Անգիտաց Անպէտ

Հեղինակ
ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Առողջապահութիւն  
Դիտել

 

ՔԱՇԻՄ Ի ՌՈՒՄԻ

 (Ligusticum Diosc. ).

ինքն ի բարձր լերունքն կու բուսնի, ի ծառերուն մէջն. եւ սամթի պէս տերեւ ունի, եւ աքլիլմէլիքի պէս կակուղ, եւ հոտն աղէկ կու լինի, եւ հունդն ի ըռզիան կու նմանի. եւ ոմանք անճիտան ի ըռումի կու ասեն. եւ հունդն եւ տակն տաքցնող է, եւ զկերակուրն մարսէ. եւ թէ խմեն՝ աւգտէ փորացաւութեան, եւ պալղամի ուռէցին, եւ ստամոքին քամուն, եւ ամենայն գազանահարին. եւ զհայզն եւ զգոզն կու որդորէ. եւ թէ շաֆի պէս կանայք զտակն վերցնեն՝ զլերդին կալուածն բանայ. եւ թէ Ա դրամ ջրխառն գինով խմես՝ զփորուն զաւձն հանէ. եւ թէ Բ դրամ տաք ջրով խմես՝ աւգտէ արծուոց. եւ թէ ի յուտելուն խառնես՝ աղէկ առնէ, եւ զստամոքին զգիճութիւնն տանի. եւ թէ խմեն՝ այլուի զայս աւգտութիւնս առնէ. եւ ոմանք ասեն թէ ինքս ի սայսալիոսին ցեղեուն է. եւ իւր փոխանն սպիտակ քամոնն է, եւ վայրի ստեպղնին հունդն է: Ասէ Պտին թէ ինքն անճիտան ի ըռումին է, եւ Հոռոմն վայղիտիղոն կու ասէ, եւ ինքն շիալիոսն է. եւ լաւն այն է որ դեղին լինի եւ մեծ. եւ տերեւն այլ ի յանճիտան կու նմանի. եւ ուժն ի քամոն կու նմանի. եւ Մասուվիային Որդին ասէ թէ բնութիւնն տաք է եւ չոր է Գ տարաճան. եւ զքամին վարէ. եւ ինքն բացող է եւ եփող է. եւ զկերակուրն շուտ մարսէ, եւ զստամոքսն ուժովցնէ. եւ թէ Ա դրամ իրմէն լուծման շարպաթերովն տաս՝ զտափակ եւ զերկան զճիճին հանէ. եւ զգոզն եւ զհայզն բանայ. եւ աւգտէ ամենայն գազանահարին. եւ զկալուածն բանայ. եւ զստամոքին գիճութիւնն տանի. եւ զգռգռունն կտրէ. եւ Բ դրամ տուր արծուոց, աւգտէ. բայց բշտին զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի ըռզիանի հունդն: Գեղիանոս ասէ թէ իր փոխանն՝ ի գոզին որդորելն՝ անճիրային հունդն է, եւ ստեպղնին հունդն է. եւ Թէատող բժիշկն ասէ թէ քաշիմ ածուոցն է, Դ բաժնէն մէկն՝ սպիտակ քամոնն է. եւ Սահակն ասէ թէ քամոնն է:

 

ՔԱՖՈՒՐ

 (Camphre).

որ է յայտնի. Գ ցեղ է. ղայըսուրի, եւ ըռուպահի, եւ չինի. լաւն այն է որ ղայըսուրի լինի. եւ հով եւ չոր է Գ տարաճան. հովցնող է. եւ խաւեցնող «խաղեցնողե է. եւ թէ տաս որ խմէ՝ աւգտէ տաք սարսամին, եւ մաշարային, եւ տաք գլխացաւութեան, եւ շտերուն աւգտէ. եւ չոր ծաղիկն՝ աչիցն զեն առնէ. եւ զքթին արիւնն կտրէ. եւ ականջին եւ բերնին շտերուն աւգտէ. եւ զմազն շուտ սպիտակ կու առնէ. եւ ամենայն տաք ցաւեուն ուժ տայ. եւ տաք խաֆաղանին. եւ զհոգուն ուժն կու աւելցնէ. եւ զինքն խիստ քնքուշ է ասացած. եւ արաղանին աւգտէ. եւ զծարաւն կու կտրէ. եւ զսաֆրան այլ կու կտրէ. եւ թէ տաք նկրիսին աւծես. եւ թէ խմես՝ աւգտէ շարային. եւ թէ վարդէջրով անձն աւծես՝ աւգտէ հասպային. եւ թէ խմես՝ աւգտէ ամենայն տաք ջեմերուն. եւ իր առնելուն չաքն Ա կուտ է. եւ ամենայն հով բնութեան զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի մուշքն եւ անպարն. եւ իր փոխանն՝ իր չքաւքն Բ՝ տապաշուրն եւ քահրուպան է: Ասացել է Պատեհին թէ քաֆուրն շատ ցեղ է. եւ ղայըսուրին լաւ է քան զամէնն. եւ ցեղ մըն այլ կայ որ ըռէհի ասեն. եւ ինքն սպիտակ է. եւ այլ կայ որ ազատ եւ ասֆարաք ասեն, եւ կայ որ այպարախ ասեն. եւ ասցել է Գրոցս թէ շտ ցեղ քաֆուր կայ. եւ ամէնն ի Հնդկաց կու գայ. եւ լաւն ղայըսուրին է, եւ խիստ սպիտակ լինի, որ քիչ մըն ի դեղնութիւն զարնէ. եւ լաւն այն է որ մեծ կտորնի լինի եւ պինտ, որպէս ըռուխամ. եւ յետ այնոր՝ քաֆուրի կայ որ ըրաֆուղ ասեն, եւ քաֆուրի ազատ. եւ իր գունն անցել է. եւ ան քաֆուրն որ տուն ասեն՝ ասֆարաքն է: Եւ քաֆուրին ծառն սպիտակ է, որ ի կարմրութիւնն մաւտ է. եւ կայ որ ի նիլին գունն կու նմանի, եւ շուտ կոտրի. եւ քաֆուրն սամխին նման է, ի ծառին կեղեւին միջէն կու ելանէ, հանց որ զփայտին կեղեւն ճղքես՝ եւ ի միջէն ելանէ քաֆուրն. եւ բնութիւնն հով է եւ չոր Գ տարաճան. եւ այն գլխացաւութեան որ ի սաֆայէ լինի՝ հոտոտալով եւ կամ սանդալ խառնելով աւծելով, եւ վարդէջով, եւ պարսի կաւով զմերձաւորութեան զսերմն կտրէ. յորժամ քմեն այլ ուժով է. եւ թէ Բ գարէ չաք քաֆուր՝ ջրով տրորես եւ ի քիթն կաթեցնես, զըղեղան տաքութիւնն տանի, եւ քուն բերէ, եւ զգլխացաւութիւնն տանի, եւ զքթին արիւնն կտրէ. եւ թէ պատրուճին ջրովն եւ դալար գնծին ջրովն շաղես եւ աւծես՝ զառաջի աւգտութիւնն առնէ: Ասէ ԸՌազին թէ աւգտէ ամենայն տաք ցաւերուն, եւ անձինն. եւ թէ խմեն՝ երիկամացն եւ ձուոցն զեն է, հով այնէ, եւ զսերմն պաղեցնէ, եւ հով ցաւեր ընծայեցնէ, եւ զսաֆրային լուծումն կտրէ. եւ աւգտէ աչացաւութեան որ ի տաքութենէ լինի. եւ թէ Ա դրամ իրմէն տաս՝ զկարիճ հարածին զտաքութիւնն տանի. եւ թէ թըթու խնծորի ջրով Զ կուտ տս՝ զղրունի սնպուլին զչարութիւնն տանի. եւ թէ նռան ջրով եւ խուրֆայի հնդով եւ ձնի ջրով տաս՝ մարդուն զսերն կտրէ եւ ծերացնէ զմադն, եւ իրիկամն եւ ի բուշտն քար ընծայէ. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդին մաճունն. եւ հոտոտալն՝ քուն բերէ. եւ զիր չարութիւնն տանի մանուշակն եւ նունուֆարն: Մարսուճան «Մասրուճուեանե ասէ թէ՝ արդ մի տեսաք որ Զ մխթալ քաֆուր՝ Գ տարպայ կերաւ, զստամոքին ուժն խափանեց, եւ զկեակուրն չէր մարսեր, եւ սերմն կտրեցաւ, եւ այլ իսկի զեն չեղաւ: Եւ ասցել են թէ յորժամ զինքն վարդի ձիթով տրորես եւ ի քիթն կաթեցնես առանց մատիայի, ըղեղուն ցաւուն աւգտէ. եւ զիր չարութիւնն տանի մուշքն եւ յանպարն. եւ իւր փոխանն՝ իր չքաւքն Բ՝ տապաշուրն է եւ սանդալն:

 

ՔԱՊՍՈՒՆ

 (Fruit de Salvadora persica ?).

ինքն նման է մսրայ քիշնիճին. բոլորկեկ կու լինի. խոտ մըն է եւ թէ ծեծեն եւ մաղեն եւ մեղրով շաղուեն եւ թաժայ կաթով շաղեն, եւ կամ թաժայ կաթով խմեն, հեշտութեամբ լուծումն առնէ, եւ զտափակ ճիճին ի փորուն հանէ հեշտութեամբ, կամաւքն Աստուծոյ. ամէն:

 

ՔԱՔԱՆԱՃ

 (Alkռkenge).

ինքն կարմիր միրգ մըն է, ամնի մէջ է. եւ ինքն շնխաղողին ցեղէն է. եւ լաւն այն է որ կարմիր լինի. հով է Գ տարաճան. եւ թմրեցնող է. խմես՝ զգլխուն ցաւն խաղեցնէ. եւ տերեւն աւգտէ այն աչացաւին որ խիստ ցաւի. եւ խիստ կարմրութիւնն որ ի յաչքն լինի՝ աւգտէ, յորժամ սպեղանի առնուս. եւ իր հատն աւգտէ ակռացաւութեան. եւ թէ իր ջուրն քամեն՝ աւգտէ ականջին ցաւուն, որ հին լինի. եւ հատն աւգտէ եարաղանին եւ երիկամացաւուն. եւ խոցերուն աւգտէ. եւ արիւն գոզելուն կսկծելուն աւգտէ. եւ մաղասին. եւ թէ զիր տերեւն սպեղանի առնես՝ աւգտէ սուր եւ տաք ուռէցին որ ի ձուքն լինի. եւ իր քամուքսն զխոցն չի թողու որ ուռի. եւ զնասուրին պնդութիւնն տանի. եւ թէ ի ձեռքդ աւծես եւ զաւձն բռնես՝ իսկի զեն չանէ աւձի մարդուն. եւ իր ուտելուն չաքն Գ հատ է. բայց երիկամաց զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդն. եւ իր փոխանն սպիտակ աղուեսբեկին հունդն է: Ասէ Պտին թէ պ. ինքն հապ ըլ յարուս կու ասեն. եւ Ա ցեղ մի կայ որ քունճում «քուճումանե կու ասեն, հռ. նաղյային կու ասեն. եւ իր ուժն մաւտիկ է շնխաղողին ուժին. եւ տերեւն այլ. լաւն այն է որ լերան լինի. եւ տերեւն ածուոցին լաւ է քան զվայրուն. եւ բնութիւնն հով է եւ չոր յԲ տարաճան. եւ ասցած է թէ Գ տարաճան աւգտէ ըռուպուին եւ զխնաֆասին. եւ թէ իր հապէն յամէն աւր Ա մխթալ կլնուս՝ աւգտէ եարաղանին, եւ զգոզն որդորէ. եւ թէ կնիկ մարդ առաւաւտուն Է աւ՝ աւրն Է հատ կուլ տայ, այլ չի պատեղւորի. եւ աւգտէ այն խոցին որ ի գոզին ճանփան լինի: Ասէ ԸՌուֆաւսն թէ աւգտէ տափակ ճիճուն, յորժամ խառնես շէհի էրմանի. եւ իր փոխանն յանապու սայլապն է:

 

ՔԱՍ ԸԼ ՀԱՃԱՐ

 (Lithospermum,

յ. Քասէր էլ-հաջար). որ է հապ ըլ ղալաթն, որ է հապ ըլ ղուպն (= Հ. ղուլբ). յիշած է ի վերայ ղուլպին, Աստուծով:

 

ՔԱՎԱԼ

 (Porreau).

որ է քուռաթն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՔԱՐՊԱՅ

 (Succin).

որ է քահրուպան. յշծ է ի վրյ քէին:

 

ՔԱԹԹԱՆ

 (Lin).

որ է քթանն. եւ թէ ծեծես եւ ի ծուխն նստիս՝ աւգտէ զուքամին, եւ զկալուածնին բանայ, եւ արգանդին աւգտէ: Եւ քթան կտաւն հով է. ոջլոտ չի առներ. եւ թէ ձմեռն զամէնն քթան հագնի՝ զմարդն աւաղ առնէ. եւ զմարդն ամառն գիրացնէ:

 

(ՔԱՐԹԱՆՔԱԼԱ

 (Lռzard).

հոյին վերայ, հիրզուն. յիշած է: )

 

ՔԱՊԸՏ

 (Foie).

որ է լերդն. եւ լաւն այն է որ լերդին որ մատղաշ անասնոյ լինի. տաք է եւ գէճ է Ա տարաճան. կաքւին լերդն աւգտէ ըխտաւորին. եւ իշուն լերդն աւգտէ ըխտաւորին. եւ գորտին լերդն աւգտէ ակռային. եւ հորթուն լերդն աւգտէ յորժամ խորվես եւ կաթեցնես զջուրն՝ աւգտէ ակնջին ցաւուն. եւ գայլուն լերդն աւգտէ լերդացաւութեան. եւ թէ զկատղած շանն լերդն եփես եւ տաս կատղած շան խածաին՝ աւգտէ. եւ խոզուն լերդն աւգտէ գազանահարի. եւ թէ զիշուն լերդն հոռոմ ձիթով եփես եւ դնես ի վեայ շուկակին՝ աւգտէ, եւ զարիւնն թանծր կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի գինին. եւ գալուն լերդն փոխան է ըռովանտի չինուն: Ասէ Պտին թէ աղէկն լերդին՝ հորթին եւ ուլին է, եւ գառինն է. եւ է որ տարչինով եւ մազտաքէով ուտես. ածուն լերդն աւգտէ հաւկուրին:

 

ՔԱՊՍԱՏ

 (Coloquinte).

որ է շահմին հանդալն:

 

ՔԱՊԻՔԱՃ

 (Renoncule).

ինքն խոտ մըն է, որ ի գինծ կու նմանի. սպիտակ է կերպն. եւ Գ ցեղ է. տաք է եւ չոր է Գ տարաճան. եւ ուտող է. եւ քացխով աւծես սայֆային՝ աւգտէ, եւ ակռային խիստ ցաւուն աւգտէ. եւ տակն փռընքտալ կու տայ. եւ թէ վերցնեն՝ զհայզն բանայ, եւ զտղան ի փորուն հանէ. եւ թէ աւծես՝ աւգտէ ըղնկան գոդութեան, եւ զշտերն տանի, եւ զկաշին խոց կու առնու. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդին ձէթն. եւ իւր փոխանն անճիրան է. եւ Թ. ն ըրթիճիլար այեաղի ասէ: Ասէ Պտին թէ ասոր՝ քաֆըլսապյ ասեն, եւ Հոռոմն պատարահիոն ասէ. եւ այս ցեղիս տերեւն ի գինծի տերեւ կու նմանի. բայց այլ տափակ է. եւ գունն սպիտակ է. եւ քիչ մի ի յինքն լազիճ գիճութիւն ունի. եւ ծաղիկն դեղին է, եւ որձան հաստ, եւ երկանութիւնն Ա կանկուն, եւ այլ երկան է, եւ տակն փոքր է եւ սպիտակ է խիստ, եւ լեղի է, եւ հանկուցնի ունի, որպէս խարպախ. եւ այս ցեղս ի քայլման ջրերն ի մաւտ կու բուսնի: Եւ ցեղ մըն այլ մթնգուն եւ սուր է. եւ Գ ցեղ է. փոքր է. ծաղիկն ոսկուն գունովն է. եւ ի Շիրազ այսոր՝ քասվէրան կու ասեն, եւ ի Սպահան՝ մուսակ կու ասեն. եւ Դ ցեղն այլ Գ ցեղն կու նմանի. բայց ծաղիկն սպիտակ կաթն կու նմանի. եւ բնութիւնն Դին այլ տաք է եւ չոր՝ Դ տարաճան. եւ ասացել են թէ Գ տաաճան. եւ զինքն ո՛ր զաւդուածի վերայ դնես՝ խոց կու առնէ: Գեղիանոս ասէ թէ չէ պատեհ որ բժիշկն զայս ի գործ արկանէ. եւ խասիաթով զսրտին տաքութիւնն աւիրէ. եւ ի մահացու դեղոցն է. եւ թէ անձինն պարասին, եւ ըղնկան, եւ բորին, եւ տայուսայլապին, եւ հայըային, եւ կոծիծնուն աւգտէ, յորժամ քացխով աւծես. եւ զջուրն քանչալին նուտուլ այնես՝ աւգտէ. եւ թէ ծեծես եւ ի վերայ ակռային դնես՝ մանտրէ. եւ տակն փռընքտացնել տայ ուժով. եւ որ ուտէ՝ վնաս առնէ. սպիտակ պալատուրին զստածումն արա՛. աւգտէ, Աստուծով:

 

ՔԱՊԱՊ

 (RՒti Ո la broche).

լաւն այն է որ հասուն գառին միսն լինի. եւ չպիտի որ գառին միսն քամի ունեցողին չէ աղէկ. տիֆլային, եւ տիզկանէփայտին, եւ թզին փայտովն շանփուր շինես եւ զմիսն խորվես. եւ բնութիւնն տաք է եւ գէճ է. առաւել կերակրէ զանձն քան զխաշած միսն. եւ աւգտէ այն մարդուն որ եակ առել է, եւ կամ մերձաւոութիւն է առել. բայց ստամոքին զեն է, եւ ուշ երթայ յստամոքսն ի վայր. եւ զիր չարութիւնն տանի իտրֆիլն:

 

ՔԱՊԱՐ

 (CՉprier).

ո է կապրցախն. յիշած է ի վերայ կենին, Աստուծով:

 

ՔԱԹԻՇԱՅ.

  

ինքն խոտ մըն է որ ամենայն կերպով ի քթան կու նմանի, ե՛ւ ճուղն, ե՛ւ տերեւն, ե՛ւ ծաղիկն. եւ հունդն նման է շահթառային հնդին. եւ թէ ի հնդէն Բ դրամ ծեծեն եւ խմեն՝ զխամ խլտ եւ զպալղամն լուծէ. եւ աւգտէ ճռանցաւութեան. եւ թէ զայս խոտս եփեն հոռոմ ձիթով, եւ աւծեն հերքունին՝ աւգտէ. եւ թէ Ա դրամ խմեն՝ զպալղամն լուծէ. եւ թէ զերդ շաֆ առնես՝ զպատեղւորութիւնն կտրէ:

 

ՔԱՊԱՊԱ

 (CubՌbe).

ինքն զերդ զֆուլֆուլ հատկներ է. տաք է եւ չոր է Բ տարաճան. բացող է. եւ աւգտէ գլխացաւութեան եւ շուկակին. եւ թէ աւծես՝ զակռան ուժովցնէ, եւ զբերնին խոցերն աղէկցնէ. եւ զսոխին եւ զսխտորին հոտն տանի. եւ թէ ի բերանդ պահես՝ զձայնդ յիստակէ. եւ զպալղամի գիճութիւնն տանի եւ պակսեցնէ. եւ զլերդին եւ զիրիկամացն զկալուածն բանայ. եւ աւգտէ արծուոց. եւ զգոզն եւ զհայզն բանայ. եւ ի բշտէն եւ իրիկամացն զքարն հալէ եւ հանէ. եւ զմերձաւորութիւնն աւելցնէ. եւ զբնութիւնն կու կապէ. եւ զկաւ ուտելն եւ զհող ուտելն խափանէ. եւ թէ սքունճուպինով տաս՝ աւգտէ սպիտակ շարային որ ի պալղամէ լինի. եւ թէ ծամեն եւ ի յարանքն աւծեն, մերձաւորութիւն առնելն՝ կանանց խիստ ուրախութիւն տայ. եւ իր առնելուն չաքն Բ կուտ է. եւ իրիկամացն զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քաքանաճն. եւ իւր փոխանն ասարաւնն է: Աէ Պտին թէ իրեն հապ ըլ յարուս կու ասեն. եւ ուժն նման է ֆուին ուժին, եւ իրմէն այլ նուրբ է. լաւն այն է որ հոտն անուշ լինի, եւ զլեզուն խածնէ, եւ քարն հալէ, եւ զգոզն յորդորէ. եւ լաւն այն է որ ի Հնդկաց գայ. եւ այլ ասացած է թէ իր փոխանն հէլն է եւ տարչինին:

 

ՔԱՐԱՄ Ի ՊԱՐՐԻ

 (Tamus communis).

որ է վայրի խաղողն. ինքն խոտ մըն է որ երկան երկան ճղեր ունի, նման է այգուն ճղերուն, եւ կեղեւն ի վերայէն կեղեւած է. եւ տերեւն նման է անապուսայլապին տերեւին. եւ ծաղիկն նման է կարմիր հինային տերեւին. եւ միրգն մանտր է, եւ կուզ կուզ կու լինի, եւ կարմիր՝ յորժամ հասնի. եւ թէ զտակն ջրով եփես եւ խմես՝ ի փորուն ջուր լուծէ. եւ թէ խեւերուն խմցնես՝ աւգտէ. եւ թէ զկուզերն ծեծես եւ աւծես մանին. եւ թէ զծաղիկն խմեն՝ աւգտէ յստամոքին. եւ զգոզն յորդորէ. եւ զարուն թքնուլն կտրէ. եւ թէ քացխով եւ վարդի ձիթով խառնես եւ զգլուխն թրջես՝ զցաւն տանի. եւ թէ զչորն եւ զչալարն սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ ուռէցին՝ աւգտէ. եւ թէ ի վերայ խոցին դնես՝ ուռցնել չի տայ. եւ թէ զտրորածն մեղրով եւ զաֆրանով եւ վարդի ձիթով եւ մուռով խառնես, եւ սպեղանի ռնես, շտերուն եւ բորին վերայ դնես՝ աւգտէ. եւ թէ արգանտին խոցին վերայ դնես՝ աւգտէ, եւ զարիւնն կտրէ ամենայն դիմաւք. եւ թէ զվայրի խաղողին զգինին խմես՝ աւգտէ ստամոքին, եւ աղեցաւերուն աւգտէ, Աստուծով:

 

ՔԱՍԻՐԱՅ

 (Adragante).

որ է քիթրան. որ ինքն սպիտակ եւ դեղին կու լինի. եւ լաւն սպիտակ է. մուհթատիլ է. եւ աչից ցաւերուն դեղեն կու մտնէ. եւ պռկնաց ճեխքելուն աւգտէ. եւ աւգտէ հազին եւ կրծոց խոշրութեան. եւ թոքին խոցերուն աւգտէ. եւ լուծման դեղերուն աւգտող է. եւ զսուր դեղերուն զչարութիւնն տանի. եւ հասաֆին աւգտէ. որ աւծեն՝ եւ ի ձեռքն եւ ի յոտքն զճխքտիլն կու տանի. եւ տուր Ա մխթալ. բայց կալուած կու առնէ եւ զիր չարութիւնն տանի քարաւսն. եւ իր փոխանն սամխն է. եւ ասէ Պտին թէ քիչ մի սավտայ եւ պալղամ լուծէ. եւ թէ խորվես՝ կապող է:

 

ՔԱՐՆԱՊ

 (Chou).

որ է կաղամբն. նապտի է, հոռմցի է, եւ շամի է. տաք է Ա տարաճան, եւ չոր՝ Բ տարաճան. կակղացնող է. եւ եփող է. եւ աւգտէ ըռահշային. եւ յուշ կու հարբեցնէ. եւ խումարին այլ աւգտէ. եւ զլեզուն կու չորացնէ. եւ թէ զջուրն ի քիթն կաթեցնես՝ զգլուխն յիստկէ. եւ զայն ուռէցնին որ ի յակընճթոռն լինի՝ աւգտէ. եւ իւր ճուղքն՝ քաղցով «քացխովե՝ աւգտէ ակռային ցաւուն. եւ զխռչակն եւ զկուրծքն կու կակղացնէ. եւ հին հազին աւգտէ. եւ իր ջուրն՝ մայի փուխթաճով եւ խմորով՝ զխռչկին ուռէցն տանի. եւ իւր ջուրն լուծումն կու առնու. եւ իր միսն կապող է, եւ զսերմն կու կտրէ. եւ զերիկամաց ուռէցն՝ որ տիմէտ ռնես՝ տանի. եւ թէ զծաղիկն ծխես՝ աւգտէ սնկան. եւ զիր մոխիրն եւ զհունդն ի մերձաւորութեան ժամն կանայք վերցնեն՝ չպատեղւորին. եւ զբորերն եւ զշտերն եւ զուռէցնին կու եփէ. եւ աւգտէ ոսկրացաւութեան. եւ հաւկթին սպիտակուցովն աւգտէ կրակին այրածին. եւ զպեղծ ուռէցնին չի թողու որ անձն վաթի. եւ թէ զքամուքսն խմես՝ աւգտէ գազանահարի. եւ զաչքն կու մթնցնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի եղերն. եւ իր փոխանն ղանապիթն է: Ասէ Պտին թէ պ. քարմաս է, եւ ի Շիրազ՝ քալամ ասեն. եւ ինքն ածուոց լինի. եւ այն որ հոռմցի է՝ ղանապիթ կու ասեն. եւ ինքն յիշած է իւր համարն ի վերայ ղատին. եւ ծովային եւ վայրի է եւ այն որ ջրային է՝ նապտի ասեն. լաւն այն է որ պաւստանի լինի. եւ բնութիւնն տաք է Ա տարաճան, եւ չոր՝ Բ տարաճան. եւ ասացել են բժշկաետքն թէ քարնապն Բ ցեղ կու լինի. Ա՝ նապտի, եւ Ա՝ խոզի. եւ այն որ նապտի է՝ յայտնի է. եւ այն որ խոզի է՝ տերեւն թանծր է եւ պինտ է եւ այն որ նապտի է՝ եփող է եւ գիճացնող է:

 

ՔԱՐՆԱՊ ԸԼ ՄԱՅ.

 (Nymphaea).

որ է նիլուֆարն. յշծ է:

 

ՔԱՐՄԱԹ ԸԼ ՊԱԶԱ

 (Bryone,

յ. Ք. բայզա). որ է ֆաչարան (=Ֆաշիրա). յիշած է:

 

ՔԱՐՄԱԹ ԸԼ ՍԱՎՏԱՅ

 (Bryone).

որ է ֆաշարայ սինին. յիշած է:

 

ՔԱՐՄ ԸԼ ՇԱՊՆՀԱՅ

 (Smilax,

յ. Ք. շայքա). որ է ֆաշահն. յիշած է:

 

ՔԱՐՇԱՖ

 (Coton,

յ. Քօրսօֆ). որ է ղուտն. յիշած է. որ է բամբակն:

 

ՔԱՏԱՐԻՈՆ

 (Pandanus).

(կուլ ի քէտէր այլ կու ասեն այս դեղիս. գոդի ցաւու մեծ դեղն է ասեր, եւ ազատէ ի ցաւէն, Աստուծով: ) Ինքն կարմիր ծառ մըն է որ ի սեւութիւն եւ սպիտակութիւն մաւտ է. հով է եւ չոր Բ տարաճան. խաղաղացնող է. եւ իր շարապն աւգտէ մաշարային. եւ զմերձաւորութիւնն կու շարժէ, եւ զգոզն կու յորդորէ: Ասէ Պտին թէ ասոր՝ քատի կասեն. ինքն բուս մըն է որ Ովկիանոսին ծովեզրն կու բուսնի. եւ Իպն Սամյունն կու ասէ թէ ի Հնդկաց երկիրն շատ կու բուսնի. եւ իր ծառն նման է ամբրաւին ծառին. եւ երկան չէ որպէս ամբրաւին, եւ միրգն զերդ ամբրաւ չէ. եւ զկեղեւն կու ճխքեն, եւ այն որ կու ելանէ՝ կու առնուն, եւ ի կեղեւնին ներքեւէն ի դուս կու հանեն, եւ ի ձէթն կու ձգեն, եւ ի յարեւն կու սնցնեն որ եղն զդեղին զաւրութիւնն եւ զուժն կու առնու. եւ Գրոցս շինողն ասացել է, թէ ի Շիրազու երկիրն եւ ի բոլորքն այլ կու լինի. եւ ի վադին՝ կուլ ի քատ կու ասեն. աղէկ եւ անուշահոտ է, հանց որ զիր վարդն թէ ի հալուին մէջն դնես՝ հոտն հանց մնայ ի հալաւն, որ մինչեւ մաշի՝ չերթայ իրմէն հոտին անուշութիւնն. ԸՌազկանն Որդին ասէ թէ աւգտէ գոդութեան եւ փարատի ի ցաւուն. եւ հասպային եւ ճատարիին աւգտէ. եւ որ բշտեր հանէ յանձն՝ եւ Թ հեղ շարապի քատար խմէ, փարատի. եւ այլ չխմուի. եւ իր փոխանն կարմիր սանդալն է, իր չքաւքն. եւ այլ նր փոխանն պալղամին փայտն է, իր չքաւքն:

 

ՔԱՐԱՒԻԱՅ

 (Carvi).

որ Թ. ն կէյիկ զէրասի ասէ. եւ քարաւիան՝ Ա ածուոցն, եւ Ա վայրի է. եւ լաւն այն է որ ածուոց լինի. տաք է եւ չոր է Բ տարաճան. նուրբ այեող է. եւ ղաֆաղանին եւ զուքամին պիտեւան դեղերուն է. եւ ստամոքին քան զամէնն լաւ է, եւ անձնէն վարէ. եւ զգոզի յորդորէ. եւ զմաղասն կու կապէ. եւ զճիճին կու հանէ եւ կու ձգէ. եւ զտափակն այլ. եւ թէ շատ ուտես՝ զանձն կու աւաղցնէ. եւ իր առնելուն չաքն դրամ է. եւ իր փոխանն անիսոնն եւ ըռզիանին հունդն է: Ասէ Պտին թէ իրեն ղունպատ եւ ղուրնատ կու ասեն, եւ Հոռոմն աղարուտ կու ասեն, եւ այլ բառով նաֆրա կասեն. եւ ինքն զերայ ի ռումին է, որ է հոռմցի չամանն, եւ ի Շիրազ՝ քարաւիայ կասեն. եւ ուժն մաւտիկ է անիսոնին ուժին. եւ ստամոքին լաւ է քան զամենայն քամոնն. եւ տաք է եւ չոր է Գ տարաճան. Գեղիանոս ասէ թէ տաք է եւ չոր է յառաջի տարաճան. եւ լաւն այն է որ ածուոց լինի. եւ Գեղիանոս ասէ թէ թոքին զեն է. եւ զիր չարութիւնն տանի վայրի ծաթրինն. եւ իր փոխանն ածուոց քամոնն է:

 

(ՔԱՊՈՒԼԻ

  

հալիլային վերայ յիշած է: )

 

ՔԱՍԱՀ

 (Graine de Roquette).

Իպն ասէ թէ պզր ճարճիրն է. յիշած է, Աստուծով:

 

ՔԱՍԻՐ ԸԼ ԱՐՃԻԼ

 (Polypode).

որ է պասպայիճն. յշծ է:

 

ՔԱՍԻ ԸԼ ԱԶՐԱՀՄ

 (Plantain,

յ. Քասիր էլ-ադլա). որ է լիսան ըլ համալն. յիշած է:

 

ՔԱՍԻՐ ԸԼ ՌՈՒՍ

 (Polycnemon).

որ է ղուռսանյաթն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՔԱՃՈՒՐ.

 (Curcuma Zռrumbet).

որ է զրպնատն. յշծ է:

 

ՔԱՀԼԱՅ.

  

այս անունն Դ դէմս ունի. Ա՝ լիսան ըլ սավրն (Bourrache) է, եւ Բ՝ բուս մի որ լիսան (Echium plantagineum) կու ասեն, եւ Գ՝ սանճարն (Anchusa) է, Դ՝ բուս մըն է որ յանպնուն (Globulaire, յ. Այնուն) կու ասեն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՔԱՀԼԱՊԱՅ

 (Bourrache,

յ. Քահիլա). որ է լիսան ըլ սավրն. յիշած է:

 

ՔԱՐԱՒԻԱՅ

 (Carvi).

պարս, եւ ռումի, եւ շամի, եւ ճապլի. որ է ղրտմանան. յիշած է:

 

ՔԱՐՄԱԱՆԱՅ

 (Daphnռ,

յ. Քիրմդանէ). ինքն սեւ հատ մըն է. եւ տաք եւ չոր է Գ տարաճան. եւ աւգտէ ըղեղան հով ցաւերուն. եւ զջղերն ուժովցնէ. եւ զֆալիճն եւ զլակվան եւ զթմրութիւնն տանի. եւ զկանանց զարգանտն կու տաքցնէ եւ զգիճութիւնն կու տանի. եւ զդեղին ջուրն կու լուծէ եւ կու հանէ. եւ թէ աւծես եւ թէ խմես՝ աւգտէ աւձահարին եւ կարճահարին, եւ իր առնելուն չաքն Բ կուտ է. եւ զիր չաութիւնն տանի քիթրան. եւ իր փոխանն սաւտն է եւ պեղպեղն է: Ասէ Պտին թէ կիրտանայ այլ կու ասեն, եւ ճիրմտանիխ այլ կու ասեն, եւ ճարտանիխ այլ կու ասեն. եւ Ղաֆիղին ասէ թէ ինքն մաթանին ծառն է. եւ յիշած է ի վերայ մենին. եւ այլ ասացած է թէ անճիանի. եւ չէ ստոյգ. եւ Գրոցս շինողն ասել է թէ ստոյգ՝ մազարիոնին ցեղերուն է եւ հունդն է. եւ խիստ տաք է. եւ կերպն ի մրտի պտուղ կու նմանի. եւ զսիրտն կու տաքցնէ. եւ զդեղին ջուրն կու լուծէ. եւ ինքս սպանող է. եւ թէ ուտեն՝ բոր եւ ուռէց ընծայէ, եւ սպաննէ. եւ իր ստածումն զերդ ֆարֆիոն ուտողին ստածումն կու լինի:

 

ՔԱՐԱՏ

 (Daphnռ Tartonraira).

ինքն ծառ մըն է որ երկան տերեւնի ունի, եւ կակուղ ճղեր ունի. եւ թէ կոտրեն՝ կաթն կու ելնէ. եւ այսոր՝ երթիճիլար աւթի ասեն. եւ թէ զայսոր ջրէն կամ ի կաթէն քիչ մի առնուն, եւ ի շատ հոռոմ ձէթն եւ կամ ի շուրվան խառնեն եւ խմեն, ուժով փսխել տայ. եւ կատղած շան բռնածին, եւ գոդուն, եւ մալխուլիային աւգտէ, Աստուծով:

 

ՔԱՇՄՈՒՆԱ

  

(= Քէսմուտա). ինքն խոտ մըն է. տերեւն նման է մարզանկուշին տերեւին. ւ ի գետին կու փռուի եւ կու բուսնի, եւ բոլոր կու լինի. եւ թէ ջրով խմեն՝ աւգտէ կարճահարին, Աստուծով:

 

ՔԱՐԱՒՍ

 (Ache).

որ է ածուոցն, եւ վայրի, եւ հոռմցի, եւ ջրի. եւ լաւն այն է որ ածուոց լինի. տաք է եւ չոր Բ տարաճան. բացող է. եւ զհով գլխացաւութիւնն տանի. եւ զբերնին համն աղէկ առնէ. եւ պուխարին աւգտէ. եւ զսոխին եւ զսխտորին եւ զգինուն հոտն կու տանի. եւ վայրին աւգտէ տայուսայլապին. եւ զշունչն բանայ. եւ աւգտէ ծըծին ուռէցին. եւ զքամին տանի. եւ զգոզն եւ զհայզն կու բանայ. եւ զքարն կու հալէ. եւ աւգտէ իրիկամացաւուն, եւ ղուլինճին, եւ ործկալուն. եւ զճիճին եւ զաւձն ի փորուն կու սպանանէ եւ հանէ. եւ զտղին ընկերն այլ հանէ. եւ զմերձաւորութիւնն կու շարժէ. եւ կորն որ խայթէ զմարդն՝ եւ քարաւս ուտէ, ցաւն ելանէ. եւ վայրին աւգտէ ըղընկան ճխքելուն. եւ որ ի յանձն շիտ լինի՝ աւգտէ. եւ տուր իր հնդէն կէս մխթալ. եւ զըխտաւորութիւնն կու շարէ. եւ զիր չարութիւնն տանի հազարն. եւ իւր փոխանն ըռզիանն է: Ասէ Պտին թէ ինքն շատ ցաղ է. ածուոց, վայրի, եւ շամի, եւ լերան, եւ Երուսաղէմայ, եւ մաշրիայի. եւ ցեղ մըն այլ կայ որ ի ջուրն կու բուսնի. անոր՝ մայի կու ասեն, որ է ճարճիր ըլ մային, եւ ղուռաթ ըլ յայն այլ կու ասեն. յիշած է. եւ այն որ լերանն է՝ ֆատրսալիոնն է. եւ ամենայն վայրի քարաւսն ֆատրսալիոն է. յիշած է. եւ այն որ ի յանապատն կու բուսնի՝ սամուար եւ եաթուն կու ասեն. եւ Գեղիանոս ասէ թէ ածուոց քարաւսն աւգտէ ստամոքին. եւ մուրտասանկ ուտողին զչարութիւնն տանի եւ խափանէ. եւ թէ պատեղւոր կնիկն զքարաւսն շատ ուտէ՝ զտղան ձգէ. եւ ըխտաւորին զեն է. եւ իր խասիաթն այն է որ ծեծեն եւ մեղրով շաղեն եւ ուտեն, աւգտէ ճռան ցաւուն. եւ թէ զհունդն ծեծեն եւ պախրու եղով աւծեն եւ Գ աւր ուտեն՝ զմերձաւորութիւնն աւելցնէ խիստ. եւ իր կերակուրն խաւսողի միս կու պիտի եւ իր ձուն. եւ թէ զիր ջուրն որ քամեն եւ Է աւր ի բաղանիսն աւծեն՝ աւգտէ բորին եւ քորին. բայց քիչ մի վարդի ձէթ խառնէ եւ ապա աւծէ. եւ ասացել են թէ հունդն ուժով է քան զտերեւն. եւ լւն այն է որ ո՛վ ի կորին խաթելուն վախէ՝ չէ պատեհ որ կարաւս ուտէ, անոր համար որ՝ զգաղտ շնչահանն բանայ, եւ շուտ հասնի վնասն ի սիրտն. եւ Գրոցս շինողն ասացել է թէ՝ Կին մըն տեսայ որ կարաւս կերաւ, եւ այն աւրն զան կինն մեղուն խաթեց, եւ Ա ժամ անցաւ՝ կինն մեռաւ: Եւ պատեղւոր կնկան չէ պատեհ որ քարաւս ուտէ. եւ իւր փոխանն ըռզիանն է. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդին մաճունն եւ մազտաքէն:

 

ՔԱԼՎԱՆ.

 (Mռlisse).

ոմանք ասեն թէ պատրանճպուան է. եւ ոմանք ասեն թէ տերեւն նման է ջրկոտմին տերեւին. եւ ի գլուխն բոլըրկին հնդկներ ունի եւ հոտն եւ համն ի թրընջին հոտն կու նմանի եւ համն. եւ թէ ուտեն՝ աւգտէ ստամոքին, եւ զսիրտն ուժովցնէ, եւ զանձն տաքցնէ եւ խնդացնէ, եւ զմահացու դեղերն խափանէ, եւ զհով խաֆաղանն տանի. եւ զհոգսն ի սրտէն տանի. եւ թէ շատ ուտեն՝ զգոզին ճանփան այրէ, եւ գլուխն կու ցաւեցնէ:

 

ՔԱՍԻՂՈՒՆ

 (Xiphion,

յ. Քսիֆիուն). ինքն սուսանին ցեղերուն է, որ վայրի է. եւ ինքն տիլեաւսն (= Դալաբուս) է. յշծ է:

 

ՔԱՇՔ Ի ՇԱՅԻՐ.

  

որ է գարուն կաթն. բնութիւնն հով է եւ գէճ է. եւ թանձր է քան զգարուն ջուրն. եւ ի հովութիւն եւ ի գիճութիւն պակաս է. եւ աւտէ տաք եւ չոր բնութեան. եւ ջերման աւգտէ. եւ ծարաւն որ ի տաքութենէ եւ ի չորութենէ լինի՝ կտրէ:

 

ՔԱՅՊ

 (Talon).

որ է կրունկն. լաւն այն է որ եղին կրունկն լինի. հով է եւ չոր, եւ չորացնող է. եւ թէ խոզին կրունկն՝ որ այրած լինի՝ զակռանին ուժովցնէ եւ կու խարէ. եւ պախրուն կրունկն այլ զայս բանս կու առնէ. եւ եղին կրունկն որ այրեն՝ աւգտէ արիւն թքնելուն. եւ խոզին կրունկն որ այրած լինի՝ աւգտէ փորին քամուն. եւ պախրուն կրունկն սքանճուպինով աւգտէ փայծղան, եւ զսերմի կու շարժէ, եւ զճիճին եւ զաւձն ի փորուն կու հանէ, եւ զնազաֆն կու կտրէ. եւ պախրուն կրունկն որ այրա լինի՝ աւգտէ պարասին եւ այրէ եւ լուանայ. եւ տայ կէս դրամ. խռչկին զեն կու առիէ. եւ զիր չարութիւնն տանի ըռուպիսուսն:

 

ՔԱԶԻՍՈՒՆ.

 (Solanum cordatum).

որ է վայրի պատինճանն. եւ ոմանք ասեն թէ խոտ մըն է որ շատ տերեւնի ունի, եւ ի գետնէն ի վեր Ա կանկուն կու բուսնի. եւ հոտն նման է թառային հոտին. եւ բոլոր միրգ ունի. եւ չինարին ծառին ընկուզն կու նմանի, կամ մեծ ձիթապտուղ կու նմանի, եւ փշկներ կունենայ. եւ թէ զմիգն ծեծեն եւ գինով խառնեն եւ դնեն ի վերայ պալղամի ուռէցին՝ աւգտէ. եւ թէ զտեեւն չորցնեն եւ բարակ ծեծեն եւ աչքն քաշեն՝ զաչից սպիտակն տանի, եւ սուր առնէ զաչքն, եւ զարցունքն կտրէ: Ասէ Պտին թէ մարֆայ այլ կու ասեն, այնոր համար որ՝ ի մարդուն հալաւն կու կպչի, եւ գիճութիւնն ի ձեռքն կու կպչի. եւ իր պտուղն նման է ընկզին եւ եւ փոքր խիարի. եւ փուշն ի կապան կու կպչի. եւ Շիրազու էգէստանն շատ կու լինի. եւ այսոր՝ քասնիսիուն այլ կու ասեն:

 

ՔԱՖ ԸԼ ԶԱՊԷ

 (Renoncule).

(քաֆ ասելն ճանկ է. ) որ Թ. ն սրթնալ այեաղի ասէ. եւ ինքն խոտ մըն է, բաժնած տերեւնի ունի, նման է քարաւսի տերեւին. եւ ի վերայ գետնին կու փռուի երբ կու բուսնի. եւ զաղապ կունենայ, եւ դեղին ծաղիկ կունենայ. եւ տակն շատ կու լինի. եւ ջրին մաւտիկն կու բուսնի. եւ թէ զտակն բարակ ծեծեն եւ ի պեղծ խոցերուն վերայ դնեն՝ զհին փտած զմիսն ուտէ եւ նոր բուսուցանէ. եւ թէ ի վերայ կոծիծնուն դնես՝ տանի:

 

ՔԱՖ ԸԼ ՔԱԼՊ.

 (Spartium junceum,

յ. Բադասկան). Մինհաճին տէրն ասէ թէ պաղաշանն է. յիշած է:

 

ՔԱՖ ԸԼ ԱՍԱՊ

 (Leontopetalon,

յ. Ք. էլ-ասէդ). որ է յարտանիսան. յիշած է:

 

ՔԱՖ ԸԼ ԶԷՊ

 (Gntiane).

որ է չնդիանան. յիշած է իր համարն, Աստուծով:

 

ՔԱՖ ԸԼ ՅԱՅԻՇԱՅ

 (Rose de Jռricho).

որ է քաֆ ի Մաիամն, եւ ինքն ասապեհ ի սֆրն է. յիշած է ի վերայ այբին:

 

ՔԱՖ ԸԼ ԶԱՊՀ

 (Renoncule).

որ է քապիքաճն. յշծ է:

 

ՔԱՖ ԸԼ ՀԻՐԷՐԱՅ

 (Variռtռ de Renoncule,

յ. Քաֆ էլ-հիրր). որ է կատուին ճանկն. ինքն խոտ մըն է որ բարկուկ կու լինի եւ բոլըրկեկ տերեւ ունի, եւ երբ բուսնի՝ ի գետինն կու ճապղի, եւ Ա թիզ երկանութիւն կու լինի. եւ տակն նման է ձիթապտղի. եւ աշնան եռջի «առաջիե ամիսն կու բուսնի. եւ թէ զտակն չորցնեն եւ ծեծեն, եւ պեղծ շտերուն վերայ ցանեն՝ շատ աւգտէ. եւ զկոծիծնին ի տեղաց հանէ. եւ թէ շաֆ առնեն «եւ վերցնենե՝ զմարդն պատեղւոր առնէ:

 

ՔԱՖ ԸԼ ԽՆԶԻՐ «Քայպ ըլ Խ. ե

 (Talon de Porc).

որ է խոզուն կրունկն եւ կամ պճեղն. եւ թէ այրեն եւ լոսեն եւ սնուն առնեն՝ ակռանին ամրացնէ. եւ թէ սքանճուպինով խմեն՝ զծարաւն կտրէ եւ զփորուն քամին վարէ:

 

ՔԱՅՊ ԸԼ ՊԱԽԱՐ

 (Talon de Boeuf).

որ է պախրուն կրունկն եւ կամ պճեղն. եւ թէ այրեն եւ կամ սնուն առնեն՝ զշարժման ակռան ամրացնէ, եւ թէ սքանճուպինով տաս՝ զփայծաղն հալէ, զմերձաւորութիւնն շարժէ. եւ թէ պիսակին աւծես՝ աւգտէ. եւ թէ մեղրով շաղեն եւ ուտեն՝ զսիրտն խնդացնէ, եւ զնաձն գիրացնէ, եւ զլերդն ուժովցնէ. եւ իր առնելիքն Գ մխթալ է. եւ թէ աչքն քաշես՝ զտեսութիւնն աւելցնէ:

 

ՔԱՖ Ի ԱՏԱՄ.

  

որ է մարդուն ափն. ինքն խոտ մըն է որ իր աւգտութիւնն քաֆ ըլ հարիրի աւգտութեան պէս է զաւրութիւնն:

 

ՔԱՇՆՈՒՃ

 (Variռtռ de la Truffe).

որ է քամահին ցեղերուն:

 

ՔԱՄԱՅՏԱՐԻՈՍ

 (Teucrium Chamaedrys).

(քամատարիոսին՝ կենարար կասեն. ) ճղկներ է. եւ տերեւնի է, որպէս կաղնի տերեւի. եւ ծաղիկն ծիրանի է. տաք է եւ չոր՝ Բ տարաճան. նուրբ այնող է. եւ բացող է. գէճ թաշանուճին աւգտէ. եւ թէ խմես եւ թէ սպեղանի առնես՝ աւգտէ ճարապին որ ի յաչքն կենայ. եւ աւգտէ ըռուպուին, եւ հին հազին. եւ որ արծուիք ունենայ եւ կերակուր չուտէ՝ աւգտէ. եւ զգոզն եւ զհայզն յոդորէ. եւ զլերդին կալուածն բանայ. եւ աւգտէ եարաղանին. եւ թէ՛ [խմես եւ թէ՛ սպեղանի առնես, աւգտէ. ] փայծեղան եւ հին խոցերուն [այլ աւգտէ]. եւ թէ սպեղանի առնես՝ գազանահարին այլ աւգտէ. եւ իր առնելուն չաքն Ա մխթալ է. բայց բշտին զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի սերկեւիլն. եւ իր փոխանն ուսկուլուֆանտարիոն է: Ասէ Պտին թէ հռ. խամայտարիոս կու ասէ, որ թարգմանի պալլուտ ըլ յարզ. եւ ոմանք տուփրիզ ասեն. եւ ասել են թէ աւշախին ճուղն է եւ տերեւն է. եւ չէ ստոյգ. ասցել է Գրոցս շինողն, թէ խոտ մըն է կանանչգուն, եւ խիստ լեղի. եւ տերեւն եւ ճուղքն հունդ կու բռնէ քչիկ մի. եւ իր ծաղիկն նման է ստուխաւտոսին ծաղկին գունին, եւ տերեւն կաղնու տերեւին նման է. եւ ի Շիրազ այս խոտիս՝ ատար ի թալխ կու ասեն. եւ լաւն այն է որ թաժայ լինի. եւ թէ խմեն՝ զերաղանն տանի. եւ թէ քիչ մի ջրով եփեն եւ քամեն եւ Գ աւր՝ ամէն աւր Լ դրամ՝ անաւթուց խմեն տաքուկ, զհայզն բանայ, եւ աւգտէ հին ցաւերուն որ ի կուրծքն լինայ. եւ տուր իրմէն աւրն Լ դրամ. որ երբ շարապ շինես՝ քամայֆայտոսն այլ զայս գործս կու առնէ. եւ Դեոսկրիտոս ասէ թէ սուղուլուֆանտարիոնն՝ փոխանն է. եւ Թէատուխն ասէ թէ իր փոխանն սալիխան, ե հումազի պարրին հունդն է, եւ վայրի շողգամին հունդն է:

 

ՔԱՄԱՅՖԱՏՈՍ

 (Teucrium Chamaepitys).

(քամաֆայտոսին՝ կենդանարար կասեն. ) որ է սանավպար ըլ յարզն, որ է գետնին փիճին. եւ տերեւն նման է փիճուն տերեւին. եւ ծաղիկն դեղին է. եւ լաւն այն է որ նոր լինի. տաք է եւ չոր՝ Բ տարաճան. բացող է եւ ճլէ տուող. եւ ի նորա բնութիւնն՝ լուծումն կայ, եւ զփորոքն յստակէ. եւ զլերդին եւ զփայծղան կալուածն բանայ. եարաղանին աւգտէ. եւ զճիճիքն հանէ. եւ զգոզն որդորէ. եւ զխոցերն կու եփէ. եւ յերղնիսային աւգտէ. եւ ոսկրացաւին այլ. եւ թէ խմեն, եւ թէ հուքնայ առնեն, եւ թէ աւծես, եւ թէ խմես, աւգտէ պարասին. եւ իր տալուն չաքն Ա մխթալ է. եւ իր փոխանն ճաւտան է: Ասէ Պտին թէ հռ. խամայփիտիս ասէ. եւ Իպն ասէ թէ հոռմցի քարաւսին հունդն է. եւ Մաճուսին ասէ թէ հոռմցի քարաւսին հունդն է, եւ քասնին է հոռմնի. եւ ոմանք ասեն թէ ղինային տերեւն է. եւ ամէնն չէ ստոյգ: Եւ ասէ Գրոցս շինողն թէ ստոյգն այն է որ՝ ինքն խոտ մըն է, որ ծաղիկն պանաւշ եւ դեղին կու քշտէ, եւ կու լինի. եւ ետեւ հունդ կու լինի. եւ երկանութիւնն Ա թիզ կու լինի. եւ ի Շիրազ՝ մաշարար կու ասեն. եւ լեղութիւնն աւելի է քան զզաւրութիւնն. եւ տերեւն բարակ կու լինի. եւ Դէոսկրիտոս ասէ թէ ո՛վ զինքն մեղրաջրով խմէ՝ աւգտէ յերղնիսային. եւ ասցել են թէ իր փոխանն՝ իր չքաւքն սալսալիոսն է, եւ Բ բաժնէն Ա՝ սալիխան է. եւ իր առնելուն չաքն Ա մխթալ է. ասացել են թէ քամայտարիոսն է իր փոխանն, իր չքաւքն:

 

ՔԱՄԱՅՇԻՐ

 (Opoponax).

ինքն ի ճաւշիր կու նմանի. եւ լաւն այն է որ դեղին եւ հոտն սուր լինի. տաք է եւ չոր է Բ տարաճան. հալող է. եւ աւգտէ ակռային կերուածին. եւ որոյ աչքն ջուր կամի իջնուլ՝ խափանէ. եւ թէ աչքն քաշեն՝ սրացնէ. եւ ըխտաւորին եւ հով ցաւերուն աւգտէ, որ յըղեղն լինի. եւ հազ որ ի հովութենէ լինի՝ աւգտէ. եւ զգոզն եւ զհայզն յորդորէ, եւ զտղան ի փորուն ուժով հանէ. եւ իր ջուրն լուծումն առնելու աննման է. եւ գովելի է եւ յերղնիսային որ ի հովութենէ լինի. աւգտէ եւ գազանահարի, եւ ոսկրացաւութեան՝ որ ի հովութենէ լինայ. եւ իր առնելուն չաքն Բ կուտ է. լերդին զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի վարդն եւ սանդալն. եւ իր փոխանն ճաւշիրն է: Ասէ Պտին թէ ինքն խէժ է որպէս ճաւշիրն. եւ ասացած է թէ վայրի քարաւսին խէժն է. եւ ոմանք ասեն թէ տալիստն է:

 

(ՔԱԱՄ.

  

որ է պախլաթ ըլ անսարի. յիշած է ի վերայ պէին: )

 

ՔԱԼՍԱՆ

 (Chauve vive,

յ. Քիլս). որ է նուրայ. յիշած է:

 

ՔԱԼԱՄՈՒՀ

 (Annռe).

որ է ռասանն. յիշած է:

 

ՔԱԼԻԿԱՆ

 (Porreau).

որ է տարղաւն (Estragon). յշծ է:

 

ՔԱԼԻԿՐՈՒՆ.

 (Roquette).

որ է ճարճիրն. յիշած է:

 

ՔԱԼՊ

 (Chien).

որ է շունն. եւ թէ կատղած շան խածածին զշան լերդն խորվեն եւ ուտեցնեն՝ աւգտէ. եւ թէ զարունն այլ խմեն՝ աւգտէ. եւ զմահացու դեղոց զչարութիւնն տանի. եւ թէ ամռան աւուրքն զշան փինն չորցնեն ի շուքն, կամ գինով կամ ջրով խմեն՝ զփորն կապէ. եւ թէ շունն որ յառաջն ցնկնի, զկաթն առնուն եւ զմազն աւծեն՝ թափի, եւ այլ չբուսնի. եւ թէ ի կոպին վերայ աւելի մազ բուսնի՝ աւծես, ա՛յլ չի բուսնի. եւ թէ խմես՝ զմահացու դեղոց զչարութիւնն տանի, ի փորուն զմեռած տղան հանէ. եւ թէ այն շունն որ ոսկր կուտէ, զիր փինն առնուն եւ չորցնեն եւ պահեն, յորժամ պիտենայ՝ ծեծեն եւ մաղեն, եւ խնախին սպեղանի առնեն, աւգտէ խիստ աղէկ. եւ թէ այս փինէս բարակ մաղեն, կամ երկաթով կամ քարով խարած ի կաթն խառնեն, եւ տան որ խմէ՝ աւգտէ տուսանտարիային. եւ թէ ի շտին դեղերն խառնես՝ շատ աւգտէ. եւ թէ զիր ստամոքն կատղած շան խածած մարդն ուտէ՝ ողջնայ. եւ թէ զշան գոզն առնուն եւ թողուն մինչեւ թանծրանայ, յետեւ զմազն լուանան, սեւնայ. եւ թէ զշան մեծ ակռան այն մարդուն թեւն կապես որ ի քունն զրուցէ՝ աւգտէ, եւ այլ չզրուցէ. եւ թէ տղայքն զայս ի վիզն կապեն՝ աւգտէ աչացաւի, եւ ակռն բուսնի հեշտ. եւ թէ յըխտաւորին վիզն կապեն՝ աւգտէ. թէ Ա շան մի տարչինի խառնած խմոր ուտեցնեն՝ ուրախ լինի, խաղայ. եւ թէ շունն զշունն ուտէ՝ կատղի:

 

ՔԱՄՈՒՆ

 (Cumin).

որ է չաման. որ քրմանի, եւ պարսի, եւ շամի, եւ նապտի լինի. լաւն այն է որ քրմանի լինի. տաք է եւ չոր՝ Բ տարաճան. հալող է, եւ նուրբ այնող է. եւ թէ ի քացախն խառնես՝ զքթին արիւնն կտրէ. եւ թէ աղով ծամէ՝ այլուի զայս գործս առնէ. եւ թէ աչքն կաթեցնեն՝ աւգտէ ճարապին, եւ սապալին, եւ զաֆրային որ ի յաչքն լինի. կտրելուն յետեւ՝ չթողու որ իրար կպչի. եւ հով ռամատին աւգտէ. եւ թէ խմես եւ կամ սպեղանի առնես՝ զկաթն քիչ առնէ. եւ զծիծն չի թողու որ մեծնայ, յորժամ աւծես ի ծիծն. զքամին անձնէն վարէ. եւ մաղասին, եւ գոզկաթելուն, եւ արուն գոզելուն աւգտէ. եւ քիմանին՝ զփորն կու կապէ. եւ ստամոքսին. եւ զճիճին կու սպանանէ. եւ թէ գինով խմեն՝ աւգտէ այնոր որ ռաթիլան խաթէ. եւ զանձն աւաղ առնէ, եւ զերեսն դեղին առնէ. եւ թէ չամչով ծամե՝ աւգտէ կռնակին ցաւուն. եւ քիրմանին՝ աւգտէ ըռաթիլային խաթածին որ է պաւն. իր առնելուն չաքն Բ դրամ է. եւ իր փոխանն անուխն է: Ասէ Պտին թէ զերան է. եւ թէ զվայրի քամոնին զքամուքսն աչքն քաշես՝ ճլէ տայ. եւ թէ աւելի մազ որ ի յաչքն բուսնի՝ հանես զմազն, եւ ի վերան դնես զքամոնն, այլ չի բուսնի. բայց պիտի որ սամխով աւծես. եւ այն որ վայրի է՝ սեւգուն է, որպէս շոնիզ. եւ ցեղ մըն այլ կու լինի որ վայրի է, եւ հունդն նման է սուսանին հնդին. եւ թէ գինով խմես՝ աւգտէ գազանահարին. եւ որոյ զգոզն կաթի՝ զքարն հալէ. եւ թէ քաղցով «քացխովե ի բան տանին՝ զործկալն կտրէ. եւ թէ մեղրով եւ հոռոմ ձիթով աւծես՝ աչից ներքեւի սեւութիւնն տանի. եւ զձուոց զուռէցն տանի, որ ի տաքութենէ լինի. եւ իր առնելուն չաքն Բ դրամ է. եւ ասացել են թէ զեն կու առնէ փորուն. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան եւ թէ շատ ուտեն՝ զերեսն դեղին առնէ. եւ իր փոխանն՝ որ քիրմանի է, Ա բաժին նապտին է. եւ Թիատուղն ասէ թէ պարսի չամնին փոխանն՝ քարաւիան է, եւ պարսուն փոխանն՝ քիրմանին եւ քարնապին հունդն է

 

ՔԱՄՈՒՆ Ի ՀՈՒԼՎ

 (Anis).

որ է անիսոնն. յիշած է:

 

ՔԱՄՈՆ Ի ՀԱՊԱԼԻ

 (Cumin sauvage,

յ. . ջաբալի). որ է քամոն ի պարրին. յիշած է:

 

ՔԱՄՈՆ Ի ԷՐՄԱՆԻ

 (Carvi).

որ է քարաւիան. յիշած է:

 

ՔԱՄՈՆ Ի ԱՍՎԱՏ.

 (Cumin sauvage).

որ է վայրի քամոնն. որ է շոնիզն (Nigelle). յիշած է ի վերայ շային:

 

ՔԱՄՈՆ Ի ՊԱՐՐԻ ՄԸՆ ԱՅԼ

 (Fumeterre).

որ է ֆանիոս կու ասեն. ան՝ շահթառան է. յիշած է:

 

ՔԱՄՔԱՄ

 (Tռrռbenthine).

կասեն թէ խիրուն ծառն (Giroflռe) է, եւ կամ կարիր կեղեւն է, եւ տակն է. ասցել են թէ խէժն է. եւ յիշած է ի վերայ խիրուն, Աստուծով. ամէն:

 

ՔԱՄԱԼԻՈՆ.

  

որ է խամալ. յիշած է. եւ ինքն մազարիոնին ցեղերուն է. որ է սեւ. յիշած է:

 

ՔԱՆԿԱՐ

 (Artichaut).

որ է հարշաֆն. եւ բնութիւնն տաք է եւ գէճ է Ա տարաճան. զմերձաւորութիւնն կու աւելցնէ, եւ զքրտինքն անուշահոտ կու առնէ. յիշած է ի վերայ հոյին, Աստուծով:

 

ՔԱՆԿԱՐԶԱՏ

 (Gomme d'Artichaut).

որ պ. քանկարի կասեն. եւ ինքն հարշաֆին խէժն է. բնութիւնն տաք է եւ գէճ Ա տարաճան. եւ ասացել են թէ հով է. փսխել կու տայ շուտով եւ հեշտութեամբ. տաք ջրովն եւ սքանճուպինով խմեն, եւ մեղրով. եւ իր փոխանն տարշիշանն է, եւ կամ տակն է. եւ ի փսխելն՝ իր փոխանն ճաւզլ յայն է:

 

ՔԱՒՔԱՊ Ի ՇԱՄՈՒՇ

 (Terre de Samos).

որ ի տին ի շամուշն յիշած է:

 

ՔԱՒՔԱՊ ԸԼ ՅԱԶ.

  

(որ է քեաւքիպ ըլ սամինն. ) ասցել են թէ քաւքապ ի ղլմուին է. եւ ԸՌազին ասէ թէ տալխն (Talc, Mica) է. եւ Իպն ամուն ասէ թէ ծառ է, եւ որ գիշերն ի լուս կու տայ. եւ թէ քար է, որ ի գիշերն լուս կու տայ. եւ ինքն տալխն է. յիշած է:

 

ՔԱՄԱՀ

 (Truffe).

որ է թ. բառով տաւմալան ասեն. Բ տարաճան հով է եւ գէճ. եւ ուշ հալի ի ստամոքն. եւ թէ զջուրն աչքն քաշես՝ զկոպն ուժով առնէ, եւ զաչքն սուր առնէ, եւ աչաց սպիտակին ճլէ կու տայ. եւ զկինն կու պատեղւորեցնէ, յորժամ կինն լուացուելուն ետեւ՝ մէկ մըն այլ անով լուանայ. եւ տիմէտ առնէ տղոց ֆաթխին. եւ խուլինճ կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի մուռն, եւ ղայթն, եւ պեղպեղն. եւ իր փոխանն մերսինին ջուրն է: Ասէ Պտին թէ քամահն շատ ցեղեր է. եւ Ա ցեղն՝ շավղ շանան է, յիշած է. եւ Ա ցեղն՝ քիշնիճ է, յիշած է:

 

ՔԱՒՔ.

 (Laitue).

որ է խասն. յիշած է ի վերայ խէին:

 

ՔԱՀՔԱՄ

 (Aubergine).

որ է պատինճանն. յիշած է:

 

ՔԱՀԻԱՆԱՅ

 (Pivoine).

որ է ֆուվանիան. յիշած է:

 

ՔԱՎԱՐԷՀ

 (Pieds).

որ է փաչայ. ինքն շուտ կու մարսէ եւ քիչ կեեկրէ զանձն. եւ լուծումն կու առնէ. եւ աւգտէ հազին որ ի տաքութենէ լինի. եւ լաւն այն է որ կեղեւն այրած գարով եփեն. եւ ոսկրն կոտրած մարդու շատ ուտեցնեն. բայց շատ ուտելն խուլինճ առնէ: Ասէ Պտին թէ ի Շիրազ՝ տաշպէտ կու ասեն. եւ իր քայըմուսն լազիճ է, եւ ղալիզ չէ:

 

ՔԱՎԶ ԿԱԴՈՒՄ.

  

ինքն Ա թեթեւ խոտ մըն է, որ գարունն ի վերայ քարերուն կու բուսնի. եւ ինքն Բ ցեղ կու լինի. եւ լաւն այն է որ յիստակ լինի. տաք է եւ գէճ է Ա տաաճան. գիրացնող է, եւ զմերձաւորութիւնն կու աւելցնէ, եւ զշուկակին արիւնն կու կտրէ, եւ զկաւ ուտելն կու կտրէ. եւ թէ տապաշիրի տեղ՝ ջուրն ձգեն եւ խմեն, աւգտէ, եւ զծարաւն կտրէ:

 

ՔԱՀՐՈՒՊԱՅ

 (Succin).

լաւն այն է որ յիստակ եւ շաֆաֆ լինի. հով է եւ չոր Բ տարաճան. կապող է եւ չորացնող է. եւ թէ ծեծեն եւ ակռան քսեն՝ ճլէ տայ եւ սպիտակ այնէ եւ ուժովցնէ. եւ զարուն թքնուլն կտրէ. եւ թոքին խոցերուն աւգտէ. եւ զփորուն զաւդուածն ուժովցնէ. եւ զփորուն արուն գնալուն եւ կաթկթելուն աւգտէ. եւ զփսխելն կու կտրէ. եւ ստամոքին ցաւուն լաւ է. եւ զնազաֆն եւ զմերձաւորութիւնն կու կտրէ. եւ ամենայն տեղաց արուն երթայ՝ կու կտրէ. եւ որ ոտուին ճղքի՝ եւ թէ փաչայ եղով աւծեն՝ աւգտէ. եւ թէ ուռէցին վերայ կապես՝ աւգտէ. եւ իր առնելուն չաքն կէս մխթալ է. եւ ձայնին զեն կու առնէ. զիր չարութիւնն տանի սերկեւլին կտին լուապն. եւ իր փոխանն սանդարոսն է: Ասէ Պտ, թէ հոռմցի ընկզին խէժն է. եւ լաւն այն է որ մոմին գունովն լինի, եւ յստակ, եւ կարմիր, որ ի դեղնութիւն քշտէ. ասացել են թէ քիչ մի տաքութիւն ունի. եւ թէ Քուստիոնն ասէ թէ զպատեղւոր կինն զքարհուպան ի վեայ կապեն՝ զտղան չձգէ եւ աղէկ պահէ. եւ արաղանին այլ աւգտէ. եւ Թէատուխ բժիշկն ասցել է թէ զքարհուպան եւ զսանդարաւսն այսպէս ճանաչեն. թէ զքարհուպան ի կրակն ձգեն՝ զերդ մազտաքէ մուխն ելնէ, եւ թէ զսանդարաւսն ի կակն ձգեն նա՝ պեղծ հոտ գայ խիստ:

 

ՔԱՊՍՈՒՆ

 (Fruit de l'Arac ?).

ինքն ի Մսրու քիշնիճն կու նմանի, բոլըրկեկ կու լինի, խոտ մըն է. եւ թէ ծեծեն, եւ մաղեն, եւ եղրով շաղեն, եւ թաժայ կաթով խմեն, հեշտութեամբ լուծումն առնէ, եւ զտափակ ճիճին հանէ:

 

ՔԱԶՄԱԶՈՒ

 (Graine de Tamarisc,

յ. Քէզմազէք). որ է սամար ի տարֆան, որ է յատպէն. յիշած է ի վերայ յիին:

 

ՔԻՇՔՊԱՐՔԻՇՔ

 (Helicteres Isora,

պ. Քիշտ բէր քիշտ). ինքն բուս մըն է որ իրար է փատուել որպէս չուվան, եւ հուսուել է. եւ յուրան՝ իր տակն է. եւ ասցել է Գրոցս շինողն թէ ի Շիրազ՝ փէչաք կու ասեն. եւ ի Հնդկաց դիհէն այլ կուգայ. եւ ասէ Սինէայ Որդին, թէ տաք է եւ չոր՝ Բ տարաճան. եւ աւգտէ բորին եւ հերքունին. եւ զթանծր պալղամն եւ զպեղծ գիճութիւնն տանի. եւ աւգտէ ամենայն հով ուռէցի, սպեղանի առնելով. եւ խասիաթով զսերմն կտրէ, եւ զկան այլ. եւ զիր չարութիւնն տանի հապի սանաֆպարին սնուցածն. եւ իր փոխանն քաֆուրն է, եւ Գ իր չքաւքն՝ սապռն է. եւ իր խասիաթն այն է, որ թէ տղան շատ լայ եւ ի քուն չի լինի նա՝ ի գլխուն վերեւն դնեն, խաղաղի եւ քուն լինի ան պահն. փորձած է:

 

ՔԻՇՄԻՇ

 (Raisin de Corinthe).

որ է ղիշմիշն. յիշած է ի վերայ ղատին:

 

ՔԻՖ

 (Pourpier).

որ է պախլաթ ըլ համղան. յիշած է:

 

ՔԻԼԵԱՅ

 (Rein).

որ է պ. կուրտայ, եւ Հայքն իրիկամ կու ասեն. եւ ինքն մուհթատիլ բնութիւն է. եւ Մասուվային Որդին ասէ, թէ հով եւ չոր է. եւ լաւն այն է որ հով եւ գէճ լինի. իրմէն պեղծ խլտ ընծայի. յորժամ տաք ուտեն՝ ուշ մարսէ, եւ ուշ երթայ յստամոքն. եւ լաւ իրիկամն գառինն է, որ տաք ուտուի. եւ լաւն այն է որ պղպեղով եւ տարչինով ուտեն, եւ իր եղովն:

 

ՔԻԼԵԱՆԻ.

 (Gomme ammoniaque).

որ է աւշախն. յշծ է:

 

ՔԻԼՍ

 (Chaux).

որ է կիրն. յիշած է, Աստուծով:

 

ՔԻԵԱՅ

 (Mastic).

որ է մազտաքէն. յիշած է:

 

ՔԻԼ ՏԱՐՈՒ

 (FougՌre).

որ է սարախսն. յիշած է:

 

ՔԻԼՆ

 (Mespilus).

որ է զարուրն. յիշած է:

 

ՔԻՍԱՐԿՈՒՆԱՅ.

 (Teucrium Polium).

կիսու կու ասեն. եւ ինքն ճաւտան է. յիշած է:

 

ՔԻԽԱՇՐՕՇ

 (Millet ?

հռ. յ. Քիխրոս). որ է ճատվարն (Amomum Zռdoaire). որ է մահու փարվինն. յիշած է:

 

ՔԻՇՆԻՃ

 (Coriandre).

որ է գինձն. յիշած է:

 

ՔԻՊՐԻԹ

 (Soufre).

որ է ծըծումն. յիշած է:

 

ՔԻԼԿԱՆ

 (Porreau).

որ է ի քարաւսին ցեղերուն. յշծ է յիր հմրն:

 

ՔՇՈՒՇ

 (Cuscute,

յ. Քօշուս). որ է այգուն գայլխոտն «այգու գայլնե. որ է աքշուսն. յիշած է ի վերայ այբին:

 

ՔՇՈՒՇ Ի ԸՌՈՒՄԻ

 (Absinthe).

որ է աֆսնթին ըռումի, որ է աւշինտրն. յիշած է:

 

ՔՈՒԹՈՒՄ

 (Buxus dioica Forsk. ).

ծառ մըն է որ ի լերունքն կու բուսնի. եւ տերեւն նման է մրտենուն տերեւին. եւ ոմանք ասեն թէ՝ նման է ձիթենու տեեւին. եւ մարդու մի չափ յերկանութիւն եւ ի վերայ՝ պղպեղի չափ հատիկներ ունի. եւ թէ զտերեւն չորացնեն, եւ ի հինան խառնեն եւ կու ծամեն. եւ թէ զդալարն քամես, եւ ԺԲ դրամ ի ջրէն խմես՝ խիստ փսխել տայ. եւ կատղած շան խածածին աւգտէ. եւ թէ զհունդն բարակ ծեծես եւ յաչքն քաշես՝ զիջած ջուրն խափանէ, Աստուծով: Ասէ Պտին թէ ինքն վասման է. յիշած է:

 

ՔՈՒՌԱԹ

 (Porreau).

շամի, նապտի, հոռմցի, եւ վայրի. տաք եւ չոր է յԲ տարաճան. եփող է, եւ կտրող է. եւ զքթին արունն կու կտրէ. եւ զակնջին այլ կտրէ: Ասէ Պտին թէ՝ պ. կանդանայ կասեն. եւ ինքն շամի է, եւ նապտի է, եւ ճապալի է. եւ այն որ ճապալի է՝ փարասիոնն է. յիշած է. եւ այն որ վայրի է՝ մէջ սխտորին եւ քուռաթին եւ ամենայն քուռաթնէն տաք է Դ տարաճան, եւ չոր է յԳ տարաճան. եւ այն որ քուռասի նապտին է, այնոր՝ քուռաս ըլ մայ կու ասեն. եւ իր տաքութիւնն աւելի է քան զշամին. եւ ինքն քիչ մի կապողութիւն ունի. եւ այն որ քուռաթի շամին է՝ իխլիֆուտ կու ասեն. տաքութիւնն եւ չորութիւնն պակաս է քան զնապտին, եւ ծարաւ քիչ բերէ քան զսոխն, եւ տաքութիւնն այլ պակաս է քան զսխտորն. եւ ինքն էութենով պինդ է եւ լազիճ է. եւ ոմանք ասեն թէ ղալիզ է, եւ յուշ կու մարսէ. եւ լաւն այն է որ նապտի լինի. եւ բնութիւնն տաք է եւ չոր՝ Գ տարաճան. եւ այն որ քուռաթի շամին է՝ իր տակն կուտուի, եւ տերեւն չի ուտուիլ, եւ բնութիւնն տաք եւ չոր է յԲ տարաճան. եւ թէ սումախով ի վերայ կոծիծնուն աւծես՝ աւգտէ. եւ խասիաթն այն է որ աւգտէ խուլինճին, եւ զգոզն յորդորէ. եւ բացող է. եւ պեղծ քայմուս առնէ. եւ հաւկուրութիւն բերէ. եւ զհայզն բանայ. բայց բշտին զեն առնէ. եւ խոց առնէ. եւ իր տերեւն աւգտէ արգանդին գիճութեան. եւ թէ եփեն ծովու ջրով եւ քացխով, եւ կանայքն ի մէջն նստին, աւգտէ արգանդին ցաւին, եւ պնդութեան. եւ թէ գարեջրով եփեն՝ զաւելուածքն ի կրծոցն եւ ի թոքէն յիստկէ եւ հանէ. եւ քուռաթի նապտին զջուրն եւ զքացախն եւ խնկի փոշին խառնես՝ զարունն կտրէ. եւ զքին արունն այլ կտրէ. եւ զմերձաւորութեան սերմն յաւելցնէ. եւ թէ մեղրով խառնես եւ լուուխ առնես՝ աւգտէ կրծոցն, եւ թոքին խոցին. եւ թէ ուտեն՝ զթոքն սրբէ եւ յիստկէ. եւ թէ շատ ուտեն՝ զաչքն մթնցնէ. եւ ստամոքին զեն է, եւ գլուխ կու ցաւցնէ, եւ պեղծ պուխար կու ընծայէ. եւ զիր չարութիւնն տանի եփելն, եւ քացախ խառնելն, եւ ձէթ խառնելն. աւգտէ սնկան. եւ թէ ծեծես եւ ի վերայ աւձահարին աւծես՝ աւգտէ. եւ ամենայն գազանահաի այլ. եւ թէ զիր ջուրն քացխով, եւ վարդէջրով եւ կամ վարդի ձիթով, եւ խունկ խառնես, եւ յականջն կաթեցնես՝ զցաւն տանի. եւ սունկն որ գիճութեան պատճառ լինի, սպեղանի առնես՝ աւգտէ, եւ զլերդին կալուածն բանայ որ ի պալղամէ լինի, եւ կեակուր ուտել տայ, եւ զմեձաւորութիւնն յաւելցնէ. տաք բնութեան չէ աղէկ. եւ զաչքն կու ցաւցնէ, եւ գլխոյն իմթիլայ բերէ, եւ ակռային զեն է. եւ թէ զիր տակն շիրիկ ձիթով եւ կամ ասփրի հնդով եփես՝ աւգտէ խուլինջին, եւ լուծումն առնէ, ուտելով. եւ թէ հուկնայ այլ առնես՝ այլուի զայս բանն առնէ. եւ իւր քամուքսին չորն՝ արուն լուծէ. եւ վայրին՝ զանձն խոց առնէ. եւ քուռաթի նապտին զմերձաւորութիւնն յաւելցնէ եւ զսերմն. բայց թէ չեզոք է նա՝ այր առնէ. եւ այս որ կու ասեմ՝ կանդանան է:

 

ՔՈՒՌԱԹ ՃԱՊԱԼԻ

 (Marrube).

որ է ֆարասիոնն. յիշած է, կամաւքն Աստուծոյ:

 

ՔՈՀԼ

 (Antimoine).

որ պ. ծարուր ասէ. ստոյգ է. քոհլն՝ Սպահանի ծարուրն է, որ է իսմիտն. յիշած է ի վերայ այբին (sic !):

 

ՔՈՀԼ ԽԱՎԼԱՆ

 (Lycium).

որ է հազազ ի եամանին. յիշած է, Աստուծով:

 

ՔՈՀԼ ՍԱՎՏԱՆ

 (Psyllium ?).

որ է թաշմիզաճն, որ է չշիզաճն. յիշած է յիր համարն:

 

ՔՈՒՐՔՈՒՄ

 (Curcuma).

Մինհաճին տէրն ասցել է թէ զաֆրանն (Safran) է. յիշած է: Եւ Իպն շատ խաւսք է ասցել եւ ասցել է թէ յուրուղ ի սֆրն է. եւ այլ ասցել է թէ վարսն է. յիշած է:

 

ՔՈՒՐՄ

 (Vigne).

(որ թօտիատուկ) որ է քիմն, որ է տունկն. տաք է եւ չոր է Ա տարաճան. կապող է. եւ թէ զիր ճղերն ծեծես եւ սպեղանի առնես՝ զգլխացաւութիւնն տանի որ ի տաքութենէ լինի. եւ իր ճղերուն մոխիրն զերեսն կարմիր առնէ. եւ զակռան կու ամրացնէ. եւ թէ աւծես զալին՝ աւգտէ. եւ թէ յըխտաւորին վիզն կախես զճղերն՝ չի բռնէ ըխտաւորութիւնն. եւ իր տերեւն աւգտէ արուն թքնելուն: Ասէ Պտին թէ հով եւ չոր է. եւ թէ զիր տերեւն եւ զկոթն ծեծեն եւ դնեն տաք գլխացաւութեան՝ աւգտէ. եւ տաք ուռէցնուն այլ աւգտէ. եւ աղեց գաներուն այլ աւգտէ. եւ ստամոքցաւին այլ աւգտէ, որ ի տաքութենէ լինի. եւ յղի կանանց աւգտէ. եւ զիր ճուղն որ գարունն կու յաւտեն եւ յիրմէն ջուր կու կաթէ, առնուն զան ջուրն, եւ կայ որ ի յորձան կու կպչի զերդ խէժ, եւ կու պաղի, թէ գիով խառնես եւ տաս որ խմէ՝ զքարն կու հալէ. եւ աւգտէ ղուպային եւ բորին, թէ՛ թաց եւ թէ՛ չոր լինի. եւ յառաջն որ դեռ չես աւծել՝ զտեղն նատրունով լուա՛ եւ ապա աւծէ. եւ թէ հռ. ձիթով հանապազ աւծես՝ մազ բուսցնէ. եւ լաւն այն ջուրն է որ ի ճղերուն ի վայր կաթէ. եւ իր դալար ճղերն զստամոքն ուժովցնէ. բայց զխռչակն չորացնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան եւ սամխ յարապին. եթէ զիր ճղերն այրես ւ զմոխիրն առնուս եւ քացխով աւծես՝ աւգտէ սնկան. եւ որ կոտած եւ ընկած լինի՝ այնոր այլ աւգտէ. եւ աւձահարին այլ աւգտէ. եւ թէ վարդի ձիթով եւ քացխով եւ սազապով սպեղանի առնես եւ դնես ի վերայ փայծղան եւ տաք ուռէցնուն՝ շատ աւգտէ, Աստուծով:

 

ՔՈՒՍՊ Ի ԽԱՐՎԱՅ

 (Marc de Ricin).

որ է պատանճիրին կոպտոնն. յիշած է ի խարվահն:

 

ՔՈՒՍՊ Ի ՍՈՒՄՍՈՒՄՆ

 (Marc de Sռsame).

որ է շուշմային կոպտոնն. յիշած է ի վերայ սումսումին:

 

ՔՈՒՐԿԻ

 (Grue).

որ է տուռնան, եւ հ. կռունկ ասէ. եւ մորթեն, եւ քանի մի աւր կենայ, ապա ուտեն. յառաջ՝ քացխով եփեն, եւ յետեւ՝ աղով եւ ջրով եփեն եւ ուտեն, զենութիւնն քիչ լինի. եւ թէ զըղեղն եւ զլեղին զամպախ ձիթով մոռացկոտին ի քիթն կաթեցնեն՝ մոռացկոտութիւնն երթայ. եւ թէ զըղուղն յաչքն քաշես՝ զմթնալն տանի. եւ զհաւկուրութիւնն այլ տանի. զլեղին չքնտուրի ձիթով լակուային ի քիթն կաթեցնես՝ շատ աւգտէ. եւ թէ զըղեղն տրորեն հուլպայի ձիթով, եւ կամ հուլպայի ջրով, եւ որոյ ձեռքն եւ ոտքն ուռի՝ աւծես, եւ թէ զձուերն աղես եւ չորացնես, եւ ծովու փրփրով եւ շաքրով լոսես եւ յաչքն զերդ ծարուր առնես, եւ յաչքն որ ի ծաղկէն սպիտակ ընկել լինի՝ տանի. եւ զաւելի միսն ուտէ. եւ թէ զճրագ եղն հալես եւ վայրի սոխին քացխովն խառնես եւ փայծղան տիրոջն քանի մի աւր խմցնես՝ շատ աւգտէ. եւ թէ զլեղին մարզանկաւշի ջրով տրորես եւ լակուային ի քիթն կաթեցնես ներհակ կողմանէն՝ Է աւր՝ աւգտէ. չոր ընկզի ձէթ (այլ) աւծես (յաւելի) աւգտէ. եւ թէ լեղին՝ բորին եւ պարասին աւծես, խիստ աւգտէ: Ասէ Պտին թէ կուլնաք կու ասեն. եւ ո՛վ որ ուտէ զիր միսն՝ յետեւ այնոր հալվայ, կամ մեղր, եւ կամ շաքար թող ուտէ. եւ իր մսին բնութիւնն տաք եւ չոր է. եւ ասցել են թէ հով է. եւ զիր լեղին բազկի տերեւի ջրով խառնեն եւ Գ աւր՝ մէկ հետ մէկի՝ սուուտ առնեն, աւգտէ լակուային, փորձած է:

 

ՔՈՒՍԱՅԼԱՅ.

  

լաւն այն է որ բարակ լինի եւ ի կարմրութիւն քշտէ. տաք եւ չոր է Ա տարաճան. խոց այնող է. աւգտէ ստամոքին եւ զթուլութիւնն տանի. եւ յինքն չարութիւն մըն կայ, որ զդեղերուն զուժն կու խափանէ. եւ զսուր դեղերուն զպալղամն եւ զգիճութիւնն եւ զգոզին կաթիլն տանի, եւ զանձն գիրացնէ. եւ իր առնելուն չափն կէս մխթալ է. բայց փայծղան զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի կարաւսին հունդն. եւ իր փոխանն մուղասն է: Ասէ Պտին թէ ի տաքութիւն եւ ի հովութիւն մուհթատիլ է. եւ իր ծառն եւ պտուղն ի հարֆ կու նմանի. եւ իր առնելուն չափն Գ դրամ է. աւգտէ պալղամի եւ գիճութեան, եւ զկալուածն զիրիկամացն եւ զարգանդին բանայ. եւ զհայզն եւ զգոզն յոդորէ. եւ իրիկամաց եւ բշտին ճլէ տայ. եւ զճիճին սպաննէ. եւ Ղունոսն ասէ թէ կէս դրամ ծեծէ եւ մեղրով շաղուէ եւ աւծէ այն ակռային որ շարժի եւ ցաւի՝ զցաւն խաղեցնէ եւ ամրացնէ. եւ Սահակն ասէ թէ զեն է աղեցն. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան. եւ իր փոխանն մուղասն է:

 

ՔՈՒՇՆԻ

 (Orobe).

որ է կուրսնայ, որ է քուշնան. յիշած է յիր համարն ի վերայ քէին:

 

ՔՈՒՖՐ ԵԱՀՈՒՏ

 (Bitume de Judռe).

որ է ղաֆր ըլ եահուտն. յիշած է ի վերայ ղատին:

 

ՔՈՒՖՐԱՅ

 (Spathec de Palmier).

որ է էգ ամբրաւին ճուղն եւ զկեղեւն. ի ձիթերն կու խառնեն, եւ անուշահոտ կու լինի. եւ թէ ծեծես եւ ի վերայ խոցին ցանես՝ շատ աւգտէ. եւ թէ ի սպեղանին եւ ի մորհամն խառնեն՝ զուռէցնին տանի. եւ զթուլութիւնն այլ տանի եւ ուժով առնէ. եւ թէ զսպեղանին ի վերայ վատուժ ստամոքին դնես՝ տանի. եւ զլերդին վատուժութիւնն տանի. եւ թէ եփեն եւ զջուրն մազմատայ առնեն եւ զմազն լուանան՝ սեւացնէ. եւ թէ զջուրն խմեն՝ աւգտէ ջղացն եւ բշտին ցաւուն. եւ ի փորէն եւ յարգանդէն զաւելի խլտերն հանէ. եւ թէ եփեն եւ փիճի խէժով եւ մոմով խառնեն եւ աւծեն բորին, Ի աւր թողուն, աւգտէ: Ասէ Պտին թէ հոռմերէն ղանիղիս կասեն. եւ ինքն քուֆրան է, որ էգ ամբրաւին կեղեւն եւ ճուղն է, որ ի վերն յիշած է, Աստուծով:

 

ՔՈՒՆՏՈՒՐ

 (Encens).

որ է խունկն. Բ ցեղ է. տք է յԲ տարաճան, եւ չոր է Ա տարաճան. միս բուսցնող է. զմիտքն ուժովցնէ, եւ զմոռացն տանի. եւ զքթին արունն կտրէ. եւ զաչից խոցն աղէկ առնէ. եւ աւգտէ սարատանին. եւ թէ ծխեն՝ զարտեւանունքն բուսցնէ. եւ զկիծն տանի. եւ զսիրտն եւ զհոգին ուժովցնէ. եւ զգիճութիւնն քաշէ. եւ հով հազին եւ թոքին խոցնալուն եւ արուն թքնելուն. եւ թէ սպեղանի առնես վարդի ձիթով եւ ղլմունի կաւով՝ աւգտէ ծծին ուռէցնուն. եւ զստամոքն ուժովցնէ. եւ զգիճութիւնն տանի. եւ զփսխելն կու կտրէ. եւ արուն գնալուն եւ տուսանտարիային աւգտէ. եւ զփսխելն կու կտրէ. եւ զգոզին կաթիլն տանի. եւ զքարն կու հալէ. եւ թէ տիմէտ առնես՝ աւգտէ փորոքին ուռէցնուն եւ ֆաթխին. եւ զարունն կապէ որ յանձն չի նեղանար. եւ զխոցերն կու չորացնէ. եւ աւգտէ պալղամի ջերմերուն. եւ սագու եղով՝ աւգտէ կրակին այրածին, եւ հերքունին ճլէ տայ, եւ զքրտինքն կու կտրէ. եւ իր առնելուն չափն կէս դրամ է. եւ զարունն կու այրէ. եւ զիր չարութիւնն տանի յունապն. եւ (իր փոխանն) ազտաքէն եւ պահմանն է: Ասէ Պտին թէ Յարապն լուպան կու ասէ, եւ Պասին՝ քունտուր. եւ ինքն խէժ է ծովային, կասեն. եւ Գ ցեղ է, որ ի Եամանու կու ելանէ, եւ ի յայլ տեղ չկայ. լուպան, վաս, յասպ, որ է՝ պուրտ ի Եաման: Ապու Հանիֆին ասէ, թէ լուպանին ծառն ի Յոմանին եզերն կու բուսնի, եւ փշով ծառ կու լինի. եւ բարձրութիւնն Բ կանկուն կու լինի, եւ այլ յաւելի այլ կու լինի եւ իսկի քան զլեռն եւ զքարն անցել՝ այլ տեղ չի բուսնիլ. եւ իր տերեւն նման է մրտին տերեւին. եւ պտուղն որ՝ մրտի պտուղ է. եւ իր խէժին՝ մուրտի խունկ կու ասեն, եւ հռ. լանպայ «լանպապուե կու ասէ. եւ լաւն այն է որ սպիտակ լինի եւ ոձ, եւ բոլոր լինի, եւ գունդ հապեր լինի. եւ յորժամ հնանայ՝ կարմրի. եւ կեղեւն զերդ ըռաթինաճի կեղեւ կու լինի. եւ Գաղիանոս ասէ թէ տաք է յԲ տարաճան. եւ թէ սագու եղով խոզի եղ խառնես եւ աւծես հերքունին՝ աւգտէ. եւ թէ շատ ուտեն՝ գլուխն կու ցաւցնէ. Սինէայ Որդին ասէ թէ թրիախութիւն ունի. այնոր համար՝ երբ ծխեն, աւգտէ վայպային ժամանակին. եւ թէ զխունկն շատ ծամեն՝ գոդութիւն եւ պարաս բերէ եւ թէ ծխեն զինքն ղաթրանով նա՝ տայուսայլապին մազ բուսցնէ. եւ իր կեղեւն խիստ կապող է, որ է ղշր քունտուրն, եւ յիշած է ի վերայ ղատին իր համարն, Աստուծով: Եւ խնկին փոշին այլ ուժով է քան զխունկն, որ է տիղաղի քունտուրն. այնոր համար որ՝ ինքն իրեն կու նմանի. եւ կու մաղեն, եւ կառնուն. լաւն սպիտակ լինի. եւ իր ուտելուն չափն կէս դրամ է:

 

ՔՈՒՆՏՈՒՍ

 (Hellռbore blanc).

տակ է. ծանր է. եւ լաւն սպիտակ լինի. տաք եւ չոր է յԲ տարաճան. փռընքտացող է. եւ խոց առնող է. եւ աւծես՝ աւգտէ հին մանին որ ի յեեսն լինի. եւ թէ ի քիթն կաթեցնես՝ զգլուխն յիստկէ. եւ զոջիլն կու սպաննէ. եւ գլխոյն բորին աւգտէ. եւ սուլահին աւգտէ. եւ զակընջին դեքն յիստկէ. եւ զղրկոտ պալղամն լուծէ. եւ շատ փսխել կու տայ. եւ զգոզն եւ զհայզն (բանայ) եւ զքարն հալէ. եւ զտղան ի փորն կու սպանէ եւ հանէ. եւ թէ տիմէտ առնես՝ զփայծղան պնդութիւնն հալէ. եւ պահակին ճլէ տայ. եւ գլխոյն խոցին եւ հերքունին այլ աւգտէ. եւ իր առնելուն չափն Գ կուտ է. եւ զեն այլ կու առնէ. եւ գիճացնող իրուին զիր չարութիւնն տանի. իր փոխանն՝ Գ բաժնէն Ան՝ պղպեղն է: Ասէ Պտին թէ պ. քունտուշա ասէ. եւ իր տակն ի բան կու անցնի. եւ դուրսէն սեւ է եւ մէջն սիտակ է, որ ի դեղնութիւն կու քշտէ. եւ բնութիւնն տաք է եւ չոր է Դ տարաճան, եւ ոմանք ասեն թէ տաք է Դ տարաճին յառաջքն, եւ չոր է յԳ տարաճին վերջքն. եւ զինքն ուտելն խիստ վնաս է. եւ թէ աւծեն՝ զփայծաղն հալէ. եւ իր առնելուն չափն կէս դրամ է. եւ չէ պատեհ որ ամառն զինքն տաս որ սուուտ առնեն. վնաս է. եւ զգիճութիւնն քաշէ. եւ աշունն եւ ձմեռն եւ գարունն սուուտ առնես, կու լինի. եւ թէ տղան Գ ամսու եւ կամ Դ ամսու լինի՝ լոսեն, եւ մեղրով խառնեն, եւ վերցնեն, ձգէ զտղայն. եւ ինքն թոքին զեն կու առնէ. եւ զիր չարութիւնն տանի քիթրան. եւ այս՝ ի մահացու դեղոցն է. շատ փսխել տայ. եւ խնախ բերէ. եւ իր դեղն՝ փսխելն է, եւ հուկնայ այնէ, շահմի հանդալով լինի. եւ թէ թաշանուճ բերէ՝ կեղեւէն է եւ իր փոխանն՝ Գ բաժնէն Ան՝ ճավզ ըլ ղայըն է. եւ ո՛վ որ գիշերն զաստղն եւ զլուսինն չկարէ տեսնուլ՝ ոսբան չափ անուշկի եղով Գ հեղ ի քիթն կաթեցնեն, հաւկուրութիւնն երթայ, եւ խիստ աւգտէ:

 

ՔՈՒՄԱՍՐԱՅ

 (Poire).

որ տանձն. եւ ինքն շատ ցեղ լինի. եւ լաւն այն ղ որ մեծ եւ քաղցր լինի. մուհթատիլ է, եւ կապող է. եւ թէ ի կերակրէն յետեւ ուտեն՝ չթողու որ պուխարն ի գլուխն ելանէ. եւ աւգտէ խնախին. եւ թէ զտեեւն եփեն եւ զջուրն խմեն՝ չթողու որ նազլան ի փողն իջնու. եւ թէ այն ջրովն խաղաչ առնես՝ աւգտէ խնախին. եւ քաղցրն աւգտէ արուն թքնելուն. եւ թոքին կերուածին աւգտէ. եւ զսիրտն ուժովցնէ. եւ կուտն աւգտէ թոքին ցաւին. եւ զստամոքն ուժովցնէ. եւ զբնութիւնն կու կապէ. եւ զսաֆրան կու խաղեցնէ. եւ զծարաւն կու կտրէ. եւ զփսխելն այ կու կտրէ. եւ կուտն զճիճին եւ զաւձն սպաննէ. եւ տերեւն աւգտէ խոցերուն, որ թուլ է եւ թէ տիմէտ առնես զտեեւն՝ աւգտէ նամլային. եւ խուլինջին տիրոջն զեն կու առնէ. եւ զիր չրութիւնն տանի մեղրաջուրն. եւ իր փոխանն սերկեւիլն է: Ասէ Պտին թէ լաւ տանծն այն է որ ի Խորասան լինի, որ շահ ամրուտ կու ասեն. եւ ինքն ի փուստայի բուսն կու նմանի. հոտն եւ համն անուշ, եւ մեծ լինի, եւ հասուն. եւ ինքն մուհթատիլ է. եւ ասցած է թէ հով է եւ գէճ է Ա տարաճան, եւ չոր է յԲ տարաճան. եւ այն որ սինին է՝ հով է եւ գէճ է զանձն աղէկ կերակրէ. եւ լուծում առնէ. եւ քան զամէն միրգն աղէկ է կերակուրն. եւ լաւն այն է որ մեծ լինի եւ քաղցր լինի. եւ այն որ թըթու է՝ զփորն կու կապէ. եւ թէ չորցնեն՝ ստամոքին աղէկ է. զծարաւն կու կտրէ. եւ զտանծն հետ մանիթարին եփեն՝ զչարութիւնն տանի. եւ լաւն այն է որ զինքն ի կերեակրէն յետեւ ուտեն, որ ի գլուխն պուխար չհասնի. բայց խուլինջ կու առնէ. եւ յետեւ նորա՝ զանճապիլ մուրապայ ուտէ. եւ իւր կուտն զճիճին սպաննէ. եւ թէ տանծն պինդ լինի՝ հովցնող է, եւ չորացնող է, եւ զփորն կապող է. եւ այն որ քաղցր եւ հասուն է՝ լուծումն կու առնէ, եւ աղէկ խլտ ընծայի յիրմէն քան զխնծորն. եւ ասցած է թէ չէ պատեհ որ ի վերայ տանծին ջուր խմեն. եւ թէ անաւթութենով խմեն զջուրն՝ պիտի որ ի քուն լինի, եւ անապակ գինի խմեն հին. եւ ասցած է թէ իր լուապն զփորն կու կապէ, եւ աւգտէ լուծման եւ ստամոքին. եւ ասցել է Գրոցս շինողն թէ զտանծն չորացնես եւ եփես, որ զջուրն խմէ՝ լուծումն առնէ. եւ որ զինքն ուտէ՝ զփորն կապէ. եւ ամենայն դիմաւք տանծին ջուրն լուծումն կու առնէ, եւ ինքն կապող է:

 

ՔՈՒԼԱՄ ԸԼ ՔՈՒՊՐ

 (Poivre,

յ. Քուլամ, Քուբէր). երկուքն այլ պղպեղն է. յիշած է:

 

ՔՈՒՊԱԹ

 (Salvadora persica).

ոմանք ասեն թէ արաքին ծառին միրգն է. եւ ոմանք ասեն թէ արաքին ծառին ի քովն կու բուսնի. եւ գոյնն եւ համն յայս ծառս կու նմանի, եւ ի վերայ հատկներ ունի, ի գինձ կու նմանի. եւ թէ զԵ դրամն ծեծեն եւ իր չքաւքն շաքար խառնեն եւ ուտեն, եւ ի վերայ ջուր խմեն, զփորն լուծէ, եւ զտափակ ճիճին հանէ. եւ իր փոխանն՝ կէս իր չքաւքն՝ սպիտակ ղուստն է:

 

ՔՈՒԶՊԱՐԱԹ ԸԼ ՊԷՐ

 (Capillaire).

որ է փէրիսիաւշանն. յիշած է:

 

ՔՈՒՍՊԱՐԱԹ ԸԼ ՀԱՄԱՄ

 (Fumeterre).

որ է ի շահթառաճին ցեղերուն. յիշած է:

 

ՔՐՇԱՆՆԱՅ

 (Orobe de Diosc.,

յ. Քէրսէննա). որ է քուշնան. եւ լաւն այն է որ ի սպիտակութիւն քշտէ. տաք եւ չոր է յԲ տարաճան. ճլէ կու տայ, եւ կու բանայ. եւ զերեսին գոյնն աղէկ այնէ. եւ զմանն կու տանի եւ կու կարմրցնէ զերեսն եւ քանչալին եւ ակընջին աւգտէ. եւ զկանաց կաթն շատ առնէ. եւ զծծին ուռիլն տանի: Ասէ Պտին թէ կիրտանաճն է, որ պ. կիրտանայ ասէ, եւ քիրշանայ այլ կու ասեն, եւ հռ. ազվանիս ասէ, եւ ի Շիրազ՝ քասնաք կասեն. եւ ինքն հապ է, որ համն ի մաշին համն եւ ի յոսբին ի մէջն է, եւ գունն մթնգոյն է. եւ յորժամ կեղեւեն՝ ոսբին գունովն լինի. եւ որ կտուած լինի՝ զպախրէն քան զայս գիրացնող չկայ. եւ լաւն այն է որ գոյնն ի սեւութիւն քշտէ, եւ ի սպիտակութիւն քշտէ. եւ լաւն ի Դմշխ եւ ի Մսր լինի. բնութիւնն տաք է յառաջի տարաճայէն մինչ յԲ տարաճան, եւ մինչեւ յԳ տարաճան. եւ չոր է յԳ տարաճան. զկուրծքն եւ զթոքն ի պեղծ գիճութենէ կու յիստկէ. եւ աւգտէ պիսակին եւ մանին, աւծելով. եւ զերեսին զգոյնն աղէկ առնէ. եւ թէ գինով տաս աւձահարին, եւ սպեղանի առնես, եւ անաւթի մարդոյ եւ կատղած շան խածածին, եւ թէ գինով եւ աւշընդրով շաղես եւ կարճահաին սպեղանի առնես, աւգտէ. եւ ինքն միս կու բուսցնէ. եւ խորուկ խոցերուն՝ մեղրով եւ զրեւանդ մուտահրաճով խառնս եւ շաղես եւ ի գործ արկանես. զմիսն որ ի յակռային տակէն կերուել լինի՝ բուսցնէ: Ասցել է Գրոցս շինողն թէ այրասայ, եւ զրեւանդն մուտահրաճ եւ խունկ եւ աղբրաց արուն խառնես յինքն, սքանճուպին յունսուլիով խառնես եւ շաղես, եւ ի փթտած ակռատկերն աւծես, շուտով միս բուսցնէ. եւ զքուշնան թէ եփեն, որ ի հովութենէ շուկակ լինի, եւ ի վերայ լնուս՝ շատ աւգտէ. եւ իր ալուրն զպինդ ուռէցն կակղացնէ, որ ի ծիծն լինի եւ ի զաւդուածքն լինի. եւ աւգտէ քալին, եւ նարիֆարսիին, եւ զփորն լուծէ, եւ զգոզն յորդորէ. եւ զինքն այսպէս տահին արա. Ա՛ռ զքուշնան որ ի լի լինի եւ սպիտակ լինի. եւ ջուր լից ի վերայ. եւ պահ մի խառնէ, որ մինչեւ զջուրն խմէ. եւ զայլ ջուրն հան, եւ վաթէ. եւ տապկես որ կեղեւի. եւ յետեւ ի ջաղացքն աղա եւ մաղէ. եւ ա՛ռ յիրմէն Բ դրամ, մինչեւ յԳ դրամն. եւ յիրմէն պեղծ խլտ ընծայի. եւ չոր կերակուր է. եւ շատ ուտեն յիրմէն՝ գոզի տեղն աուն գոզէ. եւ զայն ուժն որ այս ունի՝ աիւն լուծէ, եւ զպորտն ոլրէ. եւ ասցած է թէ զիր չարութիւնն տանի վարդէջուրն եւ գարին. եւ այլ ասցած է թէ զիր չարութիւնն տանի հայկաւն եւ քաքանաճն:

 

ՔՐՈՒՇ ԸԼ ՂԱՆԱՄ «Ք. զամանե.

 (Euphorbe).

որ է հափիզ ըլ նահլն, եւ ինքն ֆարֆիոնն է. յիշած է:

 

ՔՐՈՒՇ

 (Venricules).

որ է արակ աղիքն. եւ ինքն զանձն պակաս կերակրէ. եւ թէ սազապով եփեն եւ ուտեն՝ շուտ երթայ ի ստամոքն ի վայր. եւ քացախն այլ շուտ մարսել կու տայ. եւ թէ քարաւս ցանես եւ ուտես՝ չարութիւնն քիչ լինի. բայց պալղամի մարդիքն չուտեն. զեն կառնէ: Ասէ Պտին թէ պ. շքամպայ եւ կամ փանճակաւշ կու ասէ. եւ լաւն այն է որ պախրու լինի. եւ բնութիւնն հով է. եւ ջրային լինի. եւ պինդ է. եւ պիտի որ զինքն սքնճպինով եփեն, եւ խաւլընճանով եւ պղպեղով եփեն, եւ անուշահամ դեղերով. եւ ո՛վ զինքն շատ ուտէ՝ պալղամ ընծայէ ի յանձն, եւ սավտալի եւ այլ պալղամի ցաւեր ընծայէ. պիտի որ քացխով եւ պղպեղով ուտեն, որ զենութիւնն քիչ լինի, եւ չարութիւնն խափանէ, Աստուծով:

«Կատարեցաւ քէն, կամաւքն Աստուծոյ. ամէն:
Յիշենք զայն դեղերն որ յառաջի գիրն ֆէն է: ե