձէթի հետն լինի. եւ թէ զջուրն խմեն՝ աւգտէ պիսակոտին. եւ ինքս ի գիրացնող դեղերուն է. եւ իր տալուն չափն կէս մխթալ է. եւ իւր փոխանն կարաւսին հունդն է եւ նանխուհն է: Աէ Պտին թէ ինքն վայրի ստեպղնին հունդն է. եւ իր տակն՝ շակակուլն է. եւ իր խոտին՝ խարօքիայ կասեն, եւ քաֆքիայ այլ կասեն. եւ զայս խոտս արջն խիստ կու սիրէ: Եւ այլ ասցած է թէ տուղուն՝ վայրի քարաւսին հունդն է. եւ չէ ստոյգ. եւ հռ. տուղաս կասէ, եւ ի Շիրազ՝ պատրան կասեն. եւ իր կերպն յիշած է ի վերայ ղատին, որ է ղուլալիոնն. եւ լաւն այն է որ թաժայ եւ դեղին լինի:

 

ՏՈՒՂՏՆ

 (Guimauve).

որ է խաթմին. գրած է ի վերայ խէին յիր համարն:

 

ՏՈՐՈՒՆ

 (Garance).

որ է ֆուվայ, որ է պ. ըռունասն. յիշած է ի վերայ ֆէին:

 

ՏՈՒՍԱՐ

 (AEgilops,

յ. Դուսրա). որ թ. չաւտար ասէ, եւ Հայերն ճոն ասեն. լաւն այն է որ սեւ լինի. տաք է տարաճան, եւ չոր է յԲ տարաճան. լուծումն կու առնէ. եւ աւգտէ տայուսայլապին. եւ թէ սպեղանի առնես՝ աւգտէ այն ծաղկին որ ի յաչքն լինի. եւ թէ խմես՝ զճիճին լուծէ եւ հանէ. եւ զուռէցնուն պնդութիւնն տանի. եւ ի ներսէն եւ ի դուսէն ի գործ արկանես. եւ իր տալուն չաքն Բ դրամ է. բայց ձուոցն զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան եւ մուղլն. եւ իր փոխանն՝ իր կիսուն չաք՝ հապ ի նիլն է: Ասէ Պտին թէ պ. զան կու ասեն. եւ ինքն ի ցորենի մէջն կու բուսնի. եւ ի Շիրազ՝ իր հնդին՝ կարքազմայ կասեն:

 

ՏՈՒՐՈՒՂՈՒՆ.

  

որ է պարտասիղի. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏՈՒՄՏՈՒՄ

 (Sumac).

որ է սումախն. յշծ է, Աստուծով:

 

ՏՈՒԼԻՏՈՒՆ

 (Solanum,

յ. Սոլոսան). որ է յանապ ու սայլապն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՏՈՒՏԱՅ

 (Coton,

յ. Տուտ). որ է ղուտն. յիշած է:

 

ՏՈՒՏԱՅ ՂԱՂՐԻՊՈՒՆ.

 (Rumex).

որ հումազ ի ճապալին, որ է վայրի սիլխն. յիշած է:

 

ՏՈՒՂԱԻՈՍ

 (eucrium flavum).

ինքն ազգ մըն է ի քամայտարիոսէն. եւ այսոր Թ. ն տալախ աւթի ասէ. եւ տերեւն նման է սիսռան տերեւին. եւ թէ խմեն զիր եփած ջուրն՝ զփայծաղն հալէ. եւ թէ թզով եւ քացխով սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ գազանահարին՝ աւգտէ, Աստուծով. ամէն:

 

ՏՐԸՆՖԻԼ

 (Psorela bituminosa,

հռ. յ. Տրիֆոլլոն). ինքն հունդ է. եւ իր խոտին երկանութիւնն Ա կանգուն է. եւ ճղերն բարակ կու լինի, եւ սեւուկ, եւ իխթիր կու նմանի. եւ ի վերայ մանտր ճղկներ կու լինի. եւ ի յամէն ճուղ Գ տերեւ կունենայ. եւ սպիտակ տակ ունի. եւ տերեւն բարկուկ, եւ ծաղիկն ծիրանի կու լինի. եւ թէ զտերեւն եւ զհունդն ջրով եփեն՝ զգոզն բանայ, եւ ըխտաւորին, եւ խղծակելոյն, եւ արծուոցն՝ որ սկիզբն լինի՝ աւգտէ. (աւգտէ) եւ արգանդին ցաւուն, եւ զհայզն բանայ. պիտի որ հնդէն Գ դրամ եւ ի տերեւէն Դ դրամ խմեն. եւ թէ զտերեւն սքունճուպինով խմեն՝ աւգտէ. գազանահարած տեղին ի վերայն լնուս՝ զցաւն խափանէ. եւ թէ Բ աւրն Ա ջերմն բռնողին՝ Գ տերեւ կամ հատ հնդէն խմէ, աւգտէ. եւ թէ Ա աւրն Ա ջերմն բռնէ՝ զԴ տերեւն կամ զԶ հատ հունտն խմէ, ջերմն թողու, եւ աւգտէ:

 

(ՏՐԱՄԱՆԱ

 (Artemisia Cina Berg).

որ է շէհ ի թուրքին. յիշա է ի վերայ շային: )

Կատարեցաւ տունն կամաւքն Աստուծոյ:
Յիշենք զայն դեղերն որ առաջի գիրն րէն է: