Մնացորդաց

Ա.

Նալպանտենց հարսին յղութիւնը տարածուեցաւ գեղին վրայ, այն աղմուկով, իրարանցումով, որ նման պատահարներ կը քաշեն իրենց ետեւէն։ Մէկ կողմէ՝ բանակ մը անօթի ժառանգորդներու, որոնք իրենց վրիպանքին մէջ կ՚ըսեն ու կ՚ընեն հսկայ յիմարութիւններ։ Տարակոյս։ Հերքում։ Երդում։ Գայթակղութիւն ու օրերու վրայ երկարող կռիւ, բարեբախտաբար խօսքի, որ հաճի Աննային գիծէն կը վարուի ամուր, լիրբ ու անսանձ, դրամին դեղին փայլովը. միւս կողմէ՝ անօթիներու սրտառուչ եղբայրութեան մը անփոյթ, կծու անպատկառութեանը մէջ։ Մենք կը թափենք մեր բերնէն շ ա ր աւանքը ` չխնայելով գետինին, բայց անկէ առաջ անշուշտ մեր բերանին։ Բոլոր ասոնք կը յանգէին սակայն անկարելի աւետիսին, զոր մեծադղորդ պատարագ մը կը նուիրագործէր, զարմանալի, բայց հասկնալի։ Հաճի Կարապետին ո՜վ գիտէ քանիերորդ տարելիցն էր «սատկելուն»։ Ինչէ՞ն գիտէին, թէ մանչ էր գալիքը։ Մինչեւ պատարագին օրը՝ Նալպանտենց Սերոբին տունը ցնցուած էր խոշոր ու պատմական պատահարներով, որոնք տանիքի մը ճնշումին տակ՝ անկարող լիովին զարգանալու, սեղմուած չորս պատերու բանտին ու հզօր պառաւի մը ամենակար բազուկներուն մէջ, կը թաւալէին իրենք իրենց վրայ ` դժնդակ ու ահաւոր։ Կրակները ատոնք, Աստուծոյ ձեռքէն յատկապէս ղրկուած, պատուհասելու համար անոնք, որ դեր ունեցան կատարուած մեղքին մէջ։

***

Առաջին ու անսպասելի կրակը, որուն տարակոյսն անգամ չէր այցելած պառաւին խղճմտանքին – այնքան բազմահնար ու կանխահոգ սակայն – կու գար Սողոմէն, այդ գառան պէս քաղցր ու արձանի պէս հանդարտ երիտասարդէն։

Ծոցին առտուն իսկ (ուրիշ պատկեր մը անպատեհ է եղածը որակելու։ Անկէ ետքը մեղքը արտայայտեցին այդ անունով, որ դիմացաւ ու ծեծուեցաւ ուշ տարիներ մինչեւ։ Մնաց որ, ամէն ինչ տեղի ունցեր էր ճշմարիտ առագաստի մը խորհուրդով եւ իրադարձութիւններով։ Զոյգ սաւաններ ներկուած էին արիւնով, որ երկու երիտասարդներուն ճակատագիրը կը սկսէր այդպէս եղերական վայելքի մը ծոցէն), անիկա գործի երթալու համար, դուրս ելաւ տունէն, անանկ իրաւ անանկ տարբեր, անանկ տէր, որ հաճի Աննան պռկըները խածաւ սրտին նեղութենէն։ Դաւադրութի՞ւն։ Բաւական կը ճանչնար իր հարսը, ատանկ հնարքներու ընդունակ կարծելու համար զայն։ Զգաց սակայն, որ բան մը փոխուած էր հին տունին մ է ջ։ Բայց թէ ի՞նչ՝ դժուար էր տարազել։ Զայն ճամբելէ յետոյ, զգուշանալով հարսին հանդիպումէն, գլուխն առաւ դէպի ժամ։ Կրցաւ աղօթել ու շեշտ նայիլ Ս. Պետրոսի նկարին, ուր այլանդակ մօրուքին վերեւ դաժան բերան մը պատգամ կը ձեւէր ` կանթեղին լոյսը կիսելով կամ ուտելով ամբողջ։ Համրեց ճօճումները ու տրտմեցաւ։ Թիւը կը հակասէր իր առաջադրումին։ Բայց ժպտեցաւ տէրտէրին։ Ծանօթներու հետ իր շաղակրատութիւնը եղաւ կոտրած, «բռնուած»։ Իրաւն ան էր, որ ճամբան, արարողութեան վերադարձին, ան հալածուեցաւ նոյն մտածումէն, որ ձեւ չէր հագներ, ոչ ալ կը փարատէր։ Աչքին դէմն էր գլուխն ուժգին նետող տղան։ Թեթեւ մը սպառազէն ներքին յանդգնութեամբ մը։ Կը ջանար մտապատկերել այդ հովը ուրիշ այրերէ եւ ուրիշ թուականներէ։ Բայց իր յիշողութիւնը եղաւ ժլատ։ Մենք ամէն ինչ կը պայմանաւորենք մեզմով ու կը հաւատանք մեզի, կործանումէն թիզ մը ասդին իսկ։ Պառաւը հարս եղած էր ատենին, բայց չէր խորհած հետեւիլ փեսային, երբ ան դուրս կ՚ելլէր իր ծոցէն։ Աւելի գործնական մտածումներ պաշարեցին զինքը։ Զղջաց չարաչար, ամէն առտուան պէս, զայն կանուխկեկ գործի ղրկելուն։ Սովորութիւնները մեր իրական տէրերն են ու անոնցմէ շեղում մը մեզի կը պարտադրուի միայն։ Յանդիմանեց ինքզինքը իր կարճմտութեանը համար։ Ինչո՞ւ լաւ մը զայն չխրատած, չկակուղցուցած ք շ եր էր դաշտ։ Մտքին մէջ մարմին եղան անհրաժեշտ, բայց վրիպած քարոզին հիմնական բառերը, զօրաւոր, լուրջ, վտանգալից, որոնք Զատկուան կարկանդակի նման տղան անշուշտ պագնէր ու ճակտին դնէր պիտի։ Եւ որոնք զայն պիտի պահէին գաղտնիքին ու պարտքին կղպանքին տակ։ Բայց այս ապահովութիւնը ինկաւ արագ, որքան ճարուած էր։ Մռայլ վախեր բռնեցին անոր ուղեղը, չբանաձեւուած ու ատով աւելի անդոհական։ Կը վախնանք, մա՛նաւանդ չգիտնալնուս, հոգիէն, որ կղպուած դուռ մըն է անծանօթ աշխարհի մը բերան ին ։ Աստուած գիտէ՝ ի՛նչ անձուկով ան սպասեց իրիկուան։

Ան օրուան համար, Սողոմին աշխատանքը դաշտի էգիներ որակուած մարզին վրայ էր։ Սիրուած ու համով հողամա՛ս մը։ Գեղին շուրջը հողերը այսպէս անուններով կը զատուին ու կ՚ըլլան գեղին չափ հաստատ իրականութիւններ։ Այդ դ իրքերը, դարաւոր շփումի եւ քրտինքի ներքեւ՝ ճարած են տեսակ մը դիմագիծ ու աշխատաւորը կ՚ազդուի անկէ։ Հոդ, դաշտ մը ամբո՛ղջ։ Կանխագոյն մշակուած ու քանի մը դարով ձիթաստաննե՜րը։ Հսկայ՝ բայց համաչափ իրենց ծառերով ու աս ո նց ժպտուն բարիքովը։ Ասոնք այդ դիրքը կ՚ընեն քաղցր ու խորհրդաւոր։ Հասակնին առած այդ ամբարձումները իրենց մարդկային կողմէ կապը չեն կտրեր ու կը մնան հաւատարիմ անոր, տիրոջը սղոցին։ Բայց կը կազմեն մութ կանանչի ճշմարիտ ծով մը գլխուդ վերեւ։ Ու ճշմարիտ բանակ մը, անսահմանօրէն քաշուող, հեռացող, աչքիդ դէմ, բուներու անվերջ շ արքե՛ր, մութ թաւշագոյն կամ բաց կաւագոյն համազգեստին մէջ մամուռներուն։ Ու ոտքիդ, ալիւրի պէս մաղուած հողը, որ կը գտնէ ճամբայ դէպի միսերդ, տրեխէն թափանցելով իր փափկութիւնը։ Աշնան մուտքերուն, այսինքն՝ Աստուածածնէն ետքը, հոն կը պտըտին աղջիկներն ու հարսները, որոնք գոյն-գոյն ատլասէ զգեստներու մէջ կը հեռանան, կ՚անգայտանան հեքիաթին ոգիներուն նման։ Այդ ամսու բեռնաւոր ծառերը կարօտ են ջուրի։ Հաճի Աննան իր ս ն տուկի կերպասներուն չափ գիտէ իր կալուածներուն պէտքերը։ Անիկա լուսդէմ խա շ եր էր հաւը, պատրաստեր ձուազեղը։

Դեռ վարագոյրը չճերմկած, Սողոմը ելած էր Աղուորին սենեակէն։ Ողողուա՛ծ արու բանով մը։ Դիտմամբ թէ պատահմամբ չտեսաւ հաճի Աննան, որ կը տնտնար բակին մէջտեղուանքը ` հաւանաբար երկու-երեք ջուխտ սուղ բան խօսելու։ Առաւ մազէ տոպրակը, որ ուռեցած էր ձիուն ու իր կերովը։ Ելաւ սեմէն ` ետին իսկ չնայելով։ Այնքա՜ն կը բաւենք մենք մեզի, երբ նոր կը ձգենք օտար կնիկի մը անկողինը։

Հակառակ սովորութեան, որ տուգանքով կ՚արգիլէ՝ փողոցներէն՝ արագ վազքը, ի հաշիւ առատ պզտիկներուն, խօթացածներուն եւ նոյնքան մըն ալ հեծեալին – այնքան խորտուբորտ է գետինին երեսը ու սապատով՝ սալերը –, անիկա չկրցաւ խելօք քշել կենդանին։ Ան խթանած էր դիւրազգած երիվարը, զգլխիչ մտապատկերի մը ալիքին տակ, հազիւ յաջողելով ինքզինքը բռնել համետին։ Կենդանին կը նեղուէր, բայց կը թռէր ու իր պայտերը լոյս կու տային։ Հեծնողը հայհոյեց, բարձր, շրջապատէն լսուելու ցանկութեամբ, լայն ու գոհունակ, խանդավառուած նոր գիտակցութեամբ մը, որ յեղաշրջած էր զինքը մէկէն ի մէկ։ Ան առաջին անգամ էր, որ իր բերնին, մա՛նաւանդ ձայնին մէջ, կը հաստատէր հասունութիւն մը, շեշտի ազատութիւն մը, որոնցմով կը զանազանուին ընդմիշտ խելօք մեռնելու սահմանուած տղոցմէն՝ սա միւսները, այսինքն՝ փորձանքի գացող ու փորձանք բերող խօլարիւն երիտասարդները։ Ասիկա դժբախտ փորձառութիւն մըն է, զոր գեղը կը հայթայթէ իր տղոցը, շատ յաճախ կռիւի մը ակօսներէն, դանակով կամ հրազէնով, շատ հազուադէպօրէն կնիկով մը։ – Կաշին պատռել կ՚որակէ գեղացին այս մկրտութիւնը, ուր պատանութեանը պատեանը կը պատռի ընդմիշտ ու մերկ կը ձգէ երիտասարդը։ Կենդանին ջրելու համար շեղեցաւ անիկա Պտիկ աղբիւրը։ Պատ ո ւըւած ու ինկած էր, գօսացած կեղեւի մը նման, խիպը անոր նայուածքին։ Տեսակ մը նոր «շնորհք» ու առնութիւն կը գրաւէին անոր ճակատը, ուրկէ ետ էր քշուած, մէկ կողմին հակումով՝ սրածայր գդակը, որ ուժովները, բռնաւորը կը տեսա ր անէ, ու ատ՝ գլխէն սկսելով։ Ի՞նչ կրակ կար թարմ այդ ճակատին վրայ։ Ինչպէ՞ս զգաց, որ կը դանդաղէր, սանձահարելով կենդանին, իրեն ոչ որոշ պատճառներէ դ ր դ ուած։ Հարսները քիչ էին ու սովորական։ Աղբիւրները ունին այդ պատկերներէն։ Աղուոր մը՝ ու կը փոխուի տեսարանը։ Խորհեցաւ ուրիշներու։ Անոնք անկողինը ըլլալու էին տակաւին։ Հարսնուկ մը զատեց իր սափորը փողրակէն, ու հրաւիրեց զայն լուացուելու եւ ջրելու ձին, անկնիք, պարզ ձայնով մը։ Սողոմը սարսռաց։ Անիկա այդ ձայնին մէջ գտած էր այն էգ բանը, որ զինքը փաթթեր էր լման գիշերը, որ դուրս էր ձայնէն՝ ինչպէս շարժումէն, ըլլալով երկուքը մէկ՝ իրարու մէջ, տեսակ մը հովահարում, բայց յստակ, ինչպէս են բառերը, երբ յղի կը մնան իմաստով։ Ու ան լուաց ո ւած էր այդ անպատմելի համին մէջ։ Աղջիկ մը խօսեցաւ իր կարգին, զարմանալով անոր այդ սառումէն։ Ու տարօրինակ յստակութեամբ տղան գտաւ ու ճշդեց երկու հնչիւններուն անկարելի տարբերութիւնը, հակադիր յօրինուածքը։ Չպատասխանեց հարսնուկին հարցումին ` տարուած ըլլալով զայն մերկացնելու իր մտքէն։ Զգա՞ց հարսնուկը այս աներեւոյթ ափափումը։ Նեղ ո ւած՝ քաշուեցաւ ան մէկդի։ Բայց տղուն մէջ կրկնուեցաւ սարսուռի նոյն զգայութիւնները, որոնք բզիկ-բզիկ ըրած էին անոր գիշերը, անմոռանալի յուզումներու շեղբին ներքեւ։ Նետեց ջուր աչքերուն, վասնզի կը վախնար գոցուելէն, ու վանելու համար նոր յոգնութիւն մը, որ կը ծանրանար կոպերուն վրայ։ Ջուրին զովը չկրցաւ փարատել այս ճնշումը, որ աչքերուն մէջ ասղնտուք մը կ՚ըլլար, աւազի վրայ բռնուած մերկ մորթի մը նման կճելով զանոնք։ Կոտտացին բիբերը ու կ՚այրէր աղէն։ Առտուն հազիւ թէ կը սկսէր։ Բայց անիկա երկննալ կ՚ուզէր։ Քաշուեցաւ աղբիւրէն։ Ու քալուածքը իրեն յայտնեց նոր բաներ, յոգնութեան խուլ ցաւ մը՝ մարմինին միւս մասերուն վրայ, որոնք գիշերը, զբաղ ո ւած էին միւսներէն աւելի։ Անմիջապէս հաստատեց անիկա խորհրդաւոր թմբիրը, որմէ այնքան տառապած էր Աղուորին ծոցը, եւ քիչիկ մըն ալ կը լայննար, կը տեղաւորուէր ծունկերուն, կոտրտած, ծանրկեկ, անուժ, ճիշդ ինչպէս նոր կ՚ելլես ջերմէն։ Աճապարեց՝ ամօթէն կրակ կտրած, որ մէկ ոստումով չէր կրցած նետուիլ ձիուն քամակը։ Ծերունի մը, լուրջ նայեցաւ, բարեւեց ու անցաւ։ Ինչո՞ւ դողաց այդ կէս նայուածքէն։ Անգամ մը համետին վրայ տեղաւորուելէ յետոյ, փրկելու համար անորոշ բան մը, ան վազցուց կենդանին՝ բռնած ուղիղ՝ կռնակը, հզօր ու հեւահար պրկումով, առանց ճշդիւ գիտնալու, թէ որո՛ւ համար կ՚ընէր այդ խելայեղ ճիգը, անդադար կրունկներովը խթանելով կենդանիին կողերը, չտեսնելով ծերերը, կիսակոյր պառաւները, որոնք հայհոյութեան ու անէծքի տարափով մը օրհնեցին «առնանդամ»էն կապուելիք ատ «քոքուրը»։ Գեղէն դուրս՝ ան չհետեւեցաւ շուք եւ ամայի ճամբուն, որմէ կ՚ախորժէր այնքան, ուրիշ առտու։ Առաւ խճուղին, ուր բազմութիւնը չի պակսիր։ Իրմէն վաղայարոյց աղջիկներ, քաղցր ու խօսուն՝ ոլորքէ ոլորք իրարու ձայն կու տային։ Առտուն կը սկսէր բացառիկ համով։

Մինչեւ աշխատավայրը ան չկրցաւ կեդրոնանալ։ Ճամբու պատահարներ կ՚ընդմիջէին իր մէջ ուրուագրուող այն նոր վիճակը, որուն առաջին մարձումը կ՚ընէր անիկա։ Այդ ճամբա՜ն, որ զինքը պիտի տանէր մինչեւ արիւն։ Խելօքիկ տղէն ոճրագործին այս յառնումը թէեւ դժուար, բայց յաճախադէպ՝ գեղին չափուած աւանդամոլ կենցաղին վրայ։ Շատ են այս յօրինումին ազդակները, ընդհանրապէս անակնկալ պատահարներ, ուր հայու-թուրքի դասական ճակատումը կու գար առաջին գիծի, անհաւասար ու խենթ բախում, երբեմն փոքր կռիւներ, հողի կամ տանտեղի պարունակէն, ուր դրացիին արիւնը կը թափուի դրացիին ձեռքով։ Երբեմն ալ, ինչպէս հոս է պարագան, կնիկի մը փէշերէն սկիզբ կ՚առնէ եղերական գուպարը ու տղաքը կը նետէ յիմարական գործերու։

Հասաւ անիկա ձիթաստանը։ Օրուան ո՛ր ժամուն, տարիին ո՛ր եղանակին ալ ըլլայ, ձիթենիներով վրանուած այս գողտր դաշտամասը կը տպաւորէ հոն դեգերողը։ Համապատկերէն թէ ուրիշ բանէ մը, վարձուոր թէ տանուտէր, կը քաղցրանան աշխատողները։ Կարծես խնամածու ձեռք մը առած ըլլայ այդ հողերէն իրենց տրտմութիւնն ու քրտինքը։ Հաստատ, բարի, մարդկային ոլորտ մը կը յօրինուի ծառերու շարքէն, յատակին ընտանի մեղմութենէն։ Կը հանգչին աչքն ու հոգին։ Ու մարդ խաղաղութեան, անկապտելի խաղաղութեան հոսումով մը կը լիանայ։ Պարապ տեղը չէ, որ ձիթենին խորհրդանշան մը դառնայ, հիներուն առօրեայ կռիւներուն իսկ մէջէն։ Գեղացին կը հաւատայ հեքիաթին ու իր կնիկը ծեծողը՝ ինչպէս անկէ ծեծ ուտողը սփոփարար խօսք կը գտնեն արդար ոստերէն։ Վերէն կը մաղուի բարիքը, օրհնութիւնը, իմաստութիւնը։ Ե՞րբ թողուց սանձը։ Կը շ փէր ծունկերը։ Մա՛նաւանդ սրունքները, որոնք խուլ ցաւով մը կը կոտտային։ Չէր մտած ե ր չիջնալուն։ Կենդանին տարաւ ինքզինքը դէպի արմատները, որոնք նորբուս խոտերու մանեակով մը կը հիւսեն, կը քողքըւորեն իրենց ժանիքներուն պրկումը։ Փորձեց ցատկել համետէն։ Սրունքները գտաւ աւելի ծանր, ու կարծես կարկամած՝ փախած չուանէ ասպանդակէն։ Հիւա՞նդ։ Չէր անիկա։ Կապեց պատահարը գիշերուան անքնութեան։ Ու նեղուած, շատ մը խորշերէ ցաւով հերկուած, լսելով յստակ կճրտում մէջքին վրայ, ողնասիւնին խորերէն, ան իջաւ գետին։ Ծունկին ծխնիները, մա՛նաւանդ կոնքերուն անկիւնակապերը լեցուն էին ասղնտուքի զգայութիւններով։ Այնքան թոյլ էր կամ թոյլ էր կարծեր մարմինը, որ չկրցաւ ծռիլ, վերցնելու համար քիչ մը բացուած ձիուն սանձը ու կապելու ծառի մը ճիւղին։ Զինքը կարծես վար, հողին կը քաշէին։ Նստաւ չուզելով, բայց դիմադրելու անկարող։ Առտուան զովութիւնը կը բարեխառնուէր արեւէն, որ չկար, բայց տերեւներուն ուռկանին մէջ կը պղպջար ոսկեջուրի մը նման։ Երբեմն անոնց երիզազարդ ոստայններէն հիւսկէններ կ՚իյնային գետին, այրող հեղուկի մը պէս ու կը շարունակէին իրենց բոցը հեւալ։ Թեթեւ շաղը խոտերուն վրայ հազիւ զգալի խոնաւութիւն մը կը դիմացնէր ` հողին տալով փափկութիւն ու համբոյր։ Ան չկրցաւ տեղաւոր ե լ աչքերը, հետեւելու համար միւս բազմատեսակ համերուն։ Ոտքերը երկնցան ինքնաբերաբար։ Ուրուացաւ Աղուորին կերպարանքը, բայց չեղաւ։ Դադրեցաւ հողը անոր ներքեւ։ Գլուխը իջաւ իր ափին։ Կռնակը կոճին էր։ Փակուեցան թարթիչները, անդիմադրելի ու խեղճ, կարծես մէյ - մէկ լեռներ նստէին վրանին…

Արթնցաւ, կուշտին ոտքի մը հարուածով։

Ուստիանն էր, մարզին պահակը, գեղին անուանի կատակախօսը, որ Նալպանտենց ձին բռներ էր լճի ափէն, քշուած հոն կզակներուն կարկինովը, խոտի ի խնդիր։ Ջուրի կորդերուն եզերքն ի վար բացառիկ թաւութիւններ կը բուսնին խոտի ու կը թաւշանան ու կը գորգեն առուակներուն եզրագիծերը։

-Ի՞նչ պառկեր ես, ծօ՛, առտու կանուխ։

Շփեց աչքերը, երազ մը ճմռկելու պէս տարուած ու դժբախտ։ Յետոյ նայեցաւ։ Պի՛նդ, հետզհետէ հարցական ու ի վերջոյ վախկոտ։

-Նոր փեսանե՛րը կը քնանան ատանկ, - աւելցուց պահակը, հեգնութեան յայտնի պտղունցով։ Սարսափելի էր Սողոմին համար հսկայ պահակին այս անմիտ սրախօսութիւնը, անմեղ ալ անշուշտ։ Կարծես դոյլ մը կրակ թափէին գլխուն, այնքան բռնկեցան իր քիչ առաջ գունաթափ այտերը։

-Ո՞ւր էիր գիշերը։

Պահակին հարցումը կը հպատակէր ներքին ճշմարտութիւններու։ Անիկա փորձառութիւն ունէր «ճերմակ գիշեր»ներէն։ Հայ գեղին մէջ բարքերը ամուր էին բաւական։ Ու չէր կրնար առաջ երթալ Սողոմին պէս «գլուխ չկապած» տղայ մը վարի թուրք գեղը ղրկելու, պոռնիկներուն դուռը ափ առնելու չափ սիրտ ճարած։ Ու իր հեգնութիւնը արիւնեց։

Սողոմը ցատկեց ոտքի։ Վտանգուած անասունի մը նման ան մէկէն սուզուեցաւ իր բնազդներուն խորը։ Կը պաշտպանէ՞ր ինքզինքը։ Բայց կը նմանէր մէկու մը, որ բաց դուռ մը կը գոցէր։ Ապահով ու ատով քիչ մը հեշտ զգայութիւն մը տարտղնեց իր սարսափին կծկումները երեսէն։ Նոյն ատեն անիկա տէրը կը դառնար իր միսերուն։ Ցաւ չունէր։ Բայց արիւնի կսկծանք մը, ջուրոտ ու աղի։ Կը շարունակէր բաբախել մարմինին մէկ քանի խորշերէն։ Յետոյ, միշտ առանց բառի, գրեթէ քիչ մը ապուշ, այնքան ուղեղէն արիւնը պարպուած ըլլալու էր դէպի սիրտը վախուն, նայեցաւ ձիուն, որուն սանձը վրան, բայց կը պակսէր չուանը։

-Հըւա՞նդ ես, - հարցուց կրկին պահակը ` զարմացած անոր թմբիրէն, մա՛նաւանդ պարպուած երեսին դեղնութենէն։

-Չէ՛, - կրցաւ ըսել։ Բայց ուրախ՝ որ կը խօսէր։

-Շատո՞նց է հոս ես, - աւելցուց անիկա աճապարոտ, ու անձկահար։ Իր դէմն էր, գլխաւոր գիծերուն մէջ կանգուն, հոյակապ երազը, ու անոր կոկորդին մէջ դեռ կը թրթռային, խուլ արձագանգով՝ բառերը, որոնք զրուցած էր Աղուորին կուրծքին։ Անոր քունը հազար անգամ աւելի գեղեցիկ էր, քան գիշերը։ Ու անոնք խօսա՜ծ էին։ Ու կը սարսափէր երազին պատգամներէն, յայտնութիւններէն։

- Հայր մեր մը չկա՞յ։

Խաղաղ էին պահակին բառերը, հեգնութիւնը հալած։ Անիկա կը դառնար ամէնօրեայ իր պատկերին։

-Ո՞ւր գտար։

-Աշխըրքին մոլ ը ¹ կերեր է։

Ուրիշին հողին մէջ բռնուած կենդանին տուգանքի դուռ կ ը բանար։ Տուժողները միշտ մշակները կ՚ըլլան։

-Ա՜յ տիրուդ սատկածը…

Չկրցաւ ամբողջացնել պատկերալից հայհոյութիւնը, որ մինչեւ գերեզմանները կ՚իջնէր ու կը հանէր աղուոր մեռելը…

-Հէ՜յ տղայ, սատկածին մեղքն ի՞նչ է։ Ըսէ՛ ողջին, ըսէ ողջին…

Կեցաւ ու քաղցր չարութեամբ մը խփեց աչքերը։

-Անո՛ւշ ըլլայ…

Ժպիտ, լորձունք, ափերու լզում եւ շատ թանձր բառեր եկան աւարտելու այս սրամտութիւնը, որ տարօրինակ իրապաշտութեամբ մը կ՚ամփոփէր Նալպանտենց Աղուորին ասպարէզը, հանրածանօթ հանելուկը, առանց վերջին դրուագին։

Հի՜ն չուան կտրտող, զգլխիչ գեղեց կ ութեամբ, բայց կամքի տեղ կուրծքին տակը փտած սպունգ մը կրող՝ պահա՛կը, գեղին համով «արարած»ներէն մէկը կը նկատուէր, ու ասիկա՝ արդարացի։ Իր երիտասարդութեանը թուրք գեղերուն մէջ իր առնութեան «չափն ու կանգունը» խօսեցուցած, ապրեր էր անհոգ ու հեշտախոյզ։ Հալեցուցած էր պապենական արտերն ու ձիթաստանները բարակուկ թրքուհիներու սիրուն։ Հիմա անվճար քարոզիչն էր սեռային հարցին ու քերականութեան։ Տրամաբանող, ընդհանրացնող, իր ճանչցած կնիկներուն վրայէն ան կը շինէր միւսները, գեղինները։ Ու անոր բերնէն վար չէին իյնար ամէնէն «հ ամով» կնիկները ` սկսելով աղաներուն մուշտակովներէն մինչեւ համեստ յարկերու գեղանի շուշանները, որոնք հարսնութեան յաջորդ տարիներուն հրաշքի պէս կը բացուին ու իրենց խռովքը կը տարածեն շրջապատին։ Անոնք ոչինչ պիտի գիտնան այս ամէնէն։ Մեղք չունին, չեն կրնար ունենալ՝ մինչեւ որ չմիջամտէ ճակատագիրը, հազարէն, տասը հազարէն մէկը։ Բայց նիւթ կը դառնան Ուստիաններու բանահիւսութեան, որ ճիշդ ըլլալուն չափ համով ալ է։ Անիկա մասնագէտ էր ամուլներուն, որոնց «պումպարէք» մարմինը, իւրայատուկ բոյրն ու աներեւոյթ հոսումները կը թանձրացնէր անիկա, տարփունակ ու համով բառերով, համահասակ առանձնացումներու պահելով, պատմելով անկուշտ, անխոնջ, խեր մը ընողի ձրի պերճախօսութեամբ։ Նալպանտենց «հարսնուկը» օտար մը չէր Ուստիանին։ Պահակը՝ դրացի ու եօթը պորտի մօտ ալ ազգական, բերելով թելը ո՛ր հօրքուրէն, մտած-ելած էր անոնց տունը։ Աղուորին հարսնիքին ձի խաղցուցած ու քէօչէկ ալ խաղցած, փարչով գինի էր թափած քիթին ու բերնին։ Կը յիշէ պզտիկ կնկուկը, որուն մօտ հիմակ ո ւան թառլան կնիկը Մարիամ մայր մը կը սեպուէր։ Հէ՜յ։ Աշխարհքի բանն է։ Ան կոխկռտուած էր զաւակներէն, որոնք դադար չէին տուած իրեն։ Կ՚ըսէր ու կ՚ըսէր ու չէր կշտանար, թէ ինչպէ՞ս միննէթի էր գացեր Աղուորին ոտքին, որպէսզի բարեխօսէ Սերոբ աղային մօտ։ Անիկա հոտուըտալով կը պատմէր անցեալը եւ կը փայփայէր զգայութիւնները, որոնք կը պահէին իրենց թարմ հովը։ Որոնք կը զատէին Աղուորին շունչը, երեսին ճառագայթումը հազարներու մէջէն։ Ան մաս կը ճարէր ամէն բանէ ` լրացնելու համար ամուլ հարսնուկին գրեթէ չարագուշակ խորհուրդը, որ գեղին ապրանքը եղած էր քանի տարիէ ի վեր։ Հէ՜յ։ Աշխարհքի բանն է։ Տասը տարի առաջ ինք ալ մարդ էր ու թրքուհիները գիտէին ատիկա, երբ անոր գիշերները կը վարձէին ո՛րը ձեռք մը զգեստով, ո՛րը դանակով, ո՛րն ալ դարապլուս գօտիով։ Տասը տարի էր ամուսնանալը։ Ու տասը տղայ կ՚աճէին անոր աչք մը տունին մէջ։ Թագաւորի ուժ պէտք էր անոնց ակռաներուն աղօնք ճարելու համար։ Մեղքցեր, դրեր էին զինքը պահակութեան պաշտօնին, որ գոհացում կու տար անոր արկածասէր բնազդներուն, ինչպէս անզսպանակ կզակներուն։

-Զօրքին մեռնիմ…

Խաչն ալ կը ձեւէր կուրծքին, Աստուածամօր յատկացուած այս բանաձեւը պատշաճեցնելով Նալպանտենց Աղուորին, որ յարգած էր իր խնդրանքը ու խօսած էրկանը այս գործը հայթայթելու իրեն։ Ու կը պատկերէր տարազին մէջ ամենահաս զօրութիւնը Աղուորին, բոլոր աղուորներուն։ Աստուած հարկաւ առանց հաշիւի չէր, որ անոնց աչուըներուն մէջ այնքան պուկի թափած էր, ու անոնց մորթին վրայ այնքան «սպունգ մաշեցուցած»։ Գաղափարներու այս գիծով երախտաւորեալ Ուստիանը հարցուց աղային ալ վրայ ու տարօրինակ էր, որ նոյն շունչով գրուած բառերուն այն մասը, որ կը վերաբերէր Սերոբին, ըլլար ցամաք, հեգնող ու անգութ։ Գիտէր, որ քաղաքն էր։ Ու փողոցի տղան ալ իրեն հետ գիտէր ինչո՞ւն։

-Պո շ է, պո շ …

Կը խնդար անիկա։ Բացուելու, քաշելու, քաշքշելու մեծկակ պահանջ մը, կարօտ մը անհանգիստ կ՚ընէր անոր դէմքը։ Ուրիշ անգամներ տղուն դարպասը, ունեցած պուտիկ մը պատկերները կու գային աւելնալու Ուստիանին փորձառութեանց։ Ան սպասեց, որ Սողոմը դիմաւորէ իր տրամադրութիւնը։ Տղան մնաց լուռ։ Զգաց ատիկա ուրիշներուն դէմքերը կարդալու վարժ պահակը։ Ու փոխելու համար խօսքին դարձուածքը, հեռուներէն պտոյտ մը փորձեց ու հարցուց Սողոմին հարսնիքին, հաւանական թուականին ու օժիտին վրայ։ Ընդունածը տժգոյն բառ մըն էր, անիմաստ թիւ մը, անակնկալ՝ այդ տղոցը բերնին մէջ։ Անոնք այդ հարցումին համար միշտ երջանիկ էին եւ կը պատասխանէին թուրքերնին կուլ տալով։

-Երկու տարին ի՞նչ է որ։ Աչքդ բաց ու գոցէ։

Հո՞ն էր տղան։ Կը լսէ՞ր։

-Կու գայ, տղա՛ս, կու գայ։ Դուն ալ համը կ՚առնես…

Ան կը շարունակէր խնդալ բարի ու չար իր խնդուածքը։

Խաւ ին ² հոտը սենեակի, տունի, աւելի պարզը՝ անկողինի համ մը ծաղկեցուց կարծես հինաւուրց ձիթաստանին գոգը։ Ու առանց որ գիտնային, թէ ինչպէ՛ս պատահեցաւ ատիկա, մէջտեղը դրուած էր Նալպանտենց հարսը։ Ու վաւերական զգայութիւններէ մեկնող անոր երեւակայութիւնը հեղինակաւոր պատկերներ գործածեց՝ արտայայտելու համար անոր հոտն ու հրապոյրը։ Արդար, միւռոնոտ բառերով անիկա գովեց անոր այտերը, որոնք շինած էր Ամենակալը – ախեխ ն ³ ու կաթը իրարու շաղուելով։ Ու անիկա տուաւ թափանցկութիւնը անոր մորթին, որ փորին վրայ լուս կու տար մէկ կողմէն մէկալը ։ Ըրաւ անոր ստինքները մաքուր, ժամու «նշխարքին» չափ։ Ու օծութիւն ու միւռոն էին բառերը, որոնք հաւանական շրթներուն դողն ու կրակը կը պատմէին անոր ծոցին մէջ։ Ու «հալող կարագ» էր անոր դունչը։ Ու «պուղուն» (շոգի) ելած մեղր՝ անոր շունչը։ Ու տասներկու ժամուան գերութի՜ւն՝ անոր նայուածքը…։ Սողոմը մտիկ կ՚ընէր, տարուած անասելի սարսուռէ, աչքերը ամրապէս կուղպ, վախնալով իր գաղտնիքէն, որ կրնար թափել «հոգիին այդ պատուհանէն»։

-Վա՜խ արեւնակիս, - աւելցուց Ուստիանը ու քիթը շփեց ` բանալու համար ռունգերը, որոնք երդումը հաւաստիքով, հազարներու մէջէն, Աղուորին հոտը կ՚առնէին ու կը զատէին մինչեւ լիճին ափը, ժամով հեռու գեղէն, երբ հովը վերէն, տուներէն փչէր ու ք շ էր վար կիներուն հոտերը…

-Տամ չուխաս, ձգէ վրան։

Բառերուն ետեւէն անիկա շրթունքները, յետոյ պեխերը կը լզէր ինչպէս մռլոյ ⁴ կատու մը։ Ու կը խնդային մինչեւ բիբերը անոր աչքերը։ Բարի, աննախանձ ժպիտը շատախօսին։

-Խենթ ես դուն, Ուստիան աբար։

-Խենթին կոտոշովը՝ դո՛ւն, տղաս։

Կը լրջանար ու կը նայէր քովնտի ` իր սրամտութեան անարժան համարելով համբակ երիտասարդը ու կը շարունակէր.

-Դո՛ւն ինչ խապար ունիս աշխըրհքէն։

Մարդեր կան, որոնց հայհոյանքն անգամ անկշիռ կ՚անցնի։ Ատոնցմէ էր Ուստիանը։ Անոր կատակները, մա՛նաւանդ մասնագիտական յեղումները, թուրք կիներու անկողինէն, փնտռել կուտային իր ներկայութիւնը, խմիչքի ու բացօթեայ ճաշերուն, ուր այրերը, ազատ կիներով պարտադրուած «առ»էն, կը դառնան իրենց անասնութեան։ Անոր գնահատումները չէին վիրաւորեր խմիչքի ընկերները։ Մնաց որ, արգահատող, բայց կատակախառն դատումները ներելի են տարեցներուն, որոնք պատանիներուն մօտ կը սիրեն հով տալ իրենց, պեխ ոլորելով ու դունչ շոյելով, անգոյ մօրուքին հեղինակութիւնը ոգեկոչելով, երբ կը խօսին սեռային գետինէն ու լուրջ, խորունկ, հաճոյական են նոյն իսկ վայ-բերան ու վրան-բաց կատակներէ յետոյ։ Անոնք հեշտանքն ունին իրենց փորձառութեան տակ խղդելու նորբուս տղոց նայուածքը, որ չի դիմանար ու կը խոնարհի։ Այսպէս է օրէնքը։ Ամօթխածութի՞ւն, հեշտախոյզ ինքնացո՞ւմ։ Մեծերը շատ չեն փնտռեր։ Բայց Սողոմը չամչցաւ ամէն անգամուան նման։ Ո՛չ միայն չծռեց գլուխը, այլեւ կը փորձուէր պատասխանել, բայց կը վարանէր։ Յետոյ նեղուեցաւ հակամարտ ճնշումներէ եւ կը տառապէր չունենալուն համար հարազատ բացատրութիւնը, որով բերնին չափը պիտի տար սա պարծենկոտ «ծերուկին»։ Երեսունը անց ամէն երիտասարդ, որուն կռնակը գօտեմարտութեան վայրը եկած է գետին, մատաղատի ըմբիշէ մը, գեղին դատաստանին մէջ սկսող ծերութիւն մըն է։ Անիկա պէտք է նպաստ փնտռէ դանակէն եւ գնդակէն։ Իսկ աղքատութի՞ւնը։ Իսկ հացին ա՞հը, որոնք մարդը միշտ ծեր կը կեցնեն։

-Տար տուն, ձգէ վրան։

-Ի՞նչը, Ուստիան աբար։

-Չուխա՛ս, տղայ, չուխաս։

Խնդացին։

-Ինն ամիսէն խաթունդ տղայ մը չբերէ նէ՝ ինծի ա՛լ Ուստիան չըսեն։

Այս պատկերաւոր ասութիւնը տեսակ մը ինքնագով ու զուարթ բերնով, պեխը աջ ու ձախ ոլորելէն, բայց, ի վերջոյ, տրտմօրէն բեկեալ շեշտով մը կ՚արտասանէին բոլոր անոնք, որոնց կիները, «օրհնուած» արգանդով, ծոցուոր կը մնային Աստըծոյ տարին, բայց չէին աւելնար մէրանցը տունէն, այսինքն՝ իրարու ետեւէ հասնող տղոց արտ ու այգի, ծառ ու խոզակ չէին բերեր, որովհետեւ անոնց ծերացած մայրը կամ հայրը կը յամառէին «ոտքերնին չտնկել», քիչ մը ժառանգ փութացնելու համար ֆիլի պէս բերաններէ պաշարուած ամուսինին։ 7-8 տղայ անոնք երեսունը չանցած շարած կ՚ըլլային սանդուխի աչքերուն ու կ՚ընկճուէին առանց խորապէս դժգոհ իյնալու։ Հաւատքը տղոց ծնունդին, ու ասոր կապուած բախտին՝ հասարակաց է եւ հզօր, թէեւ չ՚երեւար՝ ինչպէս բախտին ճակատագիրն է միշտ, բայց կը հակակշռէ նոր նեղութիւնները։ Ասկէ զատ՝ անոնք մէկ կ՚ուտեն ու հարիւր փառք կու տան։ Վասնզի չոր հացի դատապարտուիլը, շաբաթներով փոխ հացով ապրելուն ծայրագոյն ամօթը, ձիւնին ու բուքին տղաքը բոպիկ փողոցները թափելը հազար անգամ աւելի կ՚արժեն, քան «Աստուած հեռուն ընէ» մուշտակաւոր տունը բոլոր Նալպանտներուն։

-Էրած սրտի մխիթարա՜նք։

Ինքը՝ Ուստիանն էր վրայ բերողը ` հեգնելով առածը, որուն տարողութիւնը չէր ըմբռներ։ Չէր ըմբռներ անիկա դարձեալ ամուլ արգանդը։ Տղով առատ բոլոր այրերուն համար շօշափելի իմաստ չունին ամուլ արգանդները։

-Ի՞նչ ըսել է…. կնիկ ըլլալ տէ….

Խոշոր հազով մը կը ծածկէր պատկերին մնացած մասը, քանի անգամ արտայայտուած հաստ անպատկառութեամբ մը, որ տղոցը մինչեւ ականջները կը ջրոտէր ու սուղի կը նստէր անոնց։ Յետոյ, անիկա երկու թիզ բանալով խոշոր իր բերան ը երկու ափերուն մէջ թացիկ «թո՛ւ» մը թքնելով՝ կ՚աւելցնէր.

-Էռէջ Աստուած. գիշերուկ մը, էւէլ չէ, մէկ, մէկ գիշեր…

Կը ծանրանար, հայր կը դառնար մտքով ու կը նստէր ինքն իր վրայ նման հնդկահաւին, որ կը հաւաքուի իր ուռեցքէն։

Ու ասիկա, ամէն անգամ, որ մարզի զանազան կէտերուն, հանդիպէր երիտասարդին։

Մինչեւ երէկ, Սողոմը անուշիկ, խելօքիկ ականջ կ՚երկնցնէր բոլոր Ուստիաններուն, երբ անոնք պատգամէին այդ գետինէն։ Պատգամէին մա՛նաւանդ Նալպանտենց Աղուորէն, որ առաջին կնիկն էր անոր պատանութիւնը ջերմ երազով մը պարուրող։ Եթէ սեռային հարցը անորոշ, ընդհանուր մղում մըն է հասունցած արուին մօտ, որ կը ցանկայ բոլոր կիները ով գիտէ ի՛նչ առհաւական բնազդներով, պատանիին համար անիկա մասնաւոր, որոշ խռովք մըն է, զոր ան կը զետեղէ անպայման որոշ դէմքի մը վրայ։ Ասկէ զատ, ոչինչ այնքան ծփուն, անվաւեր, բայց նոյնքան խոր է, որքան արբունքին յաջորդող քանի մը տարիներու բուսական կենցաղը պատանիներուն մօտ։ Յստակ դէմքի մը շուրջ հոգեկան այս ոստայնացումը ունի պատճառներ։ Հակառակ նշան ո ւած ըլլալուն, բնազդաբար, անոնք իր անգոյ արժէքին կը տանին տասնամեայ կամ երկոտասանամեայ աղջնակը, որ բառ մըն է միայն եւ ոչինչ կ՚ըսէ անոնց ջիղերուն։ Ու հասկնալի է, որ խորանան հասուններուն դաշտերէն։ Անոնց համար սեռային գետինը անորակելի անդունդ մըն է, զոր կ՚ընդզգան իր տաք ու լուսաւոր մռայլութեամբ։ Որմէ կը զարհուրին։ Բայց ուր կ՚ուղղուին՝ կեանքին՝ իրենց շատ սեղմուած, շատ խտացած կեանքին բոլոր զառիթափերէն, ամէն կածանէ ու ամէն ջուրէ, հրուած իրենց ուսերէն, շլմորուն ու թշուառ։ Երբեմն խե՜նթ՝ մտնելու համար անկողինը իրենց մեծերու կիներուն։ Շատ քիչեր պիտի ճանչնան պատանիներուն մեղքը։ Հազարէն մէկը՝ կինը։ Ու պիտի տարուին, բաւարարուին, հաճոյանան, մեծերուն պատմումներով։ Անիկա կը խմէր, մինչեւ երէկ, քիթով, բերնով, նոյնիսկ մազերուն լեզուովը, ինչ որ ըսուէր իր խաթունին վրայ։ Ու անոր խաթունը ամբողջական, փառաւոր քերթուած մըն էր, դիւցազներգութիւն մը գրեթէ, շքեղ դրուագներով։ Բժիշկներ իրենց հաստատ, բայց միջինին չհասած վճիռներովը։ Կախարդներ, որոնք ձառադէմ կամ շնորհալի, անոր անձը պատմելու ատեն ոգիներուն պաշտպանութիւնը կը հայցէին լսողներուն։ Տան ծառաներ, վռնտուած՝ անոր աչքին իյնալու իրենց ահաւոր կարօտէն։ Կարգուկ դրացի երիտասարդները՝ որոնք անոր պարտէզին մէջ լաթ փռելը վայելելու համար գործի չէին իջած։ Ուստիաններ եւ քառսուննոց քերթողներ, որոնք անոր համն ու համբոյրը պատմել գիտէին։ Ու այս բոլորը իրարու խառնուած՝ շինելու համար հազուադէպ իրողութիւնը, կեդրոն ունենալով հոյաշէն, բայց ամուլ կինը Նալպանտենց Սերոբին, որուն պատանութեան իգութիւնն ալ կ՚աւելնար պատկերին, մեծցուած ու զարդարուած, զայն ունեցողներուն բերանէն։

-Քու տեղդ ըլլամ, վալլա՛հ-պիլլահ …

Հարիւր անգամ, հազար անգամ երեսին նետուա՛ծ այս նախադասութիւնը, քանի՜ տեսակ բերաններէ։ Որ կ՚ուտէր անոր ներքին հպարտութիւնը, դառն վէրքի մը պէս ու կ՚ընէր զինքը փոխն ի փոխ երկիւղած, խեղճ, կատաղի, յանդուգն։ Որ գիշերները զինքը կը հանէր իր խուցէն ու կը հրէր պատերուն տակը, մութը գրկողի յիմար սպասումովը, օճախով սենեակին մէջ։ Որ հացը կոկորդին մէջ չկլլուած, կէս կը ձգէր ու ձեռքէն արձակել կու տար դգալը։ Ան ի՜նչ տառապանք չէր հանդուրժած իր պարտուելուն համակերպելով միշտ։

-Քու տեղդ ըլլամ….

Առաջին անգամ ն էր, որ գլուխ չկախեց։ Այսօր վիրաւորանք չունեցաւ անիկա։ Հակառակը պոռալու, սա յիմարին գլխուն ծով մը հաճոյք պատմելու տղայական խանդ մը ուռեցուց անոր կոկորդը։ Բայց բառերը չելան։ Չելան ու անոնց տեղը անոր ուղեղին մէջ արթնցաւ յանկարծական, ուրիշ, հիմնովին հակադիր մտածում մը։ Կատակ, ակնարկութիւն դիւր չէին հնչեր անոր ականջներուն։ Հաստատեց աւելին ալ։ Կը նեղէին զինքը։ Յետոյ զգաց, որ կը տառապէր։ Ու իր ցաւը ընտանի, տունի, արիւնի ցաւի մը կը նմանէր։ Ատիկա կը պատահէր իրեն, երբ կռիւներու ընթացքին կիները իրար կը նախատեն, անհնարին մեղքեր ճարելով՝ իրարու ճիտէն կախած ատեննին։ Խորացուց զգայութիւնը ու գտաւ աղբիւրը։ Ան չէր ուզեր, որ Աղուորին անունը ատանկ դրուէր հրապարակ, թռցուէր օդին, մինչեւ ամպերը նոյնիսկ, ամբարիշտ բերաններու լորձունքին ենթակայ։ Կարծես թէ իր քոյրը, մայրը ըլլար։ Բռնուած այդպէս ամէնուն հասողութեանը։ Ինչո՞ւ չմտածեց իր կնոջը ։ Հետզհետէ իր գիծերը եղան սեղմ, բառերը՝ քիչ կծկուն ու խածան։ Աչքերը փախան դէպի ներսերը, խօսողին հասողութենէն բոլորովին հեռու, ձանձրոյթով մը ծանրացնելով անոր տառապած արտայայտութիւնը։ Ու դրուեցաւ լուռ փափաքը, – որքան կ՚ըլլար եթէ կորսուէր գործին սա շատզրուց պարծենկոտը։

-Դուն բան ունիս ասօր…

Պատասխանի տեղ, Սողոմ ուզեց չուանը։ Վճռած էր կարճ կապել։ Ուստիանը վիրաւորուեցաւ։ Պատմող կամ գրող նոյնքան սնապարծ են։ Յանձնեց խնդրուածը, տուգանքը «պաշխելով» Նալպանտենց Սերոբ աղային, դուն հասկցիր անոր կնկանը էշխին ⁵, բայց պահանջեց վաղուան համար եղը շատկեկ ձուազեղ մը։ Աղուորին մատին «համը» վրան։

Ուստիանին հեռացումէն յետոյ, եղաւ տարտամ լռութիւն։ Բացերէն ձայնի կտորներ մենք կը տեսնենք, երբ պէտք ունենանք։ Սողոմին դիւր եկաւ այս խաղաղութիւնը։ Իրեն այնպէս կը թուէր, թէ աւելի լայն կ՚առնէր շունչ։ Յետոյ խորհեցաւ պատճառին, որ զինքը երկիւղէ բռնուած կ՚ընէր օտարին առջեւ։ Մե՞ղք։ Խղճահարո՞ւմ։ Ամօ՞թ։ Աւելի ցած՝ վա՞խ։ Որոշ չէին ասոնք, բայց կը միջամտէին թերեւս շինելու համար այն տարտամ բզզիւնը, որ մեր ոսկորներուն ձայնն է գուցէ, երբ մենէ դուրս կ՚ուզէ գալ, այնքան մօտ ու այնքան հեռու նոյն ատեն։ Զոր կը լսենք յստակ, երբ գոռումն ու գոչումը արդէն առած կ՚ըլլան մեզ։ Կը զգար այդ բզզիւնին պուտ-պուտ ամբառնալը, մարմինին խորերէն, կայլակ-կայլակ հաւաքուելով, բայց չկրնալով դուրս հեղուիլ։ Յետոյ հաստատեց պարտադիր կապը, որ այդ զգայութիւններուն բոլորին մէջէն ալ կ՚անցնէր ու կ՚ըլլար ընդարձակ պատկեր մը, ամէն վայրկեան գոյ, բայց ուրուային։ Հակառակ իր ջանքին՝ չէր կրնար ինքզինքը ազատագրել այդ սոսնձումէն։ Կը նայէր դէմը, երազկոտ, մտամոլոր։ Վերցուա՛ծ՝ անգայտ բանէ, որ անուն չունէր, բայց զօրաւոր էր բաւական իրեն ներշնչելու չափ թեթեւացման հով մը, վստահութիւն մը։ Բայց՝ պայծառ, չսրբ ու ելու չափ ցերեկուան լոյսէն։ Այսպէս կը պատահէ՞ր բոլոր կարգուողներուն։ Իր հարցումը պատասխան չունեցաւ, վասնզի ամօթի բարկ ջերմութիւն մը, չըսելու համար կրակ մը դպաւ ճակատին ու գնաց։ Ճակատէ՞ն կ՚ամչնանք։ Իր մենաւորութիւնը ճնշեց։ Որո՞ւ կրնար բացուիլ։ Աչքերը սեւցուցին իր շրջապատը, որպէս թէ գիշեր իյնար մէկէն ի մէկ։ Չիյնալու համար նստաւ գետին, կամացուկ։ Նորէ՞ն քուն։ Կը վախնար վրան դիզուող թմբիրէն, որ ձող-ձող ոսկոր կ՚երկարէր իր ունեցածներուն ք ո վ եւ կ՚ընէր զինքը տակառի մը պէս ծանր։ Կը վախնար աւելի շատ լոյսէն, որ կարծես արտաքին ու տեսանելի կ՚ընէր ամէն ինչ, որ կը գծագրուէր իր ներսը։ Ազատելու համար այս անձկութենէն, հայհոյեց, բարձրաձայն ու լիրբ։ Ան կը սկսէր նոր տղու մը մարզանքին։ Ոտք ելաւ կրկին։ Շարժումն ու ձայնը խանգարեցին թելերը, որոնց պլլուած՝ մտապատկերը կը ջանար կազմուիլ։ Ի՞նչն էր զինքը վախցնողը, զզուանքի մղողը։ Չկրցաւ ճշդել։ Կապեց ձին, որուն իւղոտ մազերէն իր ափը սահեցաւ անբաւ սարսուռով։ Ի՞նչ կը տեսնէր։ Մտապատկերը հրեց ինքզինքը դէպի կեդրոնը անոր ուղեղին։ Ուրուացածը կինն էր, բայց առանց շրջագիծի, առանց դէմքի խիստ հէնքին, մասերուն խուլ, հրդեհող կենդանութեամբը։ Վարի ճամբէն սայլորդ մը ճիշդ ատենին ձայնեց, իր անունին իրականութեան դարձնելով գրեթէ զգայախաբ երիտասարդը։ Չպատասխանեց սակայն։ Սայլը հեռացաւ, բայց ճռինչը դեռ կը դողդղար, կարծես կտրտելով մեծ ապակին, որ միջոցն էր գլխուն վերեւ։ Առաւ տոպրակը հացին։ Մտածեց, որ դեռ չէր ելած առտուան սահմաններէն իսկ։ Ուտել կ՚ուզէր ու սիրտը հեռու էր ուտելիքէն։ Բրիչը թեթեւ ցոլք մը արձակեց ` առնելով զայն փախստեայ ճառագայթէ մը։ Բրի՞չ։ Գո՞րծ։ Վրան խուժեցին խումբ մը դառն պատկերներ։ Ի՜րն էր ջուրին հերթը։ Ի՜նք ծառայ։ Վերադարձաւ օրուան իրականութեան, կատարուելիք աշխատանքին։ Մեկնելէ առաջ դէպի ջուրին մեծ պէնտը ՝ թօթուեց իր մարմինը ու նայեցաւ չորս դին։

***

Որչա՞փ ատեն։

Ահա ձիթաստանը, արեւին մէջ սուզուած իր անընդմէջ կամարներէն, քսան մը կանգուն վերերէն շինելով հսկայական տանիք մը, ուղիղ, աւելի շիտակը՝ ուղղաբարձ, մերկ ու մամռազօծ ճ իւղերու վրայ թեւատարած, բազկատարած։ Ոչ մէկ վէտվէտում։ Պահն է, երբ հովերուն բերանները տարուած են արեւին բաժակին։ Տեսակ մը խաղաղութիւն։ Տունի վիճակ, տեսակ մը առանձնութիւն (որ առագաստի սենեակներունը կ՚ըլլայ), հպարտ, քաղցր։ Ու մարդկայի՜նը, որ կը բխէր ամէն տերեւէ եւ կ՚ըլլար իրաւ։ Ու կը պարուրուէին ճամբաները անոր սրտին, անտիպ ու անանուն հպումներով, տարօրինակ կերպով մօտ անոնց, որոնք դեռ կը դողային, կը քսքսէին իր հոգիին երեսին, Աղուորին մազերէն, յիշատակի տեղ՝ զգայուն ըլլալով։ Յետոյ, այդ ճամբով, դարձան իրեն ուրիշ զգայութիւններ, սանկ բռնուած, բանտուած՝ խորը իր ուղեղին, մենութեան ուրիշ պահերէ, – պատկերներ՝ որոնք ինքնաբերաբար կը ներկայանան մեզի, բայց վաւերատիպ, պատրելու չափ մեր հակակշիռը։ Գուցէ պատահած ըլլայ քեզի այս վարանումը գրուածին եւ անցածին մէջտեղը։ Ո՞ւր էր սակայն սա տարբեր, գրեթէ կրօնական հիւսքը՝ ժամանակին ապրշումէն, հիմա ալ մետաքս, անցեալէն ալ մետաքս, որ կը թաւշանայ մեր ներսը ու այդպէս կը յանձնուի մեր անդրագոյն զգայնութեան, անո՛ր՝ որ մեր եսը կը յօրինէ, ըսել կ՚ուզեմ՝ մեր հոգիին բջիջը, կենսահիւթը։ Ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս խորհեցաւ Ծաղկազարդին։ Ու ահա պամական շարականը՝

Ծերքն ոստովք ձիթենեօք …

զոր կ՚երգէր անիկա ատենին, սրտառուչ մաքրութեամբ, հաւատալով եկողին խորունկ աստուածութեան, ամբողջ գեղին խուժ ու խուլ կսկիծն ու տաղտապումը խողովակած իր կոկորդէն, ամբողջ ժամը ողողելով յստակ, անանկ, տրտում զգայութեամբ մը, որուն ամէն մէկ ծուէնը կ՚երթար կրկնուիլ, խորանալ, երկնաւորուիլ հազարներու սրտին մէջ։ Այն ատեն ալ անիկա սէր էր կրկին, անիկա բխում մըն էր դէպի տարածութիւնը շատրուանուող։ Ներկային մէջ մնալ կրնալու դժուարութի՞ւնն է, որ մեզ շարունակ կը նետէ անցեալին ջուրերուն։ Ինչո՞ւ կը յամառէր երգին ոլորքը շրթներուն կաղապարին ու, մա՛նաւանդ՝ սրտին դուռներուն։ Անիրաւ չեն անոնք, Արեւելքի մէջ, որոնք սէրը կ՚անուանեն տեսանելի երեսը երկինքին։ Ու հոսեցաւ երգը, մէկ կտոր, խունկով, խոնաւ տրտմութեամբ, քիչ մըն ալ լացով շրջանակուած պատկերի մը նման ու նման թաղման պատկերին, զոր անոր տիրացուի բազուկները տարած էին թափօրին առջեւէն։ Աւագ Ուրբաթի ժամուն, մարդոց խուլ եւ եռուն կիրքերուն ափափումէն հազիւ պատսպարել յաջողելով նկարին քրտնած մարմինը։ Ու էր անիկա, երգը, ս ա արեւին, նոյնքան քաղցր, նոյնքան խուլ ու ցաւոտ, որքան Ծառզարդարի առտուն, երբ եկեղեցին կ՚ազատէր Մեծ պահքին խոնաւ սեւերէն, գոց պատարագին շղթայուած գերութենէն ու հսկումի արարողութեանց այնքան կպչուն, այնքան ճնշող փաղաղումէն ու կը բացուէր, ոսկի եւ արծաթ, մեռնելու դրուած աղուոր դէմքի մը դեղձան տրտմութեամբը։ Ու իբր ժամ մը ժողովուրդին արտաբխումը կը ծառանար ու կ՚ալեհոսէր դէպի ձեղունները եւ կամարները։ Նայեցաւ անճօճ ծառերուն, որոնցմէ ոմանք մ ո մի պէս եղկ կերոններ –, ճիւղեր ալ կը շարէին…։ Ինք կը զգար սակայն անկարելի քաղցրութիւնը իր ձայնին, որ ծառերն անգամ սարսուռի կը տանէր, ծերուկի մը վկայութեամբը, երբ կը կենար անոնց գլխուն, ատանկ մատաղ, ատանկ ջերմ, ատանկ խորունկ, արցունքի անձրեւի մը պէս ձեղունէն թափելով ժամուորին սրտին։ Ան ատեն…։ Մեղքն ու անոր ճարտարապետութիւնը հեռու էին իրմէն, մշուշի մը մէջ, դիզուած իր զգայարանքներուն՝ կարդացուկ տղու, ժամու տղու իր տարիներէն, դպի՛ր տիրացու։ Բայց անոր մէջ ոչ մէկ կայուն գիծ հիմա։ Կը մօտենային ու կը լմուէին այդ բեկորները։ Աստուծոյ ա՞չքը։ – Անիկա զգալ կարծեց այդ ճառագայթուն բանն ալ, որ Աւագ խորանին ճակատազարդը կը յօրինէր, թարթիչի փոխարէն ոսկեդիր ու ծաղկանկար արապեսքի մը խորքէն։ Եւ որուն կը յառէր ան իր երգն ի վեր թեւածման ընթացքին, քաշուած, աներեւոյթ այդ ուժէն։ Աստուծոյ ա՜չքը։ Ո՞վ կը քակէր կապը իր յուշերուն փունջին, պզտիկ-պզտիկ սարսափներ, որոնք կը պաշարէին անոր սիրտը, ամէն հաղորդութենէ առաջ։ «Մեղայ ամենասուրբ» ը, զոր ջուրի պէս գիտէր գոց, ուրուացաւ շրթներուն, բայց չելաւ։ Չեղան նորէն այն դաժան պրկումները, որոնք մեղքին հետ գրկապինդ կը ներկայանային մտքին, եւ Սաղմոսի, Նարեկի հարիւրաւոր էջեր կ՚արժէին իրեն։ Իր մեղքե՜րը։ Դուք՝ որ գիտէք Նալպանտենց Սերոբինները։ Անիկա մաքուր էր աղտէն ու խղճմտանքին մէջ կը ստեղծէր մեղքեր, անոնցմով տառապեցնելու համար իր քիչ մը շատ աղուոր պատանութիւնը։ Այդ կապոյտ գօտիէն մինչեւ գիշերուան սա խաւա՞րը։ Ո՞վ բացաւ շաւիղները անոր հոգիին։ Ոչ մէկ ատեն, ինչպէս հիմա, անիկա ինքզինքը մօտ կը զգար այնքան, իր չհասկցած բաներուն, այսինքն՝ ա՛յն վիճակներուն, որոնք մեր մէջ կ՚ուրուանան, բայց անանձրեւ ամպերու նման կը սրբուին ` մեզ ձգելով անծանօթին հետ, դարձեալ մինակ ու անպաշտպան։ Կարծես իրերը կը քակուէին իրենց խորհուրդին աղուամազէն՝ ինչպէս կիներուն վրայ անոր շինած երազը իր խանձարուրէն, ու անիկա իր թափանցումը կ՚ընէր աշխարհին, միակ ու կարելի ճամբայով, որ կիներուն մարմինն է եղած։ Անոնք, որ այդ թափանցումը ըրին այդ մարմինին կրկներեւոյթին վրայ, գուցէ տեսան աւելի գեղեցիկ, աւելի խոր, բայց ոչ իրաւ։ Կիներուն հոգին կարդալու փորձը՝ գոց չէ, որ կը կատարուի։ Ամբոխուած էր անիկա լուռ ձայներէ, բոլորովին նման անոնց, որ կը դողան, կը դողային վերի ծառերէն եւ կը ծորին դուրս, մեր վրայ, ինչպէս երգի մը համը, որ կը տարածուի ու կ՚ըլլայ, դուրս՝ բառերէն եւ բերաններէն։ Ու շատցեր էին անոր արիւնին ճամբաները ` ընելով իր մարմինը մերկ ու անպաշտպան։ Նայեցաւ ձեռքերուն։ Երակնե՛ր՝ երէկուընէ քիչ մը աւելի լայն ու հարուստ։ Ու շատ էր նորէն սիրտը ` խոշոր ու հպարտ։ Փնտռեց աղբիւրը այս զգայութիւններուն։ Չէր գտներ։ Բայց գոհ էր անիկա, իրեն՝ մինչեւ այդ պահը անծանօթ վստահութեամբ մը։ Ան մօտ կը գտնէր այս զգայութեան ուրիշներ, որոնք կ՚ամրանան գեղացիին մէջ, բերքի առատ տարիի մը, եւ մեծավայել հարսնիքներու հեռանկարէն։ Ու տեսաւ, որ այս զգայութիւնը չմնաց իր ներսին վրայ, այլ ինկաւ դուրս, քմծիծաղով մը, որ ո՛չ չար էր, ոչ ալ անխելք։ Զգայութիւնը ուրուացաւ, բայց չմտաւ մտածումի մը տարազին։ Կծկուեցան անոր շրթները։ Անոր մտքէն անցեր էր միւս ժողովրդային իմաստութիւնը։ Մօր վճի՞ռը, – ա՜ն՝ որ իր վիճակին համար իբր վերադիր կը գործածէր «Աստուած հեռուն ընէ» դասական տարազը։ Աւելի ուշ, ան պիտի թափանցէր տարազին իմաստութեան եւ պիտի համակերպէր իր անխելքութեան ` իրաւունք տալով գեղացիին, որուն փորձառութիւնը այս կարգի քաղցրաւէտ հանգիստները, հպարտացումները կը շաղկապէր վայրագ ու եղերական սկիզբներու։ – Արուի՛ գոհունակութիւն, կենդանական, հազիւ տարբերող շրջապատի անասուններուն զգացածէն, որ նախնական, նման ձեւերու պարունակին մէջ խելօքիկ զեղում մըն է, հայրունակ բան մը (ուր կը գծագրուի առաջին եսութիւնը՝ ընտանիքի ապագայ պետին), զերծ՝ կիրքին խոր կրակներէն ու տարերկրեայ զկծեցուցիչ համերէն։ – Պաշտօնական ու ամօթախառն՝ երբ տէրտէր մը խաչով կը տեառնագրէ խորհուրդը։ – Գո՛ց, մռայլ, անասնական ու թշուառ, բայց տարօրէն կենդանի, երբ գրեթէ ազգապիղծ պայմաններ կը հանդիսեն զայն (յիշեցէք Պայրընը)։ Որուն՝ քաղաքներուն մէջ կ՚ընկերանան յաճախ տարփանքէն օտար տարրեր, փոքրոգի ու խեղճ, աւելի թշուառ, քան նոյնիսկ հեղինակ տարփաւորները։ Արուի՜ գոհունակութիւն։ Շիտակ, բնազդական որակուելու չափ պարզ սա վիճակը ազատ էր դարձեալ հեշտական, բայց լլկագին զգայութիւններէ, որոնք այնքան խոր կ՚ակօսեն պարմաններու սրտին կոյս հողերը ու կը բռնկցնեն, գէջ կրակով, տակաւին թարմ, արեւազուրկ մշուշները անոնց սեռական երեւակայութեան։ – Արբունքը, որ հոգիին խոնաւութիւնն է գարնանամուտին ու կը տեւէ մինչեւ առաջին կինը, տառապագին շրջանն է կեանքին ու գեղացի տղուն մէջ սարսափախառն խուճապ մը, որուն առջեւէն կը հալածուի, կը փարատի անոր առնութիւնը խանձարուրող խակ պատեանը։ Արբունքէն ասդին, Սողոմենց Սողոմը անդրանիկ ու կատարեալ հաւասարութիւնը, հանգիստը կը հաստատէր իր ջիղերուն, որոնք անոր հոգին կը քաշէին, կը բերէին իր հունին, երկար ու տառապահոծ յորդումներէ վերջը ։ Հակառակ չարաչար յոգնութեան, որ նուէրն էր ճերմակ, տօնական, առասպել գիշերին, ան ձեռք նետեց բրիչին եւ երկարեցաւ առուակը՝ քսան քայլ մը բաց։ Անոր կռնակէն, ոտքերէն, ուսերէն, մա՛նաւանդ մէջքին ճամբաներէն կը քալէր անոր հետ ցնորական գիշերը, հետզհետէ աւելի բաբախուն, յստակ ու ինքնաշէն։ Ինչպէ՛ս հասած էր ջուրին, այդ ամբոխումին ընդմէջէն…։ Բայց կու գար անիկա, ջո՛ւրը, առուակէն զատուած, մտերիմ ու լեզուանի, փսփսանքով ու համբոյրով։ Եղկ ու էջ։ Աւազանիկնե ր, առաջուց փորուած, ծառերու արմատին շուրջ բոլորը, կ՚ընդունէին զայն, արդար հեշտանքով մը։ Կու գար հանդարտ, պղպջուն, երկար ու նազոտ՝ ինչպէս սիրականը երգին՝

Մազը շաղ տալով

ու բարի։ Մի՞շտ, թէ երբեմն, իրերէն առաջ մենք մեզ կը տեսնենք։ Փրփուր։ Գոյնզգոյն զանգակներ, երազ, անանուանելի զգայութիւններ կը դառնային անոր մէջ, քմահաճ շուրջպար մը, կը մեռնէին, կը ծնէին, երբեմն իրարու կը պլլուէին անանկ քաղցր ճօճումներով, որ կը գորովէր Սողոմին հոգին։ Ու անիկա կը մտնէր հարսանեկան անմոռանալի այն տրամադրութեան մէջ, ուր թափօրին մէջ քալած ատենը մէկէն կ՚առնուիս աներեւոյթ այդ հոսումէն, ուր անոր տրուած էր հետեւիլ ու քիչ ետքն ալ նոյնանալ հարսնցու աղջիկներու, մա՛նաւանդ նոր հարսներու պարին, հզօր, խենթութի՛ւն, ամբողջովին վարագուրուած բա՛ն մը, մաքրութիւն ու հով ու խռովք, կա ր միր, կանա ն չ, հալուն ու հեւուն, ըլլալով կարծես սեռին թեւածումը, շղարշուած ու հեղուկ, սեռէն ալ վեր բան մը, աստուածային ու անհաս, որուն հանդէպ այրերը պահէ պահ կը խենթանան ու իրենց կարծրակուռ շէնքերէն հոսում, թառամում կը դառնան, պահէ պահ կը դադրին իրենց առնութենէն ` վերած ու ելու համար կակուղ ու խեղճ բանի մը, զոր մատ մը կը բաւէ քայքայելու. կ՚ըլլան «ծուծէն պարպուած եղէգը», «հոտէն լքուած ծաղիկը», որ կ՚ապրի իբր թէ, բայց աչքին համար, եւ ոչ՝ հոգիէն։ Արտաքին ու հեռուին մէջ զետեղուած այս զգայութիւնները ինչո՞ւ այս ձեւազեղծման, այս վարարումին կամ ներքեւումին կ՚ենթարկուէին իրմէն ներս։ Եւ ինչո՞ւ իր միտքը գրեթէ գինով, գրեթէ խենթ կը թափառէր այդ մարզերուն, անցեալէն մինչեւ այդ ատեն անմեղուկ, խոտի պէս չոր դէզեր եւ որոնց յանկարծական իմաստ մը, կրակ մը, հոգի մը կը փոխանցէր անիկա հիմա։ Հարսներուն պա՜րը… իր ձայնին հազար բերաններուն տակ, իր ձայնին, որ պարողին հետ թեւ թեւի, շունչ շունչի, հետք հետքի – պա՛ր մը՝ անտես, բայց փաղաղուն, անոնց մարմինին շուրջը անգայտ բոցէ շապիկի մը պէս, – հազար տղու սիրտ կը թափէր մէջտեղ։ Ո՜վ խեղճութիւնը մարդերու սիրտին, հեշտութեան պողոտաներէն, գաւաթ մը սիրոյ, գաւաթ մը բոցի, արեան գաւաթ մը, զոր կէս կը շրջես ու կը նայիս շեշտ պարպուած կէտին…։ Բացառիկ յստակութեամբ մը ո՛վ էր ան, որ նկարեց անոր ներսիդին հարսնիք մը – հարս ու փեսայ ու տուն եւ բակ ջնջուած էին պատկերէն – երկու տարուան մը հեռուներէն, առանց որ գոյնէն թել մը թառամած ըլլար։ Որուն մէջ Նալպանտենց հարսը, իր արդուզարդին ամբողջ կշիռովը չմոռցուելիք պար էր դարձեր հարսին հետ, բայց սրտանց ինքզինքը թեւ ու հով ըրած, նետած իրմէն իր դժբախտութիւնը, էրիկը, կեսուրը, անձնատուր ով գիտէ ի՛նչ երազի, աւելնալով իր մարմինէն, քակուելով ձեւերուն մեզի ծանօթ ճարտարապետութենէն ու հաւաքելով նոր խմբումներ, ամբարձիգ՝ իր զգեստներէն, որոնք թեթեւ մը ուռած, շրջանումին ջերմութեանը մէջ կը դառնային հալած կրակ կամ դեղին ոսկեթուղթ ` կարմրելով եւ հեղուկնալով իր երեսներէն՝ աւելի քան իր ճիտին ոսկիները, դողին մէջ ծիծղուն ու թրթռուն կարծես մետաղութիւնը լքած իրենց, ըլլալով պահէ պահ, մեղմ ու հասուն, քաղուելու պատրաստ դեղձի մը հեշտերանգ դալկացումովը, որ անոր կորագիծերուն հրդեհը կը մատուցանէր խաղաղ, շրջանուտ ընկղմումին։ Այդ պահուն տղայ մը ատրճանակ էր պարպեր խենթութենէն։ Բայց պարը քալեց։ Ան օրը, առաջին անգամ ան վախցեր էր իր ձայնէն ` ինքզինքը գրեթէ մատնուած զգալով։ Նորելուկ ողբ մըն էր, ինքզինքը կախած աղջկան մը վրայ, որ չուանին երթալէ առաջ կ՚երթար տղուն ետեւէն։ Ու միամիտ երգը նոյն գիծին կը բերէր արգանդին ու չուանին ճամբաները։ Քաշուեր էր տուն, երգը կիսատ, կտրելով, ու կոտրած՝ լալէն ալ անդին, մահով ծեծուած տղու մը սրտովը։ Ու երազեր էր անոնց, որոնք այդպէս հագուած, պաշտպանուած շարժումին ու կշռոյթին զգլխանքովը, կ՚ըսէին իրենց մարմինէն ինչ որ կը ձայնէր ուրիշներուն, բառերը ոլորած, գալարած ատեն կը հանէր իր ալքերէն, ակամայ ու բռնի։ Ո՞ր անյայտ օրէնքը այդ պատկերը գամեր էր անոր հոգիին, հիւսեր, շաղուեր էր անոր առէջները իր նեարդներուն, խորաքանդակ, մարմնաքանդակ նկարի մը պէս, ճենճերուն, անքակտելի, ողջ ու իրա՛ւ, միսին մէջ տեղաւորուած բանի մը պէս, ու աւելի՝ մաս կազմելու չափ անոր հոգիին երեսներուն։ Ի՜նչ ճամբով ու ի՜նչ ապշեցուցիչ հարազատութեամբ անիկա կրկին գտաւ այդ անձկալից, նուա ղ ում տուող զգայութիւնը նոյն այդ կնիկին ծոցին մէջ, այս անգամ պառկած, զուրկ իր տեսիլքին կախարդ շինուածքէն, բայց աւելի քան իրաւ, եղերական։ Հարսնի՞ք։ Ո՞վ կը պատրաստէ ինչ որ կնքուած սրուակի մը կողերուն է յանձնուած։ Կը պատռի։ Կը թրթռայ, շրջապատին վրայ ու կը կորսուի։ Բայց այդ վայրկեանին արժէքը թող գնահատեն անոնք, որ գիտնալ կը յաւակնին։ «Հագուեցուցէք կնիկները մութով» կ՚ըսէ ժողովուրդը։ Ու խորունկ է ասութիւնը։ Դաշտն է սակայն, ծառի մը կլոր շուքին մէջ, բրիչը փակցուած զիստին։ Ո՛վ շինեց այդ կտաւին վրայ, անդիմադրելի վրձինով մը երէկ գիշերուան այդ կտորը, անհասկնալի, ցնորական իր անկողինովը։ Ի՜նչ դժուար է արհեստը սիրտ մը ունենալու։ Կարծես մէկը մխեց անոր ծոծրակէն շիշի մը սայրը, որուն ասեղը ճեղուեցաւ միսն ի վար, ճիշդ ու ճիշդ այն սօսաւուն ու պաղ զգայութեամբ, զոր կ՚ունենայ օձերուն երկծիղ սլաքը, երբ կը հարուածէ կլափին պատերը, ու բացէն՝ շուրջը։ Գլուխը պարտաւոր ու եցաւ հակելու գետին։ Ձեռքն էր բրիչը։ Շարժեց զայն ` նոր ակ օ ս մը բանալու համար։ Բայց ծանր էր ուսը, որ ըսես թմրեր սլաքէն, հատած այդ հանգոյցին։ Ցա՞ւ։ Բայց չէր ատիկա։ Ո՛վ չի ճանչնար զայն։ Մտածեց ու գտաւ, որ զինքը ծոծրակէն բռնող այդ զգայութիւնը նման էր բոլորովին այն առաջին բախումին, որով ամբոխուած ու ծեծուած էր անոր սիրտը, երբ իր ոտքերը անցան սեմը Աղուորին սենեակին։ Պահեր կան, որոնց յօրինումը լայնքով կամ երկարութեամբ կը դիմանայ։ Երրեակ տարածութեան օրէնքը քիչ անգամ գոյ է յիշողութեան համար։ Բայց կան, թէեւ քիչ, անոնցմէ ալ, որ երրեակ տարածութեամբ զգայութիւններ մեզի համար ներկայ կ՚ընեն մեր հեռուն։ Երեւակայութեան տո՞ւրք։ Ջիղերու բացառիկ ընկալչութի՞ւն։ Դիւրին է բառեր շարել։ Անիկա պիտի չկրնար զատուի լ այս զգայութենէն։ Ինչո՞ւ նայեցաւ ձեռքերուն, որոնք ստիպուած եղան ձգելու բրիչը, – այնքան զօրաւոր էր դողը մատներէն, գրեթէ կրկնելով, նեարդ առ նեարդ նոյն այ ն սարսուռն ու զգայութիւնները, երբ այդ գիշեր չէր կրցեր ծալել մատները Նալպանտենց հարսին մարմինին վրայ։ Ծունկերը կթոտեցան սակայն ու իջան գետին։ Ո՜վ բեռը կնոջ մը մարմինին մեր ջիղերուն վրայ։ Բայց բե՜ռը անոր պատկերին մեր հոգիին վրայ։ Ու կը ջերմանար, այդ ծանրութեան, տենդագին շփումին տակ, որ մաղն էր պատկերին, անոր ողնասիւնը, ու հեղուկ սարսուռ մը կը քալէր դէպի ծխնիները անոր ծունկերուն, ցաւոտ, մզմզուն, կիսաջերմ։ Գրեթէ վախի մօտիկ բան մը բացին իր ներսը այս զգայութիւնները։ Շփեց աչքերը, շատ ամուր։ Ու քրքրուեցաւ պատկերը՝ ինչպէս բիւրեղեայ անօթ մը, որ կ՚իյնայ ձեռքէդ։ Աչքը կը հետեւէր սակայն անոր բեկորներուն, որոնցմէ կը բուսնէին ուրիշներ, մանր ու ամբողջ, ցոլացնելով հիմնական կսկիծը, երանգը տարբեր - տարբեր կեդրոններու վրայ, միշտ հարազատ նախատիպին, վշտագին ու այրող։ Ան դպա ւ շրթներուն, բացառաբար թրթռուն, յոգնած ու վհատ ալ, կարծես վանելու համար անոնցմէ նուա ղ ուն զարկը, զոր կ՚ունենան շատ ձգտումէ յետոյ թուլցած նուագարանները եւ որ փակեր էր, ու կը ծեծկուէր անոնց վիրաւոր, գզգզուած թաւիշին։ Ո՞վ ներկած էր անոնց մորթը, որ լեզուին տակ աշխարհ մը աղ վազցուց։ Յիշեց, որ Աղուորին եղունգները ետ հրած էին իր բերանը անոր երեսներէն ու տեղ-տեղ արիւնած իսկ։ Կրկնուեցան փոքր ու հեռաւոր մանրամասնութիւններ, մարմնի ուրիշ մասերէ ուրիշ ճնշումներ, կլոր ու եղկ, զգայութիւններ՝ խոնաւ ու աղի, հապշտապ հեւքի մը մէջէն, մարելով ու շինուելով, սուրալով, բայց մնալով, յամառ ու անվախճան։ Ոչ մէկ կապ՝ խմբելու այս յաջորդումները, սուզումները, վերծփումները, մօտեցնելու համար այն գնացքին, թաւալումին, որով պատահարները կը զգենուն իրականութեան կնիքը եւ կը մնան անկորուստ մեր յիշողութեանց անդունդին ծոցը։ Կը ջնջուէին անոնք այնքան արագ, որքան կու գային։ Ու անոնք դադար ալ չունէին։ Ի՜նչ դժբախտ բան է երբեմն մարդկային միտքը։ Անիկա զրկուած է իր չուզած պահերուն՝ չըլլալուն սփոփանքէն։ Ան պիտի կրէ միշտ այդ արշաւը։ Ու այդ եկողներուն բոլորին ալ զարնուած էր կնիքը, որով կը զատուի եղածը, պատահածը՝ մտածումէն։ Կը կազմ ո ւէին, կը լուծուէին, բայց զիրենք առաջացնող ուժերուն աղովը անգամ մըն ալ կսկծեցնելով անոր քամուած ջիղերը։ Իրողութեան եւ անոր վերյիշումին մէջ զգայութեան տարբեր աստիճաններ կան եւ ուրիշ ոչինչ։ Այսպէս կը սորվեցնեն գիրքերը, բայց զանոնք գրողները չեն կեցած այսպէս ջուրի մը գլխուն ու նայած։

Կան ուրիշներ, որ ըրած են ատիկա ու Սողոմին համար՝ հոսանքին մէջ լողալու ձգուած այդ պատկերին կտորները կ՚ենթարկուէին այլացման։ Ըսես՝ ջուրը առնէր-տանէր անոնց արիւնոտ, աղոտ, դպած տեղը խանձող հէնքը ու սնդուսի, պղպջակի պէս նուրբ ու փխրուն բանի մը վերածէր մեր գերագոյն ցաւը՝ ինչպէս վայելքը։ Նայեցէք, փնտռեցէք, ձեր յիշատակներուն մէջ, պիտի գտնէք այդ գունափոխումներէն։ Ձեր ամէնէն սիրած բանը դուք կը կոտրէք խորագոյն կսկիծով մը, որ ձեր մտքին մէջ իբր քաղցր յուշք կ՚արձանագրուի։ Ուրի՞շ բան է գիրկը, մա՛նաւանդ կնոջ մը մարմինը, որուն մէջէն դէպի հողը ճամբու կը դնես անհունութիւն մը ամբողջ, պահի մը համար։ Ձեր գերագոյն ցա՜ւը, ինչպէս վայելքը, կը մասնակցի պարունակին, գմբէթին վրայ կրկնելով երկինքներուն ալ գմբէթը, ինչպէս կայլակ մը ջուրէն երբեմն օրինակը կու գայ։ Սողոմը կը նեղուէր այդ պատկերներուն ընդհատէն։ Խուլ ու լուռ պայքարը՝ ասո՛նց, իրենց երեսը բերելու համար ուղեղին էքրան ին, հաւաքելու համար շատ ցիրուցան լարերը, մար երը ⁶ այս ուռկանին անիկա ելաւ ոտքի։ Արձանացուց ինքզինքը, ինչպէս կ՚ընեն ձկնորսները չուաններուն փաթթուելէ առաջ։ Ան ափերը զետեղած էր բրիչին կոթին, գագաթէն։ Ու հալածուեցան, հալող ու չըլլող ձիւնի հատիկներուն նման, պատկերներուն այդ առէջները, բայց վերադարձան։ Պղտորումէն յետոյ գտածը միշտ կանխող գիշերն էր, բայց կառչած, կեդրոնացած՝ պահի մը, պայծառ ու աննահանջ զգայութեան մը վրայ – որքան ատեն, որ սեռային զգայարանքը ի զօրու է՝ կինը յիշատակ մը չէ արուին համար։ Ծերութիւնը կը գոցէ յաճախ մեր արտաքին աչքերը ու կը բանայ ներսինները։ Բայց մի մոռնաք, որ մենք կիներուն կը նայինք, զանոնք կը տեսնենք մութին մէջ միայն, լոյսին մէջ մեր տեսածը շպարն է յաճախ –, ուր անոր մարմինը կասած էր պահ մը ինքնիրմէն ու տարտամ հեղուկացմամբ մը տարտղնուած, ինք պիտի ըսէր, Սողոմը՝ ցայցքնուած (ցրցքնուած), պարապին, կեանքին անհաս անդունդին վրայ, անհունապէս փոքրացած (մի մոռնաք կաթիլին իմաստը, տարողութիւնը) տանելու, ետ դարձնելու համար նոյն այդ կեանքին անգայտ հիւլէները՝ իր սկզբնական աւազանին, ուրկէ անոր մարմինը ծծած էր զանոնք՝ անզգած ու անգիտակից ընկալչութեամբ մը։ Լուծուելու, պարպուելու, կիսաջերմ, կիսակսկիծ, բայց յիմարաթեւ թրթռմամբ կեանքին մեծ ջուրին մէջ թափուելու այս զգայութիւնը այնքան զօրաւոր էր, որ շփոթեցաւ անիկա։ Միամիտ պատանի՝ ճիգ ըրաւ հիմա, կրկին, ձեռքը քակած կոթին գագաթէն, տեւողութեան սանձի մէջ զետեղելու այդ զգայական աւազին խոշոր մասերը, – իրողութիւննե՛րը ու, մա՛նաւանդ՝ կարգի կապելու անոնց իրերահոսումը։ Բայց անոր խեղճ միտքը անզօր էր խուժողները զսպելու՝ ինչպէս փախչողները վերասանձելո՛ւ։ Իր մարմինը կը խենթենար։ Իր մորթը կը նմանէր տոպրակի մը, ուր լեցուցած ըլլան աշխարհի բոլոր գազանները՝ ինչպէս գողտր համերը։ Բայց զգուշացաւ յամենա լ որոշ դարձուածքներու վրայ, վասնզի նոր գելումները կը սպառնային թօթուել իր մկանները։ Անկարգ ու բռնաւոր այս յաջորդումներուն, ընկրկումներուն, հ ծ ծիւնի ու նուա ղ կոտ հոսումի խառնուրդին մէջ՝ անոր միտքը յաջողեցաւ շատ ամուր գիծերով բռնել զգայութիւնը այն պահին, որուն մէջ ան ուզած էր ելլել անկողինէն ` ճրագը վառելու։ Մութին վերմակը ճնշած էր զինքը, առաջին իսկ գրկընդխառնումէն ետքը, երբ սեռէն յետոյ միտքը կը սկսի։ Ձեւին հա՜մը։ Օտար, անլեզու, իր մարմինէն ոչ իսկ հիւլէ մը մատնող, Աղուորէն անոր ունեցածը, առածը ստուեր մըն էր, որ կը յամառէր վանել իր մատները՝ ինչպէս շրթները ու չըլլալ ։ Յիշեց ոտքերուն, մա՛նաւանդ ծունկէն՝ խշխշուկը, երբ փորձեց կենալ։ Յիշեց, նոյն ամօթով, տխրութեան նոյն կիսերանգով՝ ուժը անոր բազուկներուն, որոնք զինքը քաշած, կործանած էին անկողինին խորը։ Ինչպէ՜ս ինկաւ անոր մարմինին վրայ։ Ջանք ըրաւ հիմա, ինչպէս ըրած էր գիշերը ` հասկնալու պատճառը այս վճռական ընդդիմութեան ճրագը վառելու։ Ու տրտմեցաւ չարաչար։ Սեռային զգայութիւնները ամէնէն ըմբոստները կը մնան մեր զգացական փորձառութիւններէն։ Անոնք պիտակելի, զետեղելի ալ չեն, ինչպէս մեծ մասը միւսներուն, միջոցին ու ժամանակին մէջ։ Ցաւ մը համով յիշատակի մը կրնայ վերածուիլ։ Բայց տարփա՞նքը։ – Պարտաւոր ենք ապրելու։ Անոր այցելեց սրտաբեկ այն խորտակումը կրկին, որով թաղուած էր անոր ծոցը, առատ, զինքը քաղցրօրէն իր մէջ տաղաւարող ծոցը, երբ անկշիռ ու դիակ, յուսահատ զայն խօսեցնելէ, պատահմամբ գտած էր արցունքը, անոր վիզին մօտերը։ Ինչո՞ւ կու լար այդ կնիկը։ Ինչո՞ւ կու լան կիները…։ Ու դեռ ուրիշ պատկերներ, դէպի առաջ ու դէպի ետ՝ այդ հիմնական պահէն, վարանոտ, համարձակ, կսկծալի կամ նուա ղ ուն, որոնք կը զատուէին ընդհանուր վառարանէն, Աղուորին մարմինէն, բա յց տրամադիր էին հիւս ու ելու եւ յիշատակի կտաւ մը կազմելու – բոլորն ալ սեռին մօտիկ, բայց անկէ անկախ, այսինքն՝ ինչ որ ծերութիւնը, մանկութիւնը կը գտնէ իր մարմինէն, դուրսէն։ Այսինքն՝ մարդոց զգե՜ստը միայն։ Վասնզի ինչ որ ուրիշէն կ՚առնենք յաճախ, ուրիշ ճամբով, անոր զգեստն է միայն։ Ու գտաւ, որ անոնք խառնակ բաներ էին, տրտում ալ, չէզոք ալ – խղճի խայթ, արգահատանք, մեղքի վախ, բոլորն ալ օտար, անհարազատ, բայց կապուած՝ անոր ծոցին։ Ան նորէն հաստատեց, առանց տառապելու, այսինքն՝ ապրելու, յստա՛կ՝ այն զգայութիւնները, որոնք ունեցեր էր բազուկներուն, կուրծքին, բերնին վրայ, երբ գրկ ե ր էր անոր մարմինը, ինչպէս փոքր աղջնակ մը ` ինքն ալ չհաւատալով ըրածին, ու տարած երկարեր՝ բազմոցին։ Դեռ ականջին մէջն էր շրշիւնը, գուլ ու բարակ, խոնաւ ու փսորուն, որ անոր միսերը կը շաղուէր ճերմակեղ է նին խուլ սօսաւիւնին, աղուահամ բան մը վազցնելով աչքին սահմաններէն, ըրեր էր մէկդի վարագոյրը, գոնէ տարտամ լոյսով մը տեսնելու, թէ ի՛նչ կար անոր երեսին։ Բայց գտաւ, որ ձեռքերը կը ծածկէին անոր աչքերուն տեղը ու այտերուն իջուածքը։ Բայց պատկերին ամէնէն հզօր համը ան դեռ կը գտնէր իր իսկ ծոցին, ուր կը բաբախէր թեթեւութիւնը անոր մարմինին, կտրուած այդպէս գետինէն, թառած իր թեւերուն, երազ ու իրաւ նոյն ատեն։ Ըլլա՜ր հով, ըլլա՜ր շղարշ, ըլլա՜ր տիկ մը բռնկած արիւն՝ պատրաստ թեւ բանալու ու վերանալու։ Ըլլա՜ր ձիւն ու հուրի…։ Աւազանիկները կը լեցուէին միօրինակ, խաղաղ, երբեք համը չճանչցող կնոջ մը գիրկին։ Մօտէն, հեռուներէն աշխատողները կ՚երգէին, անուշն ալ, լեղին ալ։ Իր հողին վրայ մարդը էգ է միշտ։ Ու երգը կարծես սիրոյ վէրքը կը բանար պարապին հսկայ սրտէն ու մարդոց ծածուկ, բայց հզօրագոյն ձայնին, սիրոյ ցաւին անցք մը կը ճարէր, կը հեղուր դուրս անոր հուրն ու աղը, ու կը տարտղնէր անոր կաթիլները տարածութեան հազար լարերուն։ Կը թեթեւնայի՞ն անոնք, որ այդպէս ձայնին վստահած իրենց կրակը, նետուած՝ պատրալից այլուրութեան մը, օտարի մը դիմակին ապաստանած, կը պարպէին իրենք զիրենք ուրիշներու խողովակէն…։ Իրողութիւն է, որ ձիթաստաններուն մենութեանը մէջ, երգին վրայով կը բուսնէին ձեւե՜րը, անո՛նք՝ որոնք կը պտըտցնենք մեզի հետ։ Եւ ամէն մարդ ինք գիտէ, թէ ի՛նչ է պտըտցուցածը։ Ջուրը կը մտնէր մէկ աւազանէն միւսին։ Անոր բրիչը բնազդական հարուածներով կը կառավարէր հոսանքը։ Ուզեց երգել։ Կը վախնար, աւելի ճիշդը՝ կ՚ամչնար ձայնէն, մատնող ու թափանցիկ, նոյնիսկ չէզոքներու բերանէն, նոյնիսկ յիսունը անց Ալոճ աղբարին բերանէն, որ սափորները զոյգ կը բերէր պարտէզ, մէկը՝ սովորական, միւսն ալ՝ ճերմակ ջուրի, ու չնայելով իր թափած ակռաներուն՝ թոռներուն ու պոյ-պոյ հարսներուն, կ՚ոգէր սիրականին օրերը, հիմա եօթը թիզ հողին տակ, ու կը խմէր «անոր աչուըները հոգու ջուրի պէս»։ Ով գիտէ ի՛նչ կրակ թափէր պիտի նոյն այդ ձայնը Սողոմին կոկորդէն։ Յետոյ մ խ տեցին զինքը։ Ազատ չէր անոր ուղեղը երգերուն սօսինձէն, նոյնիսկ տղայ օրերուն։ Աքաղաղը աքաղաղ է միշտ։ Աւելի բռնաւոր՝ ան կը յամառէր ծաւալիլ, վեր խուժել։ Արագ միջնարարներ այդ արտաքին ընդմիջումները զինքը քիչ մը «քակելու համար» ներքին ամպրոպէն, որ կը պտուտքէր անոր սիրտին տունը զետեղած իր պոչը, եւ գլուխն ալ՝ ուղեղին։ Ասոնցմէ ետքը գիշերը կը զգետնէր զինքը, ամբողջ, անդիմադրելի, բացարձակ։ Զայն կը յուզէին, լացնելու չափ, անասելի զգայութիւններ, որոնք հպանցած էին իր զգայարանքները եւ որոնց մեկնումի կէտը կը մնար միշտ ու միշտ Աղուորին մարմինը, իր բազմազան խորշերով եւ անկիւններով, տարբեր - տարբեր փափկութեամբ ու բարեխառնութեամբ։ Քիչ - քիչ, օր - ցերեկով՝ անիկա փաթթուեցաւ ջերմագին ու աղօտ այն ծխումին մէջ, որ կը բխէր Աղուորէն, կը բխէր մա՛նաւանդ այն խոռոչներէն, ուր, իր բերանը, առաջին վախերէն ու վարանքներէն յետոյ, փնտռեր էր զարհուրելի խորհուրդը, կիները այդքան ցանկալի, ուժով, արիւնէն ալ վեր ընող առեղծուածը, ա՛ն՝ որուն համար հայ ր ը իր տղուն ամորձիքները իր ձեռքովը կը փրցնէր հեքիաթի մը մէջ ու իրեն կը պահէր տունն ինկած աղջիկը։ Ա՛ն՝ որուն ստացումին համար երկու եղբայր իրար կը սպաննեն, ակռայ ակռայի, իրարու հոգին քանդելով։ Պատանիներուն գերագոյն երա՜զը ու առաջին սարսափը՝ լուրջ ու տխուր ու անկանգնելի։ Բայս մի՛ս, կծուահամ ու թաց միս էր գտեր, սանկ մօտիկ բան մը քրտինքի հոտին, ճենճերուն ու տաղող, խոնաւութեամբ պղպեղուած, ու լորձունքին տակ թթուաշ։ Յետո՞յ։ – Մշո՜ւշ, լոյսերով ընդգծուած, առաձիգ, շօշափելի, մէկ թեւը երկարած մինչեւ անդրագոյն ալքերը իր հոգիին։ Նորէն այս նուաղումի, մշուշայնացման զգայութիւններուն կապուած, իբր անոնց մնացորդը, ան ունեցաւ նոյն ծանրութիւնը իր վրայ։ Ի՛նչ որ յափրանքն ու տրտմութիւնը կը դիզեն մեր մէջ, ի՛նչ որ սեռային գործողութեան իբր մոխիրը կը նստի, կ՚երկաթանայ (գիտունները պիտի ըսէին գուցէ օքսիտ անալ), մեր սրտին ու անոր ճամբաներուն վրայ։ Ե՞րբ տաքցած էր արեւը։ Օրը կը գտնէր, կը հագնէր աշնասկիզբի այն փափուկ համը, որ, օր մը ձերը եղած աղուոր կնիկի մը յիշատակին պէս, կը զատուի միւսներուն գորշ կամ բարկ, թաց կամ ցեխոտ կարաւանէն ու կը դիմանայ ձեր մտքին մէջ, իր համեմին ու գոյնին, շունչին եւ խռովքին անջինջ կաղապարովը։ Նայեցէք ձեր ետին։ Ամէնքդ ալ ունիք անոնցմէ։ Մեր մանկութիւնը եւ մեր ծերութիւնը այդ ընտանիքին օրրանն ու գերեզմանները կ՚ըլլան։ Բայց անիկա յոգնած կը զգար ինքզինքը անհնարին յոգնածութեամբ մը։ Աշխատա՞նք։ Ի՞նչ էր ըրածը` ջուրին նայելէ զատ։ Ու կը զարմանար իր այս բեկումին։ Անիկա կ՚անգիտանար օրէնքը, որ մեր ջիղերը կը կառավարէ։ Ասոնք թէեւ առաձիգ, երկարելի չեն անսահման աղեղներով ու կը կոտրին։ Ցաւը չէինք ճանչնար այլապէս, որ այդ ջիղերուն թերեւս հեւքն է, տարակեդրոն թրթռացման մը ներքին, հոգեկան երեսը, եւ պայմանաւոր՝ մեր միջոցներով։ Դիմանալը երբեք չի նշանակեր զօրաւոր ըլլալ ցաւին դէմ։ Մեր ջիղերուն վրայ ելեւէջող ամէն սարսուռ (հեղանուտը նոյնն է պատկերին թէ իրականութեան համար) կը սպառէ ներքին մեծ ջերմութիւն։ Հոգեկան անաֆիլաքսի ։ Այս է պատճառը, որ մենք աւելի շուտ ու շատ կը յոգնինք կրկնուած մտապատկերէն, քան կրկնուած իրողութենէն։ Այս վերջինէն կրնանք փախչիլ։ Տեքորի եւ շրջանակի պարզ փոփոխում մը պիտի բաւէր մեզ ազատել առնուազն ձանձրոյթէն։ Բայց փախէք՝ եթէ կրնաք ձեր ուղեղէն։ Մեծ անձկութիւններուն առաջացուցած լքումը անհամեմատ աւելի մեծ է, քան անոնց իրականութիւնը։ Ծամուած, որոճացուած ցաւը թթուն դրուած, թոյնի թաթխուած բանի մը նման բարկ է մեր մէջ։ Անոր մտքին մէջ այս խոնջէնքը կը գերաճէր մարմնական սա սպառումէն ալ, զոր քանի մը ժամուան աշխատանքը, հակառակ իր թեթեւութեան, կ՚ընէր ահա անհանդուրժելի։ Իրեն այնպէս կու գար, որ փոսերը կը շատնային, ուշ կը լեցուէին ու գործը՝ քալելու տեղ, կ՚ընկրկէր։ – Բոլոր ասոնք, պարզ իբր զգայութիւնները, երբ կը մեկնէին դուրս, բայց կը վերածուէին ժխտական բաներու, արդի՛ւնք իր պրկուած, գրեթէ անընդհատ ամբոխուող ջիղերուն եւ քիչ մըն ալ անշուշտ արդի՛ւնքը՝ ճերմակ գիշերէն մթերուած խոնջէնքին, որ անոր մարմինին տարողութիւնը գլեր-անցեր էր շատոնց (երիտասարդական առաջին խակութիւնը, ինչպէս կ՚որակէ գեղացին այս սպառումը կնոջ մը ծոցէն)։ Ուրուացող, բայց առանց նկարագրի։ Մտովի արտասանեց անոր անունը ու շուրջը դիտեց, լարուած, վախկոտ, յանցանքի վրայ բռնուող տղու մը նման։ Իրեն այնպէս եկաւ, որ բառը թանձրութիւն ու ձեւ ունէր, դէ՛մք մը, աւելի յստակ՝ ճերմակով պլլուած երկարութիւն մըն էր։ Նալպանտենց Աղուո՜րը։ Բայց կը մտածէր անոր հեքիաթին, որ տասն անգամ աւելի մեծութիւն ու համ ունէր տղոց շրթներուն։ Որ աճեր էր իր արտարձակած իսկ խորհուրդէն։ Զայն ունենա՜լը։ Հիմա, սա րոպէին, ատիկա հասարակ գոհունակութիւնը չէր արուին։ Ատիկա կեանքին մռայլ, չթափանցուելիք այն խորհուրդներէն էր, որոնք, գերեզմանի վրայ պտըտող լոյսերուն նման՝ երբեմն կը մօտենան, երբեմն կանգ կ՚առնեն՝ կ՚ըլլան այս ու ան նկարը, կնոջ դէմքը, մեր երազին մարմնառումը, մեզ կը խռովեն, խենթեցնելու չափ ու կը սուզուին հողերուն խորը մեզ ձգելով, աւելի քան առնուած, յիմար, ծարաւի իրենց ցանկութեանց, իրենց միսերուն։ Ատիկա անդիմադրելի այն պարպուիլն էր մարդու ներսին դէպի կէտ մը, ծաղկում մը, կոկոնում մը, որ դէմք է հագած, – աղջիկ կամ կին, երբեմն հայր ու մայր, երբեմն աւելի օտար, բայց որուն հետ տեղի կ՚ունենայ անմեկնելի շաղախումը, ու կը ստեղծէ հսկայ զոհերը զգացումին, բոլոր տեղերէն ու բոլոր ժամանակներէ։ Ուրիշին համար մեռնիլը՝ ուրիշները այսպէս տեսնելուն համազօր է յաճախ։ Սղմեցէ՛ք, ու ատոր մօտ բան մը պիտի գտնէք խորը այն գեղեցիկ, սրտառուչ նուիրումներուն, որոնք մեզի կը մատուցուին կեանքին բոլոր աստիճաններէն։ Թող քսանամենի աղջիկը ծնրադիր հսկէ հոգեվարքը համբաւէ ծերութիւններուն։ Թող ջուրէն քիչ, բայց դեռ չցամքած կինը գուրգուրայ, մօր մը դէմքով ու սիրտով ա՜լ, պատահական դժբախտին, որ անոր տունն է ինկած ուրականի մը երախէն։ Խորքը կը մնայ նոյն։ Նալպանտենց Աղուո՜րը։ Կրկնեց կամացուկ ու իր հոգին կը վազէր իր բերնէն, գրեթէ տեսանելի ուրդի մը վրայէն` կազմելու համար անոր մարմինը՝ աննիւթ խենթութիւն՝ ու անտես կրակ։ Ինչպէ՞ս տեղի կ՚ունենար այս փոփոխութիւնը։ Բայց դեռ սկիզբն է ասիկա, այսինքն՝ զգայարանքներու տիրապետման առաջին արարը։ Մեզի տրուած է հիանալ այս կարգի այլացումներու դէմ, որոնց ահագնութիւնը կը կշռենք, երբ մեր նժարը ամրացած է մեր ողնասիւնով։ Մանուկը, պատանեակը դիտողներ են միայն։ Ուսումնասիրողներ խենթութեան նման փայլակի մը մէջ կը բացատրեն երջանիկ մահը, այսինքն՝ երջանկութիւնը մահուան դէմ՝ զինուորին։ Նահատակը սիրահար մըն է ամէն բանէ առաջ։ Ու բոլոր պատրանքներէն գերազանցը՝ սեռական տարփանքը, որուն նկարագիրն է երբեմն մտնել տարազի տակ։ Աղուորին համար անիկա լեռն անգամ արմատէն խախտելու ուժ կը զգար իր մէջ։ Ու հաւատաց Աւետարանին մինչեւ այսօր իրեն անհաս պատգամին։ Բայց այս պահերը գրեթէ մարդկային չեն։ Առ աչօք տեսիլը զայրագնումն է հոգեղէնին ու կ՚այրէ։ Զայն ընդունող ջիղերը կը քայքայուին այդ ծանրութեան տակ։ Յիմարը իր ջիղերը այրած կենդանին է։ Ու գնաց Սողոմին աչքէն տեսիլքը։ Տեղը գրաւո՞ղը։ Վատ, տգեղ, եսասէր զգայութիւն մըն էր։ Որքան միւսները, այլասերականները դժուար կը տարուին ու այդ իսկ պատճառով հազուադէպ զոհեր կ՚ունենան եւ մեզ կը սպառեն, այնքան եսականները դիւրաւ կը քալեն եւ մեզ չեն նեղեր։ Պժգանքը մի շփոթէք սպառումին հետ։ Առաջինը նեխութեան մը ուռեցքն է, գէշ կազերէ ամբարձած, որ կը նստի կրկին։ Անիկա նեղուեցաւ, վասնզի ո՛վ իրեն զգացուց տգեղութիւնը սա վիճակին ուրիշի մը կնիկը ունենալու քիչ մը դող, քիչ մը հաստ զգայութեան, ազատ՝ սեռային հարցը ծեփող կրօնական ու ընկերային յաւելումներէն, ինքնիր մէջ դիտուած, ու ազատ դարձեալ վայելքին ծխումէն, որ բազմաղբիւր է եւ դիւրագնի։ Զգայութեան այս նրբերանգը, ծիծաղելի՝ քաղքենի կարգին համար, անտեղի չէր գեղացի տղուն մէջ, որ կը մեծնայ միամիտ ու ամօթխած աւանդութեանց մէջ։ Բացառիկը՝ օրէնք չէ գեղին համար։ Յետոյ՝ ամէն տղայ խուլ փորձառութեանց դասն է լսած մեծերու փսփսուքներէն, թէ սեռային օրէնքի ամէն բռնաբարում, կանուխ-ուշ, աղէտի կը յանգի։ Տղաքը, այսինքն՝ դեռ ոչ իսկ պատանիները, գրեթէ գուշակող սարուածներով լարուած են սեռային հարցին ընկալչութեան։ Ոչինչ այնքան դիւրաւ, խոր, բնական կը գողցուի այդ լարերուն միջոցով դուրսի աշխարհէն, որքան այն կէսկտուր ակնարկները, թերի լոյսերը, պատմութեան բեկորները, որոնք սեռը կը պտըտցնեն մեծերուն քիչ մը անզգոյշ բառերէն դուրս։ Նոյն այդ տղան կու լայ սիրոյ զոհերը, անշուշտ արտաքին լացով մը։ Բայց թաթին տակն է գեղին մեծ օրէնքին։ Հոն ամէն ինչ աննպաստ է սիրողներուն։ Կեանքը քաղաքները շինած է խուլ այդ բնազդին խուլ ցուցմունքովը, որ մեր քաղաքակրթութեան մէջ բազմապատկած է սեռային մշուշին համար հարկաւոր բոլոր հանդերձանքը։ Թերեւս փոխարինելու համար իր դէմ ուղղուած մեծ հարուածը, – քաղաքակրթութիւնը սեռէն կողոպուտ մըն է։ – Նոյն այդ կեանքը գեղին մէջ պարզ է՝ իբր սեռային ճարտարապետութիւն։ Ամէն ծնունդ հոն կ՚ուղղուի, մեծ, լայն, պարզ պողոտայէ մը։ Շեղումը՝ աղէտ է։ Տունը, դաշտը, մշտապէս իրար հսկող բնազդներ, միջավայրին փոքրութիւնը եւ կիրքի ահագնութիւնը պատահարը կը տանին ոճիրի, որ իր թափած արիւնէն աւելի երկարաձիգ իր հետեւանքներովը կը բռնանայ ու կտակի պէս կը փոխանցուի սերունդին։ Քանինե՜ր դատապարտուած էին գեհենին, ասդին թէ անդին, գնովը գիշերուան մը անկողինին։ Տակաւին իր պատանութեան խորխէն բոլորովին չազատած տղուն համար հասկնալի է, որ միջամտէր երկինքը։ Ու վախնար, տառապէր անիկա մեղքին համար, որուն մէջ, որուն սարսափին, մղձաւանջին մէջ աճեցան անոր բոլոր զգայարանքները։ Թող ամէն մարդ այս տողերը կարդացած ատեն շինէ իրեն իր հոգին տասնի դուռներուն ու շարունակէ հետեւիլ անոր մինչեւ առաջին հերձումը մտքին վարագոյրին, երբ զայն ճեղքող հարուածներուն դէմ եղաւ։ Այլապէ՞ս…։ Անիկա աշխատեցաւ վանել այդ զազիր ու սողոսկուն մղձուկը։ Աշնանամուտ արեւէն ոչինչ կը մնար հիմա միջոցին մէջ, որ կ՚այրէր խիտ ու լայն ջերմութեամբ մը, ամառուան բերնէն, ծանր ու ջլատող։ Շուքէն ցատկեց արեւի կտորի մը մէջ։ Նետեց թեւերը կռնակին, աջին ու ձախին։ Ու արեւը զգալի հեղուկի մը պէս կը պտըտէր իր մարմինին վրայ։ Այս խայտանքը կտրտեց անոր հոգիէն սեւաւոր ամպերը, լոյսը կ՚աւլէր անոր ներսի անձուկն ու խոնաւութիւնը։ Ինքն իսկ կը տարակուսէր պատահածէն ու անոր կշիռէն։ Եղաւ զուարթ, միամիտ, նման տղուն, որուն թաթին է ինկած իր ցանկացած լուսնկան։ Բայց երբ դարձաւ ջուրին ու շարժեց թեւերը բրիչին ծանրոցովը, զգաց դառնութեամբ, որ ոսկորները նոյն բռնուածքը ունէին։ Կարծր, ճթռտուն։ Իրեն կը հետեւէր յոգնութիւնը, ինչպէս իր շուքը, ու միասին՝ անոր կապուած ժխտական նոյն տրամադրութիւնը։ Որ չկար, բայց աստղի նման միտքին ասեղը կը պարուրէր ժխտող տարրերով։ Ջանաց արգիլել անոնց մարմինի վերածումը իր գանկին տակ։ Չյաջողեցաւ։ Անոնք կ՚ամրանային, կը ճշդուէին։ Մէկ վայրկեանէն միւսը փոխուող, ինկող ու նորէն կանգնող, բայց յարաճուն այս կազմաւորումը մեր հոգիին, որ կաղապարը կ՚առնէ մեզ լլկող յուզումին եւ իբր այդ կը կեցնէ մեզ աշխարհի աչքին, մեծ թզենիին տակ գտաւ իր լրումը։ Խելամտում, ողջ ու վճռակա՛ն։ Փարատեցան բոլոր երկդիմի ու մակաբոյծ հոգերն ու գոհացումները, փաստերն ու կեղծ վկայականները։ Ան դատեց վերջապէս՝ յստակ՝ իր պատահարը։ – Ի՜նչ ունէր ինք, անձնապէս, իր առաքինութիւններովը, գիշերը կատարուածին մէջ։ Վճռական եղաւ անոր խորտակումը։ Ամչնալ ամչցա՜ւ։ Լացն էր պակաս։ Ա՛յնքան՝ որ բրիչը ինկաւ դուրս առուէն ու կը փորէր, թաղելո՜ւ համար իր խեղճութեան այս պատկերը։ Ուժգին հոգիներու մէջ այս հակահարուածները մեր եսի՜ն, երբ կ՚ամչնանք ծնած իսկ ըլլալնուս։ Դէպի ինքնասպանում ճամբան կարճ է շատ այդ ասղնտուքին տակ։ Ու ան, լքուն, պարտուած, անկար՝ մտածեց ու գտաւ, որ քիչ առաջուան իր վատ ու գռեհիկ գոհացումը զատ, հեռու բան էր բոլորովին սեռային ցոլարձակումէն ու, անոր հետեւանք՝ նուաճող հաճոյքէն։ Այս ստուգութիւնը անգամ մըն ալ շեշտեց իր անկումին լեղին։ Ու նուաստացման այս գիծով՝ անիկա վերաքաղն ըրաւ այն ծիծաղելի տառապանքին, որ բարդուած էր իր ուսերուն, այդպէս մօտիկը գեղին ամէնէն ցանկայարոյց հարսներէն մէկուն, բայց այլապէս արգիլուած անկէ, իր վրայ կրելով անդադար անոր շունչին, ձայնին, ոտքերու շրշիւնին, թերեւս սրտին ալ հոսումներուն շամանդաղումը, եղեամը, բայց գառագեղով մը բաժնուած անկէ, երեսն իսկ լման, կուշտ տեսնելէ, տապկուած իր անհուն, արիւնոտ ծարաւէն ու անյոյս մանաւանդ, գիշերները իր խուցին մէջ, քուն թէ արթուն յաճախուած անոր ծոցին տեսիլքէն, յիմա՜ր ու գազան նոյն ատեն։ Երկու տարի՜։ Ու անիկա բառ չէր կրցած փոխանակել անոր հետ, ի՛նք՝ որ օրը հարիւր հեղ մտքէն կը հեգէր անոր անունը։ Մինչ՝ իր ականջին առջեւէն կը թռէին երջանիկ պատմումները միւս, իրենց վիճակակից մշակներուն, որոնք ծունկ ծունկի կը նստէին իրենց խաթուններուն, ասոնց հարսներուն հետ, նոյն սեղանին։ Ու դեռ ուրիշ բաներ։ Ինչո՞ւ զրկանքի, նուաստութեան այս ճնշումը չփարատեցաւ գիշերուան տեսիլքէն, որ սուտ կրկներեւոյթ մըն էր հիմա, ամպի մը թեւէն աւլուած։ Ո՞վ, ո՜վ պիտի հաւատար իր տարեկիցներէն այս հեքիաթին։ Ու կրկին, ամօթի աւելի մեծ ալիք մը զգետնեց զինքը։ Ու եղաւ անոր առաջին դառն ու խեղճ տեսարանը, – թեւէն բռներ, անլեզու գառնուկի կամ բակի լակոտի մը պէս նետեր էին զինքը այդ ծոցին։ Զղջաց չարաչար այն յոխորտանքին համար, որով վարակուած էր առտուն, փողոցներէն ձին թռցուցած ատեն։ Ան կը տեսնէ՞ր պառաւին հաշիւները։ Ներկայացան իրեն ամլութեան յարակից դրուագումներ, ա՛յնքան, ո՛րքան ինկած էին հասարակաց սեղանին։ Անկարող էր սակայն ատոնք դատելու։ Ջուրը կը պակսէր, հետզհետէ աւելի արագ, շոգիացումէն՝ որ զօրաւոր էր վերերը։ Կիրճին մէջ, հանդիպակաց ժայռերու սաստիկ տաքնալովը։ Կէսօր գրեթէ։ Ու զզուելի տառապանք էր անոր համար, բրիչը ափին, այդ քիչ ջուրով սպասել աւազանիկներուն լեցուելուն։ Կ՚ըլլայ այս ձեւազեղծումը մեր զբաղումին, որ մէկ ժամէն միւսը կը դառնայ անտանելի։ Արհեստաւորը մեր ներսն է անշուշտ ու չենք կասկածիր։ Բայց աւելի տառապագինը ա՛ն էր, որ մարմինին քիչ մը հանգչիլը, տեղ մը պաղիլը պատճառ կը դառնար հոգիին ամբոխուելուն։ Ի զուր էին անոր ջանքերը՝ չիյնալու այդ պատկերներուն տարափին տակ։ Ինչպէս շէնք մը, դեռ չինկած, բայց մէկ կողմին ծռելովը, տեւողութեան վրայ կը տարածէ անկումին յատուկ վճիռը, անիկա կը հակէր գետին` քակուած իր խարիսխներէն։ Սուր, ուժգին փլիլ մը, կատարուա՛ծը իր մէջ։ Ու քանի՛ կ՚իջնէր ինքը, ա՛յնքան գեղեցիկ կը յառնէին միւսները, կնոջ պատմութիւններ բոլորն ալ, իրենց խորքովը նմա՛ն՝ իրեն պատահածին, բայց որոնց յօրինումին, դրուագումին ու շարժումին մէջ կը գործէին հերոսական տարրեր։ Հէ՜յ, այդ սեւաչուի ու թուխ տղաքը, որոնք տասը կանգուն պատերէն շուլլուած ատեն թռչունի պէս թեթեւ էին ու տանիքը ծակելով սիրականին սենեակին մէջ իջնելու համար մուկի ոտքեր կը գործածէին, բայց անգամ մը անոր ծոցը մտնելէ յետոյ՝ դանակով կը խօսէին։ Վաւերական նուաճումներ ասոնցը։ Որոնց մէջ կիները յաղթուած կատուներու նման կը փռուէին արուին առջեւ, կամ՝ անոր հետ՝ ետեւէն մինչեւ դժոխք ճամբայ ունէին։ Նալպանտենց Աղուո՜րը։ Բայց դեռ ինք չունէր նոյնիսկ անոր ձայնը։ Ու պատանութեան խորագոյն նախանձով, կարօտով՝ անիկա տեսաւ, կիներուն մարմինէն անդին, միւս այն առքը, որ կը զեղուր ատենին իրմէն դուրս, այն տղոցը հասցէին, որոնք իրենց առատ քաջագործութեանց չափ, առատ ալ մարմին էին, արձակ ու լայն, մէյ-մէկ «լերան կտոր»։ Ու քաջ էին։ Ամէն տղու մէջ եթէ մանրանկար մարդը, աւելի ճիշդ՝ ծերը կայ, ամէն պատանիի մէջ, որոշ պահերու, կ՚ուրուանայ հերոսը։ Այս է պատճառը գուցէ անհաշիւ այն մեծսրտութեան, որ տղաքը կը նետէ նիւթական, բարոյական բարձունքներու, ու անհնար է մագլիլ տարեցներուն։ Մէջ-մարդը ամէնէն տխուր մասն է մեր մէջ, հաշիւով կապուածը, անհերոսականը։ Քա՜ջ էին։ Այսինքն՝ կը քաշէին դանակը, իրենց հասակին չափովը, կը նետուէին խուժանին կամ գուպարին մէջ, պարզ ու վայրագ, մէկ կտոր, կիրքէն արձակուած նետին նման սուր, կը չափէին հարուածը իրենց տասնապատկուած բազուկներուն ամբողջ բաբանովը ու շրջապատը կ՚աւլէին հինգ ակնթարթի մէջ։ Որոնք պաշարումը սարդի մը ոստայնին նման կ՚աւրէին ու մռնչիւնով կ՚ընդունէին կռիւը, երբ պարտադրուէր իրենց, հակառակորդ խմբակէն։ Ու չէին վախնար գնդակէն, զոր կը դիմաւորէին անփութութեամբ` իրենց ափերը երկարելով հրազէնի փողերուն։ Մարմնական ու հոգեկան այս հարստութիւնները – բոլորն ալ ուժի եւ վայրագութեան խողովակէն –, գեղին կամ թուրք գեղերուն, կամ հեռաւոր քաղաքներուն մէջ՝ բազմամբոխ ճակատումները, պոռնիկներու, ծխախոտի դէտերու, դաւադրական խնճոյքներու առիթով, որոնց ընթացքին այդ տղաքը իրենց կոկորդին անհուն որոտովը – եղած են, որ գիշերուան մէջ իրենց ձայնը հասցուցած են մինչեւ լիճ, այսինքն՝ ժամ մը հեռու – ու իրենց բազուկներուն աննուաճ կորովովը կը նուաճէին կիներուն սիրտը եւ որոնց հեքիաթին վրայ անոր անճարակ պատանութիւնը մտմտալ ու երազել էր միայն կրցեր, հիմա, սա պահուն, կը ստանային իրենց ծանրակառոյց իրականութիւնը։ Ան ի՜նչ պատմութիւն էր, որ հակառակ կէս դարու մը կեանքին, կը պահէր դեռ իր թարմութիւնը եւ որուն մէջ իրենց թաղէն գեղահասակ երիտասարդ մը, միս-մինակը չափեր էր Պրուսայի փողոցները, դանակը ափին, բանտէն փախչելէն ետքը, առանց աճապարանքի, առանց դեդեւման, հազարով հետապնդողներու հայհուչին դէմ անսասան, ա՛յնքան՝ որ վալի ին կինը զմայլած, միջամտեր էր քաջութեան այս անկարելի ցոյցին եւ ազատեր էր հալածանքէն իր երեւումովը ամբոխին։ Վազեցին իր բերնին ջուրերը այս տեսարանին ետեւէն։ Ու այս ճամբով կիները զգլխող նման տղոց առասպելական, անհաւատալի պատմութիւնները կը հագնէին իրենց ամբողջ կշիռն ու դառնութիւնը անոր համբակ, տիրացու ուղեղին առջեւ։ Երրորդ ու վճռական անգամն ըլլալով անիկա ամչցաւ իր մարմինէն, որ աննշան, «պտիկ մը» բան էր անոնց առնութեան մօտ դրուած։ Ինչո՞ւ նայեցաւ, շօշափելու չափ սերտ, իր դնդերներուն։ Անոնք չունէին դեռ նոյնիսկ բաւական կծիկ ու կարծրութիւն, յաղթելու համար հողին, ուր զառածած էր զինքը աղէտը հայրենի տունին։ Գեղի տղաքը կ՚արհամարհեն արհեստը, երբ անիկա չէ հողինը։ Ունեւորը կը պատրաստուի աղայութեան, այսինքն՝ տոկոսի, խոզակի, ձէթի եւ ձիթապտուղի մեծ հաշիւներուն։ Ասոր համար էր, որ անոր տրուեցաւ աւելի երկար մնալ դպրատունը, որ տղաքը կը կնիկցնէ քիչ մը` յամեցողին շնորհելով հազիւ տիրացուի, տէրտէրցուի սանկ եղկ հասակ մը, երկար վարտիքին մէջ, կակուղցած ու կիսերանգ, մինչ տարեկիցները կանուխէն նետուած հողին մարզանքին, կ՚առնեն-կը քալեն, շուք տալու չափ շուքի չափ սա տղոց, կ՚աղուորնան ու դէմէն կը քաշեն կիներու սիրտը։ Ցաւոտ վրիպումն էր անոր մէջ գիտակցութիւնը իր կասած աճումին։ Գուցէ հօրը արիւնը կը միջամտէր այդ արդիւնքին։ Բայց զգաց, որ կը ճնշուէր ներսէն։ Ու իր կողերը քիչ կու գային այդ մղումը պարտկելու։ Յուսահատ, կատղած։ Անդրադարձաւ հոգիին ալ գաճաճութեան։ Ու կործանած բեկումով մը, ուր արցունքէն աւելի լեղի էր բան մը չըրած տղու մը անցեալին հեղումը իր մէջ, խորհեցաւ իր ընկերներուն, որոնցմէ շատեր, զանազան առիթներով, տուած էին փաստը իրենց արիւնին խենթութիւններուն։ Դեռ անցեալ Զատկին, անոնք հրապարակ դրած էին երկաթը իրենց բազուկներուն, ու լայն ձիւնահիւս վանդակը իրենց կուրծքերուն, հարսնցուներու հիացիկ աչքերուն առջեւ` վազեցնելով անոնցմէ ջուր ու անանուն բաներ։ Մռայլէն, տժգունութենէն դուրս ցայտելու եւ գեղին մէջ մէկը դառնալու, ուրիշներուն բերանին, գուցէ սիրտին անցնելու սա առաջին ճամբաները, մկրտութիւնը կու գան ըմբշամարտութեան մրցանքներէն։ Հոն է գեղը ամբողջ, երբեմն կէսը, միւս կէսին դէմ, երբեմն դրացի գեղերուն դէմ։ Հոն է կարգը կիներուն, տօնական պճնումով, հերկուած խորունկ բաներէ, երբ կալին մէջ երիտասարդին գրեթէ մերկ մարմինը, արձանէն աւելի գեղեցիկ, լոյս կ՚արձակէ իր հանդարտ գնացքէն, բայց որուն վրայ դնդերները փոթորիկի մը նման կը գալարուին անոր միսերուն ծովէն, երբ գուպարը զարգանայ եւ մարմինները հիւսուին իրարու, երբ կուրծքերը խորանան ու ճերմակ կռնակներուն վրայ մատերուն հետքը արեան պսակներ ոլորէ։ Ան ի՜նչ կրակ է, որ կը հանէ տարիքն առած մարդերը իրենց շարքէն, կը նետէ կրկէս, չափուելու համար քարի կտոր երիտասարդին դէմ։ Ու կ՚անցնէին անոր առջեւէն յաղթական տղա՛քը, արիւնոտ ու ատով աւելի՛ գեղեցիկ, իւղազօծ ու փափկացած ներքին յուզումէն։ Ի՞նք։ Աղջի՞կ թէ տղայ՝ հոգի՛ն, զոր կը կրէր խորը իր ոսկորներուն։ Ու զզուախառն ամօթով ինքզինքը տեսաւ երկու տարի առաջ, երկար, գրեթէ ոտքին կոճերը շոյող վարտիքին մէջ, որ իր եւ նման տղոց համազգեստն էր եղած ալ, ու կը զատէ զիրենք բնութեան ազատ զաւկըներէն, ամէնն ալ՝ դրած իրենց զիստերը կարճ կտաւին մէջ, որ հազիւ կը մօտենայ ծնրոսկրին, ամէնն ալ իրենց մէջքին աւելցուցած երկու թիզ լայնութեամբ գօտին, տունի մը հասակէն աւելի երկար։ Ո՞վ էր յօրինած տէյպատան այդ տարազը։ Բայց եկաւ մտքին ցաւագար պատկերը վարժապետին, վարժապետցուին, տիրացուին, կնազգեաց ու փոքր հարուստի մանչերուն, որոնք իրենց վարտիքներուն աղերը կը ձգէին մինչեւ կոճերը, կարծես խորհրդաւոր հանգիտութիւն մը պահել ջանալով կիներու փէշին։ Չէ՞ որ ինք այդ ատեններուն ժամ ու ժամկոչ, մաս ու բուրվառ հոլովող տղայ մըն էր։ Ո՞վ չէ եղած ատ տղան։ Հակառակ բարքերու փոփոխութեան ու հաւատքի չորացումին՝ մեր եկեղեցին դեռ շապիկ կը հագցնէ վաւերական անհաւատներուն անգամ։ Ձին խրխնջեց։ Ու սլացիկ անոր ձայնին մէջ խոշոր վազքեր կը ծրարուէին։ Ո՞ւր էր իր ձին, սեփական, ընտանի, ընկեր իր ձին, զոր պիտի գգուէր ամէն տղայ, գուցէ աւելի սրտանց, քան պատկեր իր նշանածը։ Որ զինքը թռցնէր պիտի մարզէ մարզ, կռիւէ կռիւ, հովին հետ ու հովու պէս, պլլուած բաշերուն։ Որուն մերկ քամակին վրայ իր ոսկորները քար, երկաթ դառնային պիտի, ծեծուելէն ու ծեծուելէն։ Ո՞ւր՝ վեցհարուածեանը, որուն կոթ-գլուխը դուրս հովէր պիտի իր գօտիէն ու պատկառանքի կանչէր հայն ու թուրքը, տարեկիցն ու փորձուած անունները գուպարի ախոյեաններուն։ Ո՞ւր երկփողեանը, որ անոր ուսը պիտի աճեցնէր ու պիտի փորագրէր հոն լեռներուն խորհրդանշանը, ժայռէն ու անդունդէն, գէլէն ու գազանէն աներկիւղ տղու պսակը։ Ա՛ն՝ որ իր կռնակին վրայ, մախաղին հետ դունչ դունչի՝ քիչ մը խակ արիւն, հում միս, վառօդի բարկ հոտ իրարու պիտի շաղուէր ու ստեղծէր, պարտադրէր, հիադրէր պատկերը գազաններ նուաճողին։ Ո՜ւ՝ ծաղկանկար չուխան, խղդուած մետաքսին ու գոյնին մէջ, որուն վրայ նշանուած մատները իրենց մութ, խորունկ, կակուղ համերէն բան են թափեր, եւ որ կապարի, հալած կապարի ոստոստուն հեղեղ մը կ՚ընէ տղոց մարմինը, երբ ձի կը թռցնեն կամ դանակը բարտելով յարձակումի կը մտնեն։ Ու քէֆիյէ ները ու մետաքսէ շապիկները, սրմա սալթա ները, որոնց ոսկեհիւս վանդակին մէջ կուրծքը։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ սիրտը գողտր կը դառնայ հարսի մը երեսին նման, երբ այդ տղաքը, յաղթանակէ դարձին, սուրը խածած իրենց ակռաներուն մէջ, մատերուն ճեղքերուն դաշոյնները զետեղած տարօրինակ ու զարհուրելի աշտանակներու նման, առջեւնին պոռնիկները, կը բռնեն վտանգաւոր պարը սուսերներուն փողոցներու խաչաձեւումին, ազատ, առատ, հերարձակ, խենթենալով, խենթեցնելով, մինչ իրենց դէմ տիկը կամ զուռնան կամ հնօրեայ երգիչ մը օրուան պատահարը կը յաղթերգեն, կը դափերգեն, մռայլ կամ զուարթ, դանդաղ կամ թեւաւոր, սխրալի, որոտընդոստ խաղերու անձրեւի մը տակ, շիշտելով (անցնել), խարուկելով «պուղում պուղում» (ճենճերը՝ շոգիացած) սա տղոց արդէն բռնկած սիրտերը։ Մտապատկերներու այս հոսումը կանգ առաւ մէկէն, վասնզի անիկա տարուած էր թափօրներուն գերագոյն իրականութիւնէն, որ ալիքն էր երգին եւ իր ալ գերագոյն զգայնութեանը։ Ան մոռցաւ ինքզինքը, պատկերին ընկերացող թափօրը, կատղած այդ տղոց կատղած գեղեցկութիւնը, ինչպէս պոռնիկներուն շինուած, լիրբ, խռովիչ կաքաւը։ Այդ ջնջումէն կը զատուէր միայն երաժշտութիւնը, անդիմադրելի այն մեղեդին, որ կը նուաճէր գեղին, խելօք լիճին շուրջը թառած բոլոր միւս գեղերուն ողբերգութիւնները, ուտելով իր լուծոյթին մէջ սէրն ու մահը, հալելով ցաւն ու հեշտանքը, նոյն կախարդ քուրայով դուրս բերելու համար զանոնք կրկին, այս անգամ թեւ տուած՝ անոնց գետնաքարշ ծանրութեան, ծիրանի, ճառագայթէ շապիկ տուած՝ անոնց յօշոտուած անդամներուն, ու կապոյտէն ու ձիւնէն մարմին ճարած անոնց տրամներուն, այսինքն՝ զգացումը արձանացուցած, մասնաւորած, պետական՝ այս ու այն ձեւին ու պատկերին տակ, այնքան ճարտար, որ տեւէին ձեւերը, երբ զանոնք հագնողները փտէին հողին ծոցը, այս ամէնը՝ հզօր, տախտապարող, փոշիացնող ուժգնութեամբ սիրերգութեանց վրայէն, ա՛յնքան՝ որ երգողին չափ կը սառէր մտիկ ընողը, կ՚առնուէր, կը գամուէր պատահական անցորդը իր կրունկներուն, ինչպէս պատուհաններուն ետեւէն գողունի տրոփող աղջիկները։ Կ՚ելլէին իրենք իրենցմէ, դէպի յիմարութիւն՝ բոլո՛րը դէպի ոճիր, սպանութիւն, նուաղում կամ անձնատուութիւն։ Ձայնին եւ սպանդին այս աղերսը նոր է, որ մեկուսացած է պատերազմին դաշտերէն իբր հետեւանք կռիւին ստացած մետաղեայ նկարագրին։ Հինին մէջ անիկա կռուողը կրկնապատկող, արիւնը քառապատկող բնազդները բիւրապատկող ուժ մըն էր։ Ձայնին այս թափը, այդքան հեռուէն բռնացաւ անոր ուղեղին, նիւթացաւ ու, առանց անդրադարձի ատեն տալու՝ բացաւ անոր շրթներուն կապը։ Դուրս թափուա՞ծը։ – Աւուր պատշաճի յիմար շարակա՜ն մըն էր։ Անհուն եղաւ իր տրտմութիւնը։ Ան հազիւ խորհեցաւ Աստուածածնայ Կիրակիին, քանի մը օր առաջ, երբ կ՚երգուի հռչակաւոր Ճաշուն, «Անթառամ ծաղիկ» ը, որուն ջերմ, երկարուն, գինով մեղեդին վաւերագրում մը կը բերէր ամէն մատաղ տիրացուի, դէպի առնութիւն ճամբայ սկսած, երգին մէջ խառնելու արտօնող՝ պատանին, սեռը, առքը, սարսուռը։ Ու գտաւ ինքզինքը տարի առաջ, տարիներ առաջ։ Երգած էր շարականը ողնուղեղէն ջերմացած, սիրտէն լայնցած, բայց ուղեղէն, աչքերէն՝ պղտորած։ Երգը կը ծաղկեցնէր անոր ձայնը, որ սա րոպէին յարութիւն կ՚առնէր անցեալէն անկոչ, գեղատեսիլ, խռովիչ հիւրի մը նման, զարնող սենեակիդ մենութեան ու տակնուվրայ ընող քու լռութիւնդ։ Բայց տրտում էր այս վերադարձը ու, մա՛նաւանդ անկարող՝ իր ետին բերելու տղու անպարագիծ խաղաղութիւնը։ Ինչո՞ւ ցաւեցաւ այսքան խոր, իր մէջ գտնելուն, հաստատելուն՝ ժամուն տղա՜ն, երկայն վարտիքով, թիզէն ալ պակաս գօտիով. պատանի՛ն՝ անխելք ու անկշիռ, որուն արգիլուած պիտի մնայ դուրսի, դաշտի, լերան տղոց բազմախռով, բայց այլապէս յանկուցիչ ասպարէզը։ Ու անշրջագիծ անոր անձնասիրութիւնը զսպուած կ՚ըլլար ուժին հմայքէն ու ձայնին ձգողութենէն հաւասարապէս։ Բայց անցեալը անգամ մըն ալ յաղթանակեց։ Ի՞նչ է վերջապէս գիշեր մը կնիկը, երբ մօտը դրուի մեր պատանութիւնը շինող տարիներուն, որոնց ամէն մէկ հերթին մէջ մեր ջիղերը կը թաթխուին, ինչպէս մեղուի մը բողկուկները եւ կը պատրաստեն մեր մեղրը, այսինքն՝ մեր հոգիին կաթը, կաթիլը, ա՛ն՝ որ անտես միւռոնի մը նման պիտի զգացուի մեր ներսէն դուրս, պիտի փայլի մեր ճակատին ու պիտի դողդղայ նոյնիսկ մեր քայլքին ետեւէն։ Պարտուեցաւ անիկա ու կը շարունակէր դառն թուլութեամբ մը շարականին տողերը, որոնք մէկ երես միայն ունէին, ան ալ անգայտ բոլորովին, պարպուած այն իմաստէն, որ դարեր առաջ ծրարած, խտացուցած ըլլալու էր անոնց մէջ հեղինակը, ով գիտէ ո՛ր սրբուհիին կաթին տարփահար, ո՛ր կնիկին ծոցէն բռնկած, ո՛ր երազին շղարշին մէջ իր վանականի մռայլ տարփանքը վարշամակած ու, մարդերէն յուսաբեկ՝ նետուած Աստուածամօր տարփանքին։ Ու բառերը կը ծաւալէին իբր ձայնական իրողութիւն, կը լուծուէին պղպջակի պէս, բայց կը դիմանային նոյն անհուն քաղցրութեան վրայ, որ կազմած էր անոր պատանութեան հանրահռչակ հմայքը՝ հազարաւոր հոգիներ կախած անոր շրթներէն ու անոնց ներսը կահաւորած, ջահաւորած երկնային, լալագին, խորունկ պահեր, տաղաւարը ընելով այրուցք եւ իրաւ, ու հաւատքը, Աստուածը, Ասոր Մայրը ու ասոնց կապուած անըմբռնելի բանը, խորհուրդը, ահը, վստահանքն ու սարսափը ջերմ, գրեթէ շօշափելի հեղանուտի մը նման սիրտէ սիրտ առուակելով։ Չկրցաւ ազատիլ զառիթափէն։ Յոգնութիւն, հանգիստի պէտք, ներկայէն փախուստ, – ո՛րը որ կ՚ուզէք։ Նստաւ։ Կռնակը ծառին…։ Ահա պատանի անիկա, տասնչորս, տասնհինգ, ու դպրոցական։ Ու դպրո՛ցը՝ նեղ, մութ, խարխուլ, գետնայարկ ու սենեակ։ Ու անոր մէջ նոյնքան մութ, նեղ, խարխուլ ու բարձրայարկ, վարժապե՛տը, երկու ձողի վրայ բռնուած, փակցուած, կուրծքէն փոսով մը, քալող, կրծուած խրտուիլակ, տարօրինակ կերպով յիշեցնելու թէ՛ իբր պատկեր, թէ՛ իբր ճակատագիր՝ իր նախորդը, անոր նման դէմի գեղէն։ Կա՛ղ։ Լուսարար, երաժիշտ, խեղճ։ Որուն ձայնը տարօրէն քաղցր տրտմութիւն մը կը ծորէր, մածուցիկ ու էգ, բորբոսած պատերէն բխող ծաղկումներուն նման նամէտ ու սողոսկուն, գրեթէ ըլլալով, կրկնելով շեշտը մեռած իր կնկանը, տարիներով հիւանդ, մինակ կաշի ու ոսկոր, բայց ոտքի, ուրուականի պէս անհամաչափ, թաղած ըլլալուն՝ իրարու ետեւէ իր հինգ տղաքը, նոյն անհասկնալի ցաւով, ապրած իր ցերեկները գերեզմանատան մէջ, ողբալով անընդհատ լայն, անընդմէջ, անողոք ողբը մարդերու ցաւին, չհասկնալով սա աշխարհը, անոր օրէնքները, երջանկութիւն կոչուած պատրանքը եւ օր մըն ալ իջած հողք, շունչը վրան գրեթէ հող դարձած, իր տղոցը կուշտին, տարածելու իր անմուրատ սիրտին կրակի պէս բուռն կտորուանքը զաւկըներուն փսորին, կատակով յանձնելէ ետք գովքին շարունակութիւնը իրմէն աւելի հիւանդ, աւելի կրծուած, միսի տեղ լաթէ լարուած իր էրիկին, կաղ վարժապետին։ Երեք սերունդ մեր դպրոցը այդ գեղէն ու այդ ընտանիքէն բերած իր վարժապետը այսպէս պիտի թաղէր ` զարմանալով Աստուծոյ հաշիւներուն։ Ղարիպ, վախկոտ այդ ընտրութիւնը տեւեց ինձմէ ետքն ալ, մինչեւ որ բռնապետութիւնը սանձեց գեղին բռնակալները եւ վարժապետին եւ կամ տէրտէրին վրայ իրենց հակառակ բնազդներուն պարպումը փնտռող միջ-գերդաստանեան պայքարները վերջ գտան։ Այն ատեն` Սողոմը կը նեղուէր այդ գովքերէն, որոնց թախիծը երկար, ինչպէս աշնան անձրեւ մը` կը պարուրէր, քրտինքի մը պէս, սլացիկ անոր հոգեթեւերը, ձայնին լարերը խոնաւելով։ Ցաւի այս ուրուացումէն ինչպէ՞ս անցաւ միտքը միւս, մահուան ցաւին, զոր զգացեր էր առաջին անգամ, երբ հայրը թաղեց ու գիրկն առաւ մայրը, լխկած, քուրջի կտորի մը պէս, որ նուա ղ եր էր վիշտէն։ Ու, ո՜վ իմաստութիւնը մեր ջիղերուն։ Ինչո՞ւ այդքան խոր ապրուած այդ ցաւը հիմա կ՚ըլլար այլուրային ու հզօր, շատ աւելի` քան կ՚ըմբռնէր այն ատեն, շատ տարբեր` ուրիշներով տեսարանուած պատկերէն, վասնզի մահը ամէնօրեայ երեւոյթ էր։ Ու տարբեր` դարձեալ իր սեփական փորձառութենէն, որ դիմացեր էր թաղման ամբողջ կարգին մէջ, հօրը վրայով եւ որ չէր իջած անոր ոսկորներուն, ինչպէս կ՚ըլլար ասիկա, հիմա, յիշատակի մը ալիքին ետեւէն։ Կարծես անոր հոգիին վրայ նոր դուռներ, նոր ճամբաներ փորուէին։ Զգաց, բայց իմաստուն չէր բաւական այս թափանցումը լծորդելու, պայմանաւորելու կնոջ մը ծոցին։ Պարապ տեղը չէ, որ գերեզմանին մէջ զաւակ մը չունեցողը տղայ կ՚որակէ գեղացին եւ կը զլանայ անոր մարդու, այսինքն` տառապանքին մէջ կայծքարուած մարդու գերագոյն դրոշմը։ Պարապ տեղը չէ, որ զգայութեանց գերաճումներուն մէջ, որոնք տակնուվրայ կ՚ընեն մեր այնքան խախուտ հաւասարակշռութիւնը, սեռայինը այնքան յաճախ կ՚առաջնորդէ մահուան։ Օրանն ու գերեզմանը նոյն փորուածքը ունին մարդոց կողերուն տակ։ Կարծես ամէն գիրկ դագաղ մը ըլլար մեր կուրծքին վրայ ու ամէն սեռային ցնցում` փոքրադիր մահ մը, քայքայում մը, առաջ եկած` մեր բիւրաւոր, փոքրացած ե ս ե ր էն, որոնց համախմբումն է սերմը, գարշութիւն ու կեանք, արիւն ու երազ նոյն ատեն։ Սեռային հաճոյքին հակադիր երեսը յստակ պապակ մըն է մահուան, քաղցր ան դ ոհ մը, որմէ կը վախնանք, երբ հեռու կ՚անցնինք, բայց որուն հետ աւելի հաշտ ենք կնոջ մը ծոցէն։ Ներքինին անգութ է, վասնզի չի զգար մահը եւ, հետեւաբար, կեանքը։ Բայց հոն էր վարժապետը, սիկարը քաշած ատենը հորի մը մուտքին պէս խոռոչելով իր այտերը։ Անոր անուշնալը իրեն հետ, երբ ձայնը գտաւ առաջին խոր խռովքները, մանկութեան անգոյն, միապաղաղ հնչականութենէն յետոյ։ Ի՛նչ գուրգուրանքով տաղաւարներուն կը հսկէր անիկա Սողոմին ձայնին, որ կ՚ենթարկուէր բացառիկ խնամքներու, հաւէն նոր ելած տաքուկ հաւկիթի, կաթի` կովէն նոր կթուած։ Սեւեռեց ան իր միտքը, գրեթէ բռնի, վասնզի աչքերը խուփ էին գրեթէ, աւելի ուժով տեսնելու համար ներքին այս տեսարանումը։ Զարմացաւ, որ փափկութեան, գորովի զգայութեան միայն արթննար իր մէջ վայրագ այդ մարդէն, երբ խստութիւնը, ծեծը, ուրիշներէ կրած արհամարհանքէն բիւրեղացած դառնութիւն ու լեղի, ու կանանչ կը շինէին դէմքը անոր, ինչպէս բոլոր վարժապետներուն։ Անկողինն էր հիմա, վերը, մահուան լարուած ժամացոյցի մը նման, խեղճ մարդը, ինչպէս պատմեր էր հաճի Աննան, աման մը մածուն ղրկելէ եւ տեսի երթալէ ետքը Աստուծոյ հիւանդին։ Մեղմ` Սողոմին հետ տէրտէրը նորէն, տէրտէրները, որոնք իրենց պատարագէն նշխարքի անոր բաժինը չէին մոռնար։ Ու աւելի մտերիմ, տաքուկ մանրամասնութիւններ, կնիկի մը մեղմ ափը` իր այտերուն, հարսնուկի մը խոր հայեացքը` իր աչքերուն, սգաւոր հօր մը յուզիչ խանդաղատանքը, օրհներգը, սփոփուող հառաչանքը` իր ձայնին դէմ, որոնք անսպասելի ըլլալ ն ուն չափ ալ անմեկնելի կը ծագէին, առկայծ իրականութեամբ մը, կը փայլէին, կը դիմանային, ջնջելու աստիճան սա գիշերը եւ անոր կնիկը, անոր մէջ պահ մըն ալ դիմացնելու համար այն հրաշքը, որ պատանութիւն կը կոչուի` արբունքէն, անմիջապէս առաջը, անվերադարձ կորուստէն առաջ, անգամ մըն ալ լուսաւորելով, մանկացնելով, անխառն ոսկի ընելով մեր հոգին, ձգուած հասողութեանն ու ժանիքին` բոլոր սեւ բաներուն, ժանգին ու թթուներուն, ամէնէն շատ կնոջ մը ծոցին։ Անո՞ւշ, լեղի՞, աղուո՞ր` այս բոլորը։ Դիւրին չէր վճռելը։ Վասնզի պատկերները, իրենց կտաւին ու երանգին այլազանութեամբը իրար հերքող իրենց յաջո րդ ութեամբը, իրենց անձնացումին մէջ երեւան բերած սանձարձակութեամբը պատմութիւն չէ, որ կը շինէին, այլ` կեանքը, եղածին, հասածին պէս, իր պատահական քոլորի ով, եղեամով ու շաղովը, խենթ կամ խելօք, երբ դիտենք բարոյականին ակնոցովը, աղկաղկ ու լոյծ, երբ դնենք սեռին նժարին։ Ան իր պատմութիւնը չէ, որ կը վերակազմէր եւ զայն փոխանորդողը, այսինքն` այս տողերուն շարադրիչն ալ չի փորձեր նման ձեռնարկ մը, սանկ կոկիկ, ամփոփ, սովորագնաց կեանք մը պատմելու, ուր ախորժ զգայ ամէնէն շատ տրամաբանող, կարգ ու սարք հետապնդող մասը մարդերու մտքին։ Կեանքը` չափուածին պէս, գաւաթդ` առածին չափ, թունդ կամ քաղցր հեղուկ, որուն ուզես կը մօտենաս, չուզես կը թքնես։ Մոռցա՞ծ էր, թէ ձայնական զգայութիւններու հանդէս մը կը շրջապատէր բոլոր բխումները, որոնք տեսարան կը մտնէին ու կը զարմացնէին զինքը։ Ինչո՞ւ չհասկցաւ, որ եկեղեցին այս ժողովուրդին բոլոր տղոցը պատանութեան մեծագոյն աւազանն էր մինչեւ կէս դար առաջ, ինչպէս` անկէ յետոյ` ուրիշ պատկերներ` ուրիշ մարդոց։ Այսպէս, մենք նորերս, կենսամասեր, գօտիներ ունինք մեր ներսը, որոնք կ՚անուանադրեն, մէկ կոչումի տակ, անհուն զգայութիւններ։ Հարիւր գիրք անբաւական պիտի գար ինծի համար պատմելու յատակը այդ առաջին պատանութեան, ուր կը վախնամ հիմա ջիղ երկարելէ, այնքան անոր մռայլ բացաստանը կը նմանի արեւադարձային անթափանց անտառներուն։ Բայց ստոյգ է, որ ինծի պէս ամէն մարդ կրնայ պիտակ մը փակցնել այդ անտառին մէկ ճակատին ու բաւական զգալ ինքզինքը։ Այսպէս, մէկուն համար կեանքին առաջին արարը հացն է, այսինքն` անոր անձուկը, անոր բացակայութիւնը իր տախտակէն, զայն երազելու, ունենալու անհուն ըղձաւորումը, ցամաք հա՜ցը նոր լուսնակի մը նման եղջերաձեւ կտրուած, որպէսզի աղուոր տեղաւորուի մէջքիդ, հոն մտնելէ առաջ սանկ անգամ մը տաքցնէ քեզ, նուաճէ կարօտդ։ Ուրիշին համար գուցէ դպրոցն է տաքուկ վառարանի, կակուղ մուշտակի, երաժիշտ կրկնակօշիկի համախառնուրդ պատկերին մէջ, որուն կեդրոնը մանկամարդ օրիորդ մը, թարմ մամայէն աւելի կը ժպտի իրեն եւ կը սիրէ։ Ուրիշ մը զայն պիտի տեսնէ լիճէն` անոր փրփուրին մէջ խաշելու դրուած միսի մը նման, ուր ձուկերուն հետ անցուց իր կազմաւորման բարակուկ տարիները։ Ու բոլոր փառքերը, ինչպէս բոլոր արցունքները, կեանքին սանդուխին բոլոր աչքերէն, աննման` իրենց երանգով, բայց նոյն իրենց խմորէն, մեր բոլորին այդ տարիները…։ Սողոմին համար կեանքը կը սկսէր ժամէն։ Ու անոր խորագոյն յուզումները կը մեկնէին անոր խորաններէն, եղանակին եւ օրին համեմատ արքայութիւն ու դժոխք, մռայլակոծ ատեանէն, երբ ամբոխը աղօթքէն խթանուած կը կործէր ինքզինքը հողին ու կը հեծկլտար, արքայութեան հետ շփոթուելիք, բեմէն, ուր շուրջառներու մէջ ձեւեր, մոմերուն սլաքներով կոծուած նկարէն ժպիտն ու լոյսը, երկինքն ու անհասը կը ծլին ու կը ծաւալին, կոյր պատուհաններէն, որոնք կապարէ գորշ տախտակներ կը կտրտեն ժամուն ճերմակ պատերէն, խարղած, խոնաւ, անձրեւոտ լոյսէ մը երիթացած։ Պզտիկ, մութ տղայ` ինք այդ բոլոր կէտերուն վրայ, որոնք մինչեւ հիմա կը պահէին թարմութիւնը իրենց սկզբնական գիծերուն։ Ու այս բոլորին վրայ իր ձայնին զգլխանքը, ոչ-ձայնը, գրեթէ անկախ իրմէն, որ կը յորդէր` ինչպէս ոգի ընդունող իւղին կարասները, ու կը փոխէր իր քսուած բոլոր երեսները։ Ու ժամուն կապուած ուրիշ աւելի խռովիչ յուզումներ, խոր, նուաստութեան մէջ իրենց տկարութեամբը վիրաւոր։ Երբ` մեղքէն ետքը, քաւութեան համար ճակատը կու տար պաղ խաչքարին, ուրկէ Աստըծոյ ահը, կրակէ թելի մը պէս կ՚ոլորուէր դէպի խորերը իր ուղեղին։ Անիկա, գրեթէ համերանգ սարսուռով ապրեցաւ, սա արեւոտ կէսօրին, ահաբեկ ու դժուար պահերը իր պատանութեան, մեղքէն զրկուած ու քաւութեան անարժան, անասելի զգայութիւններ, որոնք կրօնական խորախորհուրդ երկիւղով մը առիջուած, անոր` ինչպէս բոլոր տարեկիցներուն այդ տարիները վերածեր էին այլանդակ ու անբացատրելի մղձաւանջի մը։ Կը յիշէր, թէ ինչպէ՛ս լեռը գացած, բլուրներ բաժնուած էին երեք - չորս հոգի, խոտ ուտելու բարբարոս որոշումով, ճգնելու սկսած տասնչորսին սկիզբէն։ Փարթամ ու հոյակապ մեղքերով պարարտ այդ գեղին վրայ հազուադէպ չէր տեսնել յառնումը մատաղատի անապատականներուն, անուս ու կովարծ, որոնք ձգելով իրենց նախիրը կ՚իջնային գեղ, կէս խենթ ու ապուշ, ու կը պատմէին մօտեցող արքայութիւնը։ Ու մարգարէներ, առհասարակ սուրբ ու կին, տէրտէրն ու վարդապետը Զաքարիայի նման կարկամ լեզու ընելու կարող, պարզ անոնց մեղքերուն տախտակը բռնելով անոնց երեսին, սեւ, շարաւոր, նեխած հայլիի մը նման, եւ որոնք տեսիլքէ տեսիլք, պատգամէ պատգամ կ՚ըլլային ահեղ ու անժուժելի, սպառնալով կարկուտ ու կոտորած, տարաժամ սատակ, կործանուող լեռներ, անհնարին, անըմբռնելի մահեր մէկ-հատիկներու վրայ, ցնցող օրհասներ, թատերական ներկայացման մը նման ընդարձակ դերասանաւոր ու դրուագառատ, որոնց մէջ բորբոսած մեղքերու կարասներ կը բացուէին, գեղին է՛ն հզօր գերդաստաններէն եւ որոնք անվրէպ ստուգութեամբ մը կը հարուածէին մօտիկ հասցէով։ Այս ալիքը տարափոխիկ ալ է։ Պարբերական կշռոյթով մը կու գայ, կը խ որ ովէ ու կ՚անցնի լերան ետին ` տարիներ ետքը իջնելու համար կրկին։ Ասոնց առաջացուցած հակազդեցութիւնը կը գտնէր ամէնէն առաջ դպրոցի տղաքը։ Ու մեղքին մէջ լողացող ամբոխը` հսկայ կարկուտով մը, կամ իր մակարդակէն սահող լերան մը քայքայումովը, կամ յիշուած աղէտներուն համանուագ ուժգնութենէն պահիկ մը զգաստութեան կանչուած, իր պզտիկներովը, կիներովը կը մտնէր ներհակ ընկճումին մէջ անոր, զոր ապաշխարանքը, Յովհաննու գիրքին եղերամայր ընթերցումը, մոխիրն ու արտասուաթոր զղջումը երկինքին թաթին վերահաս զարկը կ՚առաջացնեն միամիտ հոգիներէն ներս։ Նինուէ՞։ Անշո՛ւշտ ։ Սոդոմն ու Գոմորը։ Ու Երիքովը։ Ու Երուսաղէմը։ Ու Անին ու Արծկէն։ Հոն էր Սողոմը, բոլոր զղջացողական համախմբումներուն։ Գիշերային արտակարգ ժամասացութիւններ, հսկայ ու ծանր եկեղեցիին մէջ, որուն յղփացած, քրտնած, մեղքով խմորուն մութը հազիւ-հազ կը խարանուէր բորոտ բոցերէ։ Շնորհալին, այնքան իրաւ, պատէն ձգած իր պարկենքը (պատկեր), հսկումի տաղերուն մէջէն, գլխիկոր, թրթռուն իր ժողովուրդին ամբարշտութեանը համար, քակուելով վանկ-վանկ, դիզուելով խորանն ի վեր, հաստ մոմի մը իբր մարմինը, զոր բոց մը ուտէր ուղեղէն ու ճու ար, ճուար` Ամենակալին աջը հայցելու։ Ու գլխահակ ամբոխին վրայ, անոր խուլ մզմզուքին իբր շատրուանումը` գողտր թարմութիւնը անոր ձայնին, ոսկի, անարատ գրաւակա՛ն, երկինքը ողոքելու։ Կու լային մութին վրայ բոլոր աչքերը։ Պատուհանին զարնուող չղջիկ թեւ մը խուճապ կը ձգէր իր առասպելովը, սատանայի մանրուկ իր պատմութեամբը։ Ու կու լար ինքն ալ, իր երգէն աւելի, մեր այդ սարսափէն համակուած։ Ու ժամէն դուրս, դարձեալ բարեպաշտիկ ուրիշ համախմբումներ, մասնաւոր տուներու մէջ, աւելի չ ուառ, աւելի կործանած։ Քանի՜-քանի՜ հեղ, դողալով, որովհետեւ վախնալով, երթալ չուզելով, բայց մերժել ալ չկրնալով իր հօրը անհուն բարութիւնը վիրաւորելէ զգոյշ, ան գացած էր իր ձ այնին «թեւը », հրեշտակի թեւը տանելու կիներուն աղօթքներուն, որոնք անոր վրայ ամբարձիգ, պիտի ճամբորդէին Ամենակալին ոտքերը մինչեւ ու կակուղցնէին մեր արցունքին երգին մէջ խտացած բալասանովը մեր մեղքերուն ստեղծած կոշկոռը Աստուծոյ սրտին վրայ, մեր մեղքերուն կառուցած պարիսպը արքայութեան եւ մեր երկրին մէջտեղը։ Ինչպէ՜ս գլխակործան մեղաւորներուն վրայ ան կ՚արձակէր մեղեդին, առանց բոցի անհուն կրա՜կ, մա՛նաւանդ Հանգստեան կարգի շարականներէն, որոնք այնքան հզօր զուգորդութիւններ կը ստեղծեն մահուան, մահերու, սիրելի չեղողներու եւ մնացածներուն մէջտեղը, երկնքին հետ։ Այդ շարականներուն «վառ » փաղաղումը, պահին եւ ներքին վիճակին հետ նոյնաշաղախ թաւալումը` մեր եկեղեցիին հրաշալիքներէն մէկն է։ Լաւ երգող մը դիւրութեամբ կը պատռէ նիւթին կարծր զրահը, մեզ կը հանէ մեր հոգերուն գձուձ պատեանէն ու կ՚արձակէ դէպի վերերը։ Ու անիկա բոլորէն կը քակէր, հոգիին իբր աղտը, ձիւթի մը պէս լպրծուն մեղքը հոգիներուն։ Այդ անձրեւին տակ, հսկայ ու փարթամ այդ մեղաւորները, դագաղին ետին գլխիկոր կու լայի՜ն։ Ու անոր մեղեդին, նոյն ատեն կը դառնար համատարած աղերսանքը, ծանօթ եւ հազար անգամ յեղյեղուած իր բառերով, որոնք կը բուսնէին ամէնուն շրթներէն, բայց կը հալէին Սողոմին ակօսին մէջ, նիւթանալու, տեսանելի ըսուելու չափ։ Ու ինչպէ՜ս, պառաւներուն ա՛լ չորցած խորքերէն, խոնաւ ու փրթուճ լացեր սցողի մը ակռաներէն կարծես անցած, թաթխուած դժոխքի կուպրին, ուր իջած էին ձայնին ոլորքին կախուած, ու ծանրաթեւ, կը պտըտէին սենեակին մէջ, զարգացնելով, եռուն եւ խժան ընելով սարսափի դաժան մղձաւանջ մը, համակիչ ու անճողոպրելի։ Ու կը մտնէր ամէնուն հետ ինքն ալ, զարհուրանքի նոյն բզզիւնին մէջ, այդ օրերուն սրտէ մը աւելի անմեղ իր սրտովը։ Ինչե՜ր կը ծածկէին իրենց խորը, այդպէս բզիկ-բզիկ գալու համար, այդ մարմինները իրենց խենթեցած սարսափին իբր պատճառ։ Ո՞ր, ո՜ր մեղքը մեզ կ՚ընէ այդքան եղկելի, այդքան ստոր։ Ու նոյն այդ զարհուրանքին մէկ փայլակէն, հիմա` հասուն պատանի, նոյնիսկ երիտասարդ` ան ունեցաւ խելամտումը, հաղորդումը հասարակաց վախին... ։ Ան կը դառնար տուն, սադայէլէն շամփուրուած այդ հաւաքոյթէն` դողոտ ու հալածական։ Արդար, խաղաղ, աստուածազգեաց իրենց տունը հազիւ կը մեղմէր, քանի մը օրէն, գեղերու այս դժնդակ շարժը։ Ձին խրխնջեց կրկին։ Վարի ճամբէն կ՚անցնէր Մագեկենց համբաւաւոր զամբիկը, վրան տանուտէր Մագոն։ Տարօրինակ կերպով իրարու կը նմանէին այս պատուական մարդը եւ լուսահոգի իր հայրը։ Յիշե՜ց։ Դառնաղէտ, կսկծագին, յանկարծահաս պատահարը, որուն ամբողջ եղերականութիւնը չէր ըմբռնած դեռ եւ որուն թափանցումը պիտի տրուէր իրեն մաս-մաս, բոլորովին ուրիշ մատեաններէ, ամէնէն շատ կիներուն ծոցէն, քանի առաջանար զառիվերէն, որ կեանք կը կոչուի։ Բայց որ, երկու տարի առաջ, բաւեր էր բզկտելու անոր հսկայ պատրանքը, ա՛ն` զոր իր «գիշերական հասեալ ժամուս» արարողութիւնը հիւսեր, սեւառիջեր էին անոր ուղեղին։ Առաջին տարակո՜յսը։ Սուրբի պէս խելօք անոր հայրը, որ իր կենդանիին անգամ արգիլած էր անարդար շիւղ մը խոտի, որ իր տունին վերի յարկը, մեծկակ սենեակ մը սազեր, շտկեր էր ժամուն խորանին պէս, պատկերի, մոմի սեղանի, կանթեղի մանրանկար տեքորով մը, ուր գեղերուն ամենամեծ հիւրը, շերամն իսկ մուտք չունեցաւ եւ ուր շաբթէ շաբաթ սաղմոս կը քակէր եւ շարական կ՚ոլորէր, սրտառուչ հաւատքով եւ անկնճիռ միամտութեամբ, որ իր բերանը` ինչպէս միտքը, իր ձեռքը` ինչպէս իր սիրտը ձիւնէն ալ ճերմակ էր պահեր, որ կարճ ըլլալուն համար, մեր Սոդոմ-Գոմորի մէջ Ղովտի մը պէս ապրեցաւ, անշամանդաղ ու անգիտակ իր սրբութեան, կը կանչուէր տառապագին, անհանդուրժելի ըսուելու չափ լլկուած հոգեվարքի մը։ Փռուեցաւ առջին անոր մահուան անկողինը, ուր երեք ցերեկ ու երեք գիշեր փորուեցաւ անոր հոգին, ասեղի մը գլուխովը ինչպէս աշխարհքին մեղքը դոյլ-դոյլ պարպելով մահիճը շրջապատողներուն քիթին ու բերնին։ Մեղքե՜ր` սարէն ու ձորէն, պատահած ուրիշներու գործարաններէն, յստակ ու պիտակուած, որոնք իր ը կ՚ընէր երանելի մարդը եւ կը փսխէր։ Տուաւ անիկա հոգին այնքան դաժան դէմքի մը վրայ, որ սարսափէն փախցուց լացուորները։ Ինչո՞վ էր մեղաւոր հա՜յրը։ Անիկա ի զուր ջանաց հասկնալ Աստուծոյ մատը այս աղէտին մէջ, ու հօրը բաժինը` այս վերջաբանին մէջ։ Անշուշտ չէր կրնար ազատիլ դարաւոր ճնշումէն ու կասկած բանաձեւել։ «Առանց անոր տերեւ չի շարժիր »ը ժո ղովուրդի առած է։ Ան կ՚առնէ ու կու տայ հոգիները ու ինք գիտէ անոնց չափը։ Գեղացին տաղանդն ունի մեղքին իսկ իր Աստուածը խառնելու եւ հաշտեցնելու Անոր կամքը եւ նուաստագոյն զրկանքը թէ՛ իր խղճմտանքին, թէ՛ իր տէրտէրին նախնական, գեղջուկ քարոզին մէջ։ Երկինքին դէմ ըմբոստը` դժպհի է, անկարելի ըլլալուն չափ կարաւանին մէջը այդ մարդոց, որոնք խաչ հանելով կը կոտորեն իրենց թշնամիները։ Բայց կան բոլորովին կորածները, սատանային տրեխցուները, որոնք անփոխարինելի մեռելի մը գլխուն, բռունցք կը վերցնեն երկինքին դէմ, փոխանակ ափ բանալու եւ կը լռեն, պի՛շ, հարցական, իրենց թախիծին մէջ պարպուած` իրենց խելքէն` ինչպէս կ՚որակէ տէրտէրը։ «Ասաց անզգամն ի սրտի իւրում թէ ոչ գոյ Աստուած» ... քանի՜ հեղ երգած էր սաղմոսին ատ տունը, որ այցելեց կրկին հօրը մեռելին։ Թաղեց սակայն, ամէնուն պէս։ Այն օրէն, իր տեսածները հեռացուցին զինքը երկիւղած ու աստուածահաճոյ պատանիէն, ու օր օրի, ծուէն-ծուէն, բզկտ ո ւեցաւ անարատ շապիկը անոր հոգիին։ Ի՜նչ տուն էր ան, իրենցը, որ, այդպէս զարնուած գլխէն, կրակէ անցած մարագի նման սեւցաւ ու կկզեցաւ։ Գեղացին տարաժամ մահերը կը լծորդէ առօրեայ դժբախտութեանց ու կը մեծցնէ անոնց իմաստը։ Պակսողը կը դարձնէ տունին չարխ ը, ու մէկ տարին բաւ է, որ շ էն ընտանիք մը կոտրի մէջքէն ու շիլլին ծուռ, իջնայ-կործանի։ Ինչպէս, իրարու ետեւէ, խօսք մէկ ըրած աղէտները ափ առին անոնց տունը։ Ամէնէն առաջ սատկեցաւ սքանչելի երիվարը ` տունին շնորհն ու, առատութեան, պէրէքէթին խորհրդանշանը, հօրը հոգին ու Սողոմին աչքին լոյսը, որուն նման մաքուր, պճնազարդ, խելացի անասուն չհասաւ անոնց թաղը։ Սատկեցաւ, առանց հիւանդ ըլլալու, աղբիւրին առջեւ, ջուրի երակ մը կախ իր շրթներէն, իյնալով ծունկերուն եւ ա՛լ չելլելով։ Սատկեցան զոյգ կովերը, երկու օր ո ւան մէջ, համաճարակի մը զ ոհ։ Մեռաւ գրկանոց եղբայրը, առտուն տկար` իրիկուան չհասնելով։ Այս պատուհասները, զարմանալի արագութեամբ, կարծես տեսարանը պարապ չձգելու համար կարգադրուած` դղրդեցին անոր մօր հոգին։ «Ե՞րբ մինակ է եկեր ցաւը », ըսին անոր մարդիկ ու նայեցան իրենց գործին։ Բաղդատաբար երիտասարդ անոր մայրը ցաւագար, դիւահար բան մը եղաւ մէկէն, որ լալ անգամ չկրնալով, գլխեբաց կը վազէր գերեզման, կը պոռար էրիկին ու ձայն կ՚ուզէր անոր թաց հողքէն։ Մատ մնաց, որ խենթ են ար։ Գեղը կը ծանօթանար նոր-նոր ցաւերու, բոլորովին չլսուած գեղին տարեգրութեանց մէջ, ուր ախտերը կը պիտակուին քիչ բաժիններով։ Դասական ախտաբանութենէն օտար այս հիւանդութիւնները ունէին հասարակաց նկարագիր մը։ Անոնք կը տեղաւորուէին գրեթէ բացառաբար մանկամարդ կիներուն փորը – գեղացին չի ճանչնար արգանդը` դասական պաշտօնէն դուրս յղացքի մը տակ – կարմրուկ հարսներ կամ դէպի դալկութիւն նրբացած, աւշային կիներ, մայր` երեք-չորս զաւկըներու, որոնք կը ճուային ժամերով թաղին վրայ, արդար մեղաւորի արմանքին դիմաց։ Անոր մայրը ամիսներով տառապեցաւ։ «Կը բռնէր » զայն ցաւը, առանց որոշ պահի։ Այսինքն` կը մթնէին աչքերը ու չէին տեսներ։ Կը նետուէր դուրս տունէն, հնդկահաւի պէս պոռալով անդադար։ Կը ճեղքէր գեղը, մարդոց արգահատանքին, վախին մէջէն։ Կը հասնէր գերեզման։ Կը փետտէր մազերը, զգեստին պոչերը, սիրտը լացուորներուն։ Կը դառնար տուն, փետտելու համար սիրտը դրացիներուն, ամէնէն շատը իր պզտիկներուն։ Ու եղերական բան էր տեսնել անոր հիւծումը, որ կ՚աճէ՜ր։ Տունը իր հիմէն անգամ կը թուէր ազդուած ըլլալ։ Սպառեցան, ինչ ալ արագ` պահեստը, հարսնութեան շ արոցները, նեղ օրերու համար աս ու ան ծակը քուրջ ծրարիկով թխմուած արծաթ ու պղինձ դրամները։ Ծախ ո ւեցաւ, տարին չանցած` առաջին պարտէզը, աղջկան իբր օժիտ, դ եղերու եւ բժիշկի ճամբուն ` դուռ բանալով ուրիշներու։ Այս ամէնը` պայմանադրական կանոնաւորութեամբ, սովորութեան մը պէս, որմէ չունիս ազատելիք, մինչեւ որ կաշիդ ու ոսկորդ ձգուին քեզի իբր չմաշուելիք առարկայ։ Ասիկա մարող օճախը չէ, որուն պատկերը այլապէս սրտառուչ, բայց իր անողոք ճակատագրականութեամբը կը լռեցնէ տունին ոգին։ Փորձուած ցաւ մը, գործաւորը այս շիջումին, որ կը սկսի առջինեկ զաւակէն ու մէկիկ-մէկիկ, գրեթէ որոշ տարիքի մը, կը զարնէ գետին։ Հազուադէպ է, որ տղայ ազատի այս աղէտէն։ Ամէնէն ետքը ծնողները կը փակեն իրենց ետեւէն դուռը իրենց տունին ընդմիշտ։ Սողոմենց տունը, երէկ բարգաւաճ, առատութեամբ ու բարիքով բաբախուն (գեղացին կ՚ըսէ զանգակի պէս կոտտուն), մէկ օրէն միւսը, ըսես, նստաւ մոխիրի վրայ։ Այս փոփոխութիւնը, գեղացին կը մեկնէ, երբ տունին հոգին պակսի անկէ։ Կարծես ելլող մեռելը չէ կշտացած աշխարհէն ու իր շուքը կը սառեցնէ եւ կը գամէ պատերուն ու առաստաղին։ Շատեր, անգամ մը զարնուած այսպէս ալ, այսինքն` առանց վերի ծանօթ ցաւին, ա՛լ չեն կանգնած ` մղուելով մինչեւ հետախաղաղ կորուստ, օճախին քակ ո ւիլը, զանազան ճամբաներով։ Բերքին պակասը կը լրացնէ աղէտը։ Ու երէկ, անցած Զատկին, խաթուն տիկինը, որ պող-պող ապուրցուով կը մասնակցէր աղքատներու նպաստ հաւաքող մարմիններու, հիմա մութը կոխելուն, կը զարնէ օտարին դուռը, փոխ հաց ուզելու։ Բայց ասիկա հազուադէպն է։ Տղաքը – ամէն մեռել, որ մատաղէ կէս երկվեցեակը պակաս չի ձգեր – անգամ մը վեց ու եօթնէն անցնելէն ետքը, կ՚աճին ի հեճուկս բոլոր հարուստներուն։ Հա լ ին թող, մինչեւ անդրանիկին ժմնելը, ամբողջ արտերը։ Աստուած գիտէ իր ըրածը... ։ Պատկերներ չէին ասոն ք Սողոմին մէջ, հիմա գործին գլուխը, ոչ ալ փնտռուած ու պէտքի մը հպատակ մտածումներ։ Բայց կու գային անկանոն ու կողմնակի, մա՛նաւանդ գիշերները, անվաւեր տրտմութիւններէ վերջ, իր խուցին խորը, երբ կը դողդողար կարօտէն կամ կէս գիշերին, արթննալով իր խռովքէն, զոր կը բռնկցնէր Նալպանտենց հարսը, իր ծոցին թառած աղուընակի մը նման, փոքր, ոսկեգոյն ու իրաւ։ Երիտասարդութեան այս խուլ ցաւերը, տունին մէջ բաբախող էգ սա հոսումը, քանի մը պատ անդին անոր խորագոյն ըղձաւորումը, այդպէս գոյ, բայց անհուպ, կ՚ընէին զայն թշուառ, կործանած, նման յատակէն քակուած մութի մը, ուրկէ առնուած ըլլայ ընդմիշտ լոյսին խոստումը։ Այս դա ռ նութիւնը եկաւ կրկին ու անցաւ։ Բայց թեթեւ տարբերութեամբ մը։ Ի ՜ նչն էր, որ կը բաժնէր իր ներկան, մօտաւոր անցեալէն։ Որ կը շոգիացնէր իր անայց սենեակին մթերուած խոնաւ մելամաղձութիւնը։ Թռչուն մը, անպաշտ օ ն երգող, ծառի մը ծոցէն կամացուկ բացաւ իր երգը։ Անոր թեւին վրայ Սողոմը ինքզինքը գ տ աւ աւելի կանուխ օրեր…։ Երբ` տասնամեայ մանուկ, թաւուտի մը մէջ օձէ մը ազատեր էր ձգուլի ին (սոխակ) բոյնը ու ականջ լարած անոր գեղգեղին։ Տղու օրեր, առոյգ ու ջղո՛տ, որոնք դեղնութեան ցաւի սա պահերէն յետոյ կը հագնէին բացառիկ համ ու վայելչութիւն։ Խորացաւ անիկա ծոցը անոնց, պատրաստ անկողնի մը պէս, ձայնի այդ ոլորքն ի վար, ու գլխու ճօճումով անիկա ընկղմեցաւ տեւողութեան այն ծովին մէջ, որ մեր ամէնուն կեանքն է, հաւաքուած խառնիխուռն, ժամանակին սեղանէն ու իր, առէքը գրուած…։ Անիկա հոգին էր տունին։ Բախտը, համը, գեղեցկութիւնը։ Աչքին բիբը իր հօրը, որ յուզումէն կու լար վրան նայելուն, կարծես գիտակցելով աչքը բաց ու վերահաս բաժանումին, ու խմելո վ իր տղուն ձայնը, շունչը, մարմինէն քշուած օդը։ Ու «Առաքելոյ աղաւնոյ» շարակա՛ն անշուշտ, հաստ տէրտէրին կամ կատղած կոկորդին խորը վարժապետին, բայց դիւրաբեկ, զգլխիչ ու կապոյտ պարիկ` նոյն ատեն, որուն վանդակը կուրծքն էր Սողոմին։ Հոնկէ կ՚ելլէր աղաւնին ` լալու, լացնելու սիրտը մեղաւորներուն։ Իր տարեկիցներէն` ինչպէս ժամուն մեծ ու փոքր դպիրներէն ան կը տարբերէր այդ երկրորդ անձովը իր հոգիին։ Մինչեւ իր ձայնին «դառնալը»` ան իրեն հետ պ տը տցուց այդ պարիկը։ Ի՜նչ տղայ էր ինք այն ատեն։ Մեր բոլորին մէջ յաճախադէպ տկարութեան մ ը գնով, որ վտանգի կամ յափրանքի ատեն մեզ կը նետէ մեր առաջին պատանութեան` անիկա նետեց բրիչը բաց երկու քայլ եւ սուզուեցաւ դժբախտօրէն գեղեցիկ այդ անցեալն ի վար... ։ Ի՜նչ օրեր էին անոնք։ Հայրը` հայր նորէն, բարի, շաքար, օծութիւն ու նուիրում` հազար օտարին։ Թաղին` լրջութիւն ու պատիւ, իր անցքին սփռելով կուշտ, «աղա » մարդու վայելչութիւն։ Տունին հաց, ամրութիւն, սեղան ու լիութիւն։ Մարդեր կան, որոնց ծանր է շուքը ու դաժան։ Ուրիշներ` որոնց ընկալուչ է խստութիւնը նոյնիսկ։ Սողոմենց Դաւիթը մարգարէն էր` առանց անոր մեղքերուն։ Ու «օրհնեց Աստուած իր ծառան Դաւիթը »... ։ Ու լեցուած էր անոր մեծկակ բնակարանը գեղին բոլոր բարիքներովը։ «Օձին լեղին » իսկ չէր պակաս անկէ։ Առջինեկի բա՜խտ, այսինքն` աշխատանքին մէջ խարսխուած մարդուն` հրաշքի հեռանկար, որ մեզ կ՚ընէ վեր մեր իսկ տարողութենէն։ Երազի մը հետ մարդ մինչեւ գերեզման հաճոյքով կ՚ընթանայ։ Առջինեկի բա՜խտ – ձիթենիներէն եւ որթերէն, նո՛յնիսկ լեռնակողմի խոպաններէն, ուր ծեր կաղնիի մը խոռոչին մեղուները խորիսխ հիւսեցին, կատարեալ ընելու համար վկայութիւնը ժողովրդական տարազին – եղով ու մեղրով ։ ... Բայց պէտք է մեծնալ, աղուոր ու նուրբ մարմինով, բաց ու վայելչագեղ մորթով։ Ու աճիլ հոգիէն ու ձայնէն ու տասնէն նոր ելած` ոսկի զանգակէ մը իբրեւ, թափել սարսուռ ու թրթռում, գեղեցկութիւն եւ արցունք, երբ տակաւին մեր հագագը չէր պատռտած Աստուծոյ շնորհած խանձարուրը։ Ու դրացիներ ու հեռու ազգականներ, թաղին բոլոր տղաքը կը վազէին հոն, ձմեռ գիշերներուն, գինովնալու անոր ձայնով, որ արցունքի կը բերէր ծերերուն երաշտ` ինչպէս խպնուկ աչքերը հարսներու։ Փոքր-փոքր, շիթ - շիթ` անոր ձայնը առաւ աղը իր եւ ուրիշներուն արցունքին։ Ու դուրս հեղուած այդ յուզումներուն հետ անոր հոգին քիչ-քիչ ծծեց առջի խռովքները, որոնք մեր միամտութեան վրայ անդրանիկ ժանգերը կը բանին։ Նիւթական տառապանքէն, զրկանքի խորանէն դուրս է այս զկծումը։ Սեռէն առաջ, բայց անոր հեռամերձ ծփանքն է ատիկա։ Այդ խռովքները տղոց կակուղ սրտերը կը հերկեն, պատրաստելու համար անոր հողը` սրբազան սերմին, օրհնուած ու կնքուած սրբանօթի մը մէջէն։ Ա՜ն` որ արդար, բայց չերեւցող ու աճեցուն արեւի մը պէս հետզհետէ պիտի ճառագէ, ու պաշտպանէ պիտի սրբարանին անհուպ մաքրութիւնը, մա՛նաւանդ աղջիկներու ծոցին տաճարէն ու պիտի գունաւորէ մանչերուն ալ հասակը, հասնիլը, մարդանալը։ Ա՜ն` որ փոշիներու, քակորի, ամոնեագի, փուշի եւ պոռնիկներու խշտին պիտի չիյնայ։ Որ ապաժամ, աճապարող իր մագիլներովը – ինչե՜ր կարելի չէ տեսնել կաթիլ ճերմակ ջուրին մէջ – պիտի չբզկտէ իր տաղաւարը` խնայելու համար իր ամօթը աշխարհին։… Ի՞նչ է պատանին, եթէ չէ հոգը հացին, գեղին համար, կամ գերին գիրքին, քաղաքներուն մէջ։ – Անիկա սեռն է, որ կեղեւ կ՚առնէ եւ ուրիշ ոչինչ։ Գո՞յն։ Հա՞մ։ Արի՞ւն։ Բայց կը հարցնե՞նք ատոնք դեռ իր ծաղիկը չթափած կամ նոր թափած պտուղին։ Պիտի կենայ ասիկա ատանկ ճիւղի մը գերի, պիտի սպասէ, որ արեւը երկինքներէն պուտ-պուտ ճարէ վերը գրուածները եւ գայ հրէշին, պտուղ-բջիջին։… Ինչպէ՞ս աչքին ինկաւ հացին տոպրակը, որ օրուան ուտելիքը կը պարունակէր։ Զարմացաւ, որ դեռ ձեռք նետած չըլլար անոր, քանի որ աշխատողին համար, օտարի հողին, հացը տարբեր բան է, քան սնունդը, – տեսակ մը թիրախ, որ պիտի ընդունի անզօր ատելութեան մը ճիրանները իր միսին, մինչ սեփական հողին վրայ անիկա անուշիկ գոհացում մըն է, ուտելէ առաջ իսկ յագենալ մը, տունին տեսակ մը երկարումն է ատ բաց դաշտերը մինչեւ, հեշտական զգայութիւններու զարթումն է հոգիին մէջ եւ կը բաւէ հակակշռելու աղը թափուած քրտինքին եւ սպառումը դնդերներուն։ Վարձուոր տղաքը զայն նոյն նժարին կը դնեն սիկարին հետ։ Կ՚ուտեն վրէժով եւ անժամանակ։ Տոպրակին հետ տեսած էր ձին ալ։ Ինչո՞ւ օտար գտաւ կենդանիին նայուածքը, կախ ու ճանճիկներէն հովահարուած։ Կենդանին լաւ կը ճանչնայ իրեն կապուած աչքը։ Անշուշտ ան չի հասկնար մեր տառապանքին կամ ուրախութեան զսպանակները, բայց կը հասկնայ տառապանքն ու հրճուանքը։ Ուրիշ օր անիկա սիրական ընկերն էր Սողոմին, անոր լռին խօսակիցը, որ իր ձեւովը պատասխան կու տար։ Այսօ՞ր։ Հեռու իրարմէ։ Եղաւ ատեն մը, որ անոր ուղեղը չկրցաւ աշխատիլ ` առնուած լոյծ մշուշէ մը, որ կը հաւաքուէր անոր մարմինին զանազան ճահիճներէն։ Ասիկա կայ մեր մտքին ենթակայ երեւոյթներուն մէջ, երբ մեր մտածումը յանկարծ կը խրի մեր մարմինին որոշ մէկ մասին ու կը քայքայուի ցեխն ինկած արեան թելի մը նման, ու նորը չի յառն ե ր` տեղը բռնելու։ Արտաքին զգայութիւններ, իբր հակահարուած, կ՚ընդմիջեն այս ընդարմացումը։ Անիկա նպաստ գտաւ օձ մը հալածող բազէէն, որ քսան քայլ հեռուն իր ոլորքները կ՚ընէր կածանի մը վրան, արգիլելու համար սողունը, որ յառաջանայ հանդիպակաց թուփը մինչեւ։ Ան հասաւ տեսարանին։ Իժ մըն էր, փառաւոր, որ իր գլուխը շան պոչի մը նման կը բարտէր ու կը ցցէր։ Թռչունը հեռացաւ Սողոմէն զգուշաւոր։ Սողունին անհետացումը ձիթենիի մը խոռոչին մէջ` յիշեցուց պատկերը, զոր գիրքի մը մէջ դիտած էր պզտիկութեանը։ Եւան խաբո՜ղը։ Մե՛ղքը։ Բերին զայն` ինչպէս Յովհաննէս Մկրտիչի գլուխը, կարծես ոսկի սկուտեղի վրայ։ Ինչ ալ ըսենք չենք կրնար հերքել մեր ներքին նուա ղ ումը։ Տուէք ատոր ձեր ուզած անունը, փոխ առէք կր օ նքներէն ցանկալի պատգամները։ Ժխտական շղարշ մը զգայութիւններու իրական է, ինչպէս նոյն այս շղարշին հակադիր երեսը։ Մենք կը դառնանք անոնց շուրջը, ու կը ջանանք խուսափիլ ճակատումէն։ Մերձեցում, նահանջ, յետոյ նոյն խաղը նորէն։ Այո՛։ Որպէսզի` դանդաղի հոսանքը, աղտոտ ու դժպհի ստուգութիւնը, որ երբեմն կ՚ըլլայ մեր ներկան։ Բայց չկրցաւ խուսափիլ։ Ի հեճուկս իր աջ ու ձախ յածումին, ան, զգայութիւնը, եկա՛ւ, չքաւոր, ծառայ տղու անպատսպարելի ամօ՜թը։ Ու պրկեց ` կճրտելով իր ժանիքին տակ կծիկները անոր ջիղերուն։ Անհուն բեկում եւ խեղճ տրտմութիւն յաջորդները եղան նուաստացման այդ հեղեղումին։ Խորտակուեցան զինքը ոչ հպարտ, այլ կանգուն ընող լարերը կրկին։ Այս քանիերո՜րդ անգամն էր, որ այսպէս կը կործանէր անիկա։ Ու եղաւ վերջապէս ա՛ն` ինչ որ սա պահուն օտարներուն ալ աչքին, – ուրիշին հողին շղթայակապ գերի մը, քիթը մխուած ակօսին ու գուղձին, տարագրուած` բռնի` իր երիտասարդութենէն ու, անկշի՜ռ, պիտի յանգէր անիկա չքաւոր ու անսիրտ հարսնիքին, առագաստին` օտար աղջկան մը հետ, զոր չէր իսկ տ եսած շէնք-շնորհք. անկէ ալ` գեղին միջինը շինող անունին բանակին, ապրող միայն մութին համար, մանրուք, քիչ, խեղճ կնիկի մը ծոցին, առանց ցերեկի։ Առանց ծանրութեան։ Առանց արժէքի։ Որ չխօսի պիտի ամուր։ Չքալէ, բարձր։ Ընէ մէջքը քիչ ու ջնջուած։ Գրեթէ երազի մը ետեւէն նայո ղ մը հիմա, երբ միտքին ցաթեց գիշերուան ամենազօր երիտասարդը, հերոսը, որ անրջային, անկարելի ծոցէ մը կը բխէր ու կու գար դաշտ, գեղին երեսին։ Ինկաւ ձեռքէն տոպրակը` կուշտին, կոշտ ու տգեղ։ Ատելի էր ինքը իր անձին։ Ու այսպէս, ձգուած` հողին, աղքատութեան, երազին ու ցնորքին փոփոխ ասեղներուն, անոր սիրտը պուտ-պուտ դուրս տուաւ պատանիին վերջին խակութիւնները ու առաւ կեանքին առաջին աղերն ու կսկծանքը։ Եւ անոր մէջ անտես մատներ հէնքը կը նետէին գալիքին ոստայնին։ Մինչեւ կէսօր ան անցաւ այս յաջորդական ստեղներէն։ Անոր հոգին առաջին մարզանքները կ՚ընէր զգայութեանց սուսերումին, որ կը խածկոտէ մեր պատանի անկնճիռ տախտակը ու ակ օ ս-ակ օ ս կը հերկէ մեր հողը ` առնելու համար դէպքերուն կայծակն ու կարկուտը։ Երկաթ ը հնոցին կը տաքնայ ու ջուրին կը մխուի։ Տղամարդը արիւնին մէջ կը մխուի դէպքերէն կարմրելէ յետոյ։ Ով որ կրկէս կը նետուի, առանց կարծրութեան, առանց հոգեկան պողպատումի, պատենազուրկ կրիայի մը կը նմանի։ … Կէսօրին անիկա դարձած էր համեմատական դադարի։ Ելաւ տագնապէն պիրկ ու հզօր։ Երկու բեւեռներ` իր ներսը հիմա, Նալպանտենց հարսին ու Նալպանտենց վտանգին լուսանկարները իբրեւ։ Յետոյ զգաց, որ սկիզբէն իսկ ուրիշ չէր եղած այս տագնապը։ Բոլոր շրջանումներու, շրջառումներու ընթացքին, բոլոր խաւարումներուն ու բռնկումներուն վերեւէն չպակսեցաւ «ճառագել » է գիշերը, իր ահաւոր առասպելով։ Յետոյ թուլցա՜ւ։ Երա՜զ մը, այս ամէնը։ Բայց չտ րուեցաւ իրեն` գոհունակութիւնը, զոր մղձաւանջի մը քայքայումը կը տարածէ մեր ներսը։ Կը տանէին զինքը. ու ինք գիտակ էր այդ ձգումին, որով դժուար բեռները մեր հոգին կը կաղացնեն։ Կ՚երթար, կործանումի հակած տունի մը նման, որուն չենք համարձակիր սեփականութեանը հաւատալ կամ մահը վճռուած հիւանդի մը նման, որուն չենք կրնար հաշտուիլ։ Ան հեռու էր բացատրելէ այս հակամարտ զգայութեանց յաջորդումը։ Իր օտարացումը ինքնիրմէն, ուրիշ մը, ուրիշներ ըլլալու յարմարութիւնը, աւելի ճիշդ` գալիքին ընդաղօտ զգեցումը, որով պիտի տրուի մեզի դիմաւորել մեր մօտաւոր ճակատագիրը` կը պարունակէի՞ն այն քանի մը նշանները տարտամ այն մարդուն, զոր կը կրէր անիկա արիւնին մէջ, – հիմա խակ, բայց ուրկէ օր մը, շատ մօտաւոր օր մը դուրս պիտի ժայթքէր անիկա, անակնկալի բերելով գեղին չափ զինքը մանաւանդ։ Փայլա՛կ մը, այդ պահը, բայց անոր պէս հատու, որ հաւաքեց, կարծրացուց իր լխկած, ուժաթափ անձը։ Անոր թուեցաւ լայննալ, մեծնալ ու փռել ինքզինքը սա վերի գեղին, առջեւի դաշտին ու դէմի լեռներուն վրայ, այնպէս` ինչպէս ըրեր էին ուրիշներ։ Ինչպէ՞ս ծնած էին այդ տարօրինակ տղաքը ։ Խենթե՜ր…։ Անշո՜ւշտ։ Ու անգամ մըն ալ իր մտքին վրայ շ ր ջեցաւ Նալպանտենց Աղուորին անկողինը, զուտ զգայութիւն, հով ու կրակ ու զուտ խենթութիւն։ Այս եղծումի պատկերներուն ներքեւ անիկա հաստատեց իր մէջ ա՛ն` որ կը բուսնէր։ Ինչպէ՞ս կերաւ հացը, այսքան ընդարձակ մտալլկանքէ մը ետք։ Բայց կերաւ, մինչեւ յետին փշրանքը։ Ու ամէնօրէն տարբեր լիութիւն մը քշեց իր մարմինը դէպի դուրս։ Անիկա տակաւին հաստատեց ուրիշ շ արք մը զգայութիւններ ալ, որոնք կապ ունէին իր ուռած ու հանգչած փորին հետ։ Յետոյ միայն տեսաւ, որ անակնկալ ու բացառիկ էր սնունդը։ Ե՞րբ մորթուած ու տապկուած` հա՛ւը։ Յիշեց փեսաները, որոնք ծոցի գիշերին յաջորդող ցերեկը խնամուն տունը կ՚երթան, պաշտօնական հաւը ուտելու, թափուած արիւնին հեռաւոր խորհրդանշան։ Գոհ էր ու հաստատ։ Փորը` աւելի քան կուշտ։ Հոգին` իւղոտ։ Ոտքի ելաւ։ Բան մը փոխուած էր մէջը։ Կազդուրուած էին ջիղերը մանաւանդ, որոնք խենթեցնող գիշեր մը ամբողջ ու սա խռովայոյզ կէս օ րը մշտապէս լարուած, յոգներ էին ու ստեղծեր անոր մէջ յոռետես, յոռեգոյն հակումներու, տրամադրութեանց փոփոխական հանդէսը։ Բայց կերակուրը, առանց իր գիտութեան, աւլած-տարած էր իրմէն ժխտական տարրերը։ Եւ կը դառնային իրեն ուրիշներ, այս անգամ քաղցր ու արու։ Անոնք կը շինէին, կը կրկնէին իր այն վիճակը, որով զգեստաւոր` դուրս էր ելեր Աղուորին ծոցէն ու անցեր գեղամէջէն։ Խեղճ տղան ի՜նչ պիտի գիտնար, որ հաճի Աննան իր սպառած ջիղերը ամոքելու, քաղցրաւէտելու դերը յանձնած էր իւղերուն ամէնէն տարօրինակին, որ խելօք ու մերկ կը պառկի գուբին տակը, բայց մարդուն միսերէն ներս տարփանքի առուակ մը կ՚ըլլայ առ ե րեւոյթ անմեղութեամբ, բայց սողոսկուն ու աննահանջ, ձէթին` որ լուցկիի քիթով մը հրդեհ կը դառնայ ու մեր ներսը բռնկած տաճարի մը նման լուցավառ կ՚ընծայէ։ Անիկա կը տարբերի գինիէն, որուն խելագարող մշուշը այնքան անկումներ ու կործանումներ կ՚անթեղէ իր մէջ։ Անիկա կը տարբերի միւս իւղերէն, որոնք տեղին համեմատ մարդը կ՚ընեն ուժգին, գազան, բռնաւոր կամ թեփ։ Լիճին շրջակայքը սիրոյ ոճիրները ամէնօրեայ ըսուելու չափ յաճախադէպ են այն գիւղերուն մէջ, ուր խաղաղութեան իւղը սնունդին հիմնամասը կը մնայ։ Աւելի ներսերը, հո՛ն` ուր չ՚աճիր ծառը եւ ոչխարին իշխանութիւնը կը սկսի, հովիտներու ու լայնարձակ դաշտերու մէջ կկզած գեղեր, մարդիկ սմքած են ու խելօք։ Ու անոնց վերեւ ո՛չ ոճիր (սիրոյ), ոչ ալ երգ կը սաւառնի։ Իմաստուն եւ յիմար կոյսերուն հեքիաթը ձրի յօրինում մը չէ։

Կազդուրուած, ինքնամփոփ, սիրելով կեանքը, արեւը, ծառերը, մա՛նաւանդ իր երազը` ան աշխատեցաւ։ Ուրիշ պիտի չըլլար պատկերը ը նտանիքի հօր կամ նորոգ կարգուած երիտասարդին, որ իր գործը, տեղը, քրտինքը չի տեսներ, վասնզի իր տունին հեռանկարը կենդանի մշուշի մը պէս կը պտըտի իր դէմ։ Եկան, բարեւեցին, կատակեցին ու անցան քանի մը ընկերներ, որոնց հետ իր բառերը հնչեցին փոքր տարբերութեամբ մը, իրեն համար անզգալի` բայց որո՛շ` լսողներուն։ Սեփական հողի վրայ աշխատողներ` անոնք կանուխկեկ կը դառնային գեղ։ Ուրիշ անգամներ այս զգայութիւնները ու անոնց հակահարուած մտածումները ան կը դատէր աղքատութեան պարունակէն ու կը հայհոյէր բախտին։ Բայց ահա նո՛րը։ Երբ մարեցաւ անոնց ոտնաձայնը, անբացատրելի թախիծ մը սողոսկեցաւ իրմէն ներս։ Տրտմութեան ընդհանուր զգացումը, մինչեւ այդ օրը բարկութիւն եւ յուսալքում արժած, որոշապէս կապուած կը մնար ջերմութեան զգացումի մը։ Թեթեւ ու եղկ կրա՜կ, ուր աղուամազն ու բուրդը, բամպակն ու կնոջ մը միսերը ծուէններ են նետած։ Անոր իմացականութիւնը զօրաւոր չէր այս խառնուրդը դատելու եւ գտնելու վաւերական ակը այդ բխումներուն։ Շարունակեց իր պղտորումը սակայն։ Բեկուած, անհամ ու ջղայնոտ, մինչեւ որ ուրիշ բանուոր մը հեռացաւ իր կարգին, նոյն ճամբայէն, ինքնատուր իր երգին, որ թարմ պատմութիւն մըն էր սիրոյ ով գիտէ ո՛ր հեռաւոր գեղին մէջ արիւն ու արցունք արժած եւ հիմա քաղցր ժապաւէնին պէս բանաստեղծին` կը տարածուէր միջոցներուն վրայ, խորունկ ու շնորհալի։ Այս երգերը կը ճամբորդեն հովին թեւերովը եւ կ՚ընտելանան իրենց նոր միջավայրին։ Հանգիտութիւնը, ի վերջոյ, կը փոխէ անուններն ու տեղերը եւ օրերով անդին «վառուած » այդ կրակին հուրքը սեփականութիւնը կը դառնայ այս ու այն տունին։ Երբեմն կը քաղցրանայ, մոռցնելու չափ իր բխումին սկզբնական ճապաղիքը, ազատուելով իր եղերական հանդերձանքէն ու դառնակսկիծ համէն, մտնելով նոր կալուածին մէջ։ Ու կ՚երգէր պատանին խոպոպները սանդուխն ի վար սիրականը դիմաւորող աղջկան ու անոնց սարսուռները տղուն այտերուն։ Ու կ՚երգէր տակաւին «անգութ աղջիկները », որոնց գեղեցկութիւնը մահուան շունչին հետ բորբոսի սահմանուած է։ Ու կայ մահը տղուն` ինչպէս այդքան ըղձացուած բաներուն, կիներու մարմինէն։ Գնաց տղան։ Բայց Սողոմին շրթներէն կաթկթիլ առաւ յիմար տողը`

Փարչը գինին չը մնաց,

Փարչը գինին չը մնաց.

Ճամբիկդ անուշ հայելէն

Աչուիս արին չը մնաց…

որ կախուեցաւ, յամառ ու երկար անոր հոգիին տաշտերէն…։

Անոր ականջը, բացառիկ յիշողութեամբ, մէկ անգամէն կ՚առնէր բառն ու մեղեդին։ Վերադարձաւ իրեն ահաւոր իր տրտմութիւնը։ Դրաւ Աղուորը սենեակի պատուհանին ու տարածեց, սրտադող ու խուզարկու՝ անոր նայուածքը դէպի ճամբաները։ Ի՜նչ խենթ էր ինքը։ Ու կրակէ այն ամպը կրկին, որուն ծանօթ էք արդէն։ Տունին պատկերը՝ անպարտկելի, աւելի քան մինչեւ հիմա իրեն ծանօթ որեւէ կարօտ, կ՚այրէր զինքը։ Սրբուեցաւ ցերեկը, ձիթաստանը, ամբողջ դաշտը մէկ անգամէն։ Ու գիշեր էր անոր մէջը։ Ու դուք գիտէք դարձեալ անոր գիշերը։ Այնքան համով սա ձիթաստանը մէկէն կորսնցուց իր հրապոյրը, եղաւ անհանդուրժելի, դժոխքի տեսակ մը գաւիթ, ուր շարժումն ու դադարը հաւասար տանջանք կու տային իրեն։ Օրը ինկաւ իր լայնքէն, փոքրացաւ, նեղացաւ մանաւանդ, անսահման երկարաձգմամբ մը։ Հզօր, որոտագին ցանկութիւն մը, վտանգի ատեն կոչնակը ծեծող ուռնակին պէս, կը հարուածէր կուրծքին վանդակը ու իր նեարդներն ի վար կը շառաչէր բիւրաղի մտրակի մը նման, – տեսնելու Աղուո՛րը, արեւին լոյսով, բռնելու անոր մէջքը, սա արեւին գրկելու, «բերնէ բերան ու մազէ մազ»՝ ինչպէս կը պատկերէր երգը։ Պապակը այնքան ուժգին էր, որ նման պրկումներու անծանօթ անոր մարմինը կը թրթռար հեւացող նուագարանի մը նման, բազմաղաղակ ու բացորոշ։ Ի զուր իր կտորիկ մը խելքը միջամտեց տագնապին, իր աչքին բերաւ ու գամեց իր դիրքը, վարձուոր ծառայի, տիրացու տղի խեղճ դիրքը։ Զայն կը մշտէին իրմէն վեր, ասեղէն աւելի սուր մղումներ։ Փնտռեց՝ ջերմահար աչքերով արեւը, որ ամպի մը պարոյրին մէջ գացեր էր փշրուելու։ Հայհոյեց։ Մօտ էր լալու ու առարկա՞ն այս կիրքին, – դանդաղութիւնը արեւուն։ Գրեթէ նուաղում եկաւ վրան, երբ խորհեցաւ օրը իրկուն ընելու հարկին։ Բայց ուրիշ ի՛նչ կրնար ըլլալ ճակատագիրը ծառաներուն։ Ի զուր, անգամ մըն ալ, աւելի տրտում բանաձեւումներ հրաւիրեցին զինքը զգուշութեան։ Բարձրաձայն հարցուց վերջապէս, – «Որո՞ւնն էր կնիկը»։ Բայց մեծ մասը մեր պատասխաններուն մեզի կու գան մեր զգացումներէն, շատ քիչ անգամ` խելքէն։ Մինչեւ այս տագնապանքին սառիլը որոշումի մը մէջ՝ անիկա ապրեցաւ քանի մը երիտասարդութիւն, ինչպէս կարգադրուած է անիկա մեր ամէնուն մէջ։ – Չէր դիմացած։ Անիկա գրեթէ մտքով – աչքերը լաւ չէին տեսներ ու շուտ կը մոռնային – հաւաքեց ձիուն չուանը, կապեց վրան բրիչն ու բահը, սովորականին հակառակ կողմէն – դուրս էր անիկա իր ըրածներէն ու քիչ կը տեսնէր – նետուեցաւ կենդանիին վրայ թռչունի ոտքերով ու քշեց սանձարձակ, աւելի քան պաշտօնական քառասմբակը։ Ե՞րբ, ինչպէ՞ս, ինչո՞ւ այս խուժումը դէպի իր բնազդները։ Բայց այս վճռականութիւնը յայտարար փաստ մը նոյն այդ բնազդներուն տեսակարար կշիռէն։ Հակառակ անծանօթ իր մարմինին՝ անիկա այդ պահուն իսկ փաստը կու տար իր ապառնիին։ Անիկա գեղին մէջ մէկը պիտի դառնար, այսինքն՝ կուսաներու, ոճրագործներու, հերոսներու զգացումով խենթերու գիծէն մէկը։

Ճամբորդներ, գեղ դարձող, տեսան զինքը վախով, յետոյ՝ զարմանքով։ Քառասմբակ արշաւ մը, ատանկ օրուան հանգստութեանը մէջ, կը կապուի գէշ լուրերու։ Վտանգ, աւազակներու կողմէ յարձակում, սպանութիւն այդ ձեւով կը հաղորդուին գեղին։ Անոնք` ճամբորդները, հարցում ուղղեցին սուրացողին ու չարժանացան պատասխանի։ Ենթադրեցին շատ բան, ամէնէն յետոյ նորելուկ խոցտուկը, – յանկարծական խիթը աջ աճուկէն վեր, որմէ երեք հոգի մեռած էին անցած ամսու ընթացքին։ Ու մեղքցած, վայը հալածելով, «մարելով» Սողոմենց Սողոմէնին, որ էրկանը ցաւէն հազիւ աչք բացած, պիտի փետտէր ինքզինքը առջինեկին գերեզմանին ու «կատարեալ» խենթենար։ Կը խօսէին անոնք, հետեւելով ձիուն փոշիին, որ ամբողջանալու ատեն իսկ չգտնելով՝ կիսակամար թաւալում մը կ՚ըլլար ու կը հալէր։ Սողոմը տուն հասաւ կոչնակէն առաջ։

Դրան առջեւն էր հաճի Աննան։ Մամո՛ւկ։ Պողը կոկ։ Այդ խնամքէն յայտնի էր, որ ան պատրաստուեր էր ժամ երթալու։ Գոյնը նետեց պառաւին։ Բայց անմիջապէս՝

-Ո՛ր տեղդ կը ցաւի, - ըսաւ ու մօտեցաւ։

Նոյն այդ միջոցին անիկա զննած էր դրացիներուն պատուհանները, ուրկէ գլուխներ դուրս ինկած էին ձիուն աղմուկէն։ Դռնառաջի կիները, հետաքրքիր, անակնկալի եկած ու խառնակիչ՝ շարժեցան իրենց նստատեղէն։ Թեթեւ՝ սկսաւ աղմուկը։ Ատեն չթողուց, որ խօսին, խօսի մա՛նաւանդ տղան։ Խղդեց՝ իր ինքնահոս դատումներուն մէջ հաւանական պատասխանը, ու աւելի՝ կիներուն միջամտութիւնը։ Երբ ձին առաւ ներս տղան, հաճի Աննան դուռը դրաւ իր մղլակին, առաջացուց կենդանին դէպի ախոռը ու շինելով տիրոջը, հարուստի խստագին դէմք մը, աւելցուց՝

-Ինչո՞ւ ասանկ կանուխ եկար։

Տարօրինակ էր, որ բառերը տկար էին՝ դէմքին հակասելու աստիճան։ Հարցումին հետ ան մտած էր հոգեբանութեանը մէջ նոր փեսաներուն, որոնք հարսնիքի առջի շաբթուն, դիմանալու անկարող, այսպէս կանուխ փախ կու տային գործատեղէն` գեղին մէջ հեգնուիլը աչք առնելով։ Պառաւը կարմրած էր ամօթէն, ու փլած՝ իր խստակառոյց պատեանէն։

Տղան չկրցաւ ամրանալ նոյնիսկ վճռուած սուտին, որուն վրայ խարսխուած՝ ան ըրեր էր քայլը, – մտացածին ցա՛ւ մը։ Սուտը վարժութիւն մըն է ու, այդ գիծով՝ բնական։ Տարիներով մարզուիլ մը միայն համ կու տայ անոր։ Սեռային գետինէն սուտը չի պարտկուիր։ Նախանձը անկարող սուտ մըն է, այսինքն՝ պարտկուած մը։ Ընկճուած, կարօտալից, աչքովն ու ականջովը փնտռելով ա՛ն՝ որ չկար, ու ատկէ կրկնապէս խորտակուած՝ ան պատասխանեց վռնտուելէ վախցող մուրացկանի մը պէս խեղճ.

-Եկայ։

Դեռ անոր մէջ չէր ճեղքուած կճեփը։ Կապուեցան անոր պռկըները։ Պառաւին նայուածքը հասեր էր սրտին։ Ու անիկա կարմրեցաւ աղջկան մը պէս։ Մատները, պարտկելու համար իրենց դողը, կը խաղային գօտիին փաթովը։ Նեղցաւ, ամփոփուեցաւ, գլխուն կործելու չափ՝ բակը։ Աղուորը չէր երեւար։ Յիշեց արեւը, որ վերցեր էր բակէն եւ որուն լոյսին մէջ ան փափաքեր էր տեսնել անոր մարմինը, ինչպէս ձիւնէ շղարշ մը ոսկի ջուրի մէջ։

-Ձին նե՛րս քաշէ։

«Ներս»ը ախոռն էր։ Պառաւը անապահով գտաւ բակը։ Գլխահակ, կամազուրկ՝ Սողոմը առաջ քշեց կենդանին։ Կը հետեւէր հաճի Աննան բարկութենէն գրեթէ կապուտցած։ Հակառակ մեր բոլոր զգուշութիւններուն, մենք կիրքինն ենք, ամէն անդրանիկ բխումի։ Մտաւ անոր ետեւէն ախոռը, դուռը կէս մը փակելով – կը վախնար լոյսէն, աչքերուն հաշուոյն, հիմա՝ որ անհանգիստ էր գալիքէն ու անհանգիստ էր աւելի մռայլ բանէ մը – ձայնը իջեցուց ու կսկիծով զգաց, որ այդ ձայնը շատ աւելի վար կը մնար իր առօրեայ ծաւալէն։ Դուրսէն լսող մը պիտի կրնար ընդունիլ զայն գրեթէ մտերմական, եթէ կտրտուած չըլլար անիկա խորունկ յուզումներէ, որոնք հազիւ-հազ կը պարտկուէին անոր վաթսուն տարիներուն ներքեւ։ Կե՞ղծ։ Բայց մոռցած էր ըսածը ու ըսելիքը։ Գտաւ թելը։ Բայց իր շրթունքները անկարող էին կաղապարելու ինչ որ կը հաւաքուէր անոր զգայնութեան ամենախուլ անկիւններէն, այնքան տագնապը, այսինքն՝ անոր սկաւառակը, անոր ոլորտը, իրականութիւնը, կատարուած մեղքը, սա մատ մը տղան (որուն էրիկմարդութիւնը դեռ անվաւեր կը թուէր իրեն, եւ որ սակայն Նալպանտենց փարթամ արիւնին կը խառնուէր ու ի՛նչ ճամբով), մինչեւ հիմա իրեն հետ բառ մը իսկ չփոխանակած իր հարսը, անոր արգանդին շուրջը դիզուած մութն ու խորհուրդը իրարու կ՚աւելնային աւրելու, խենթեցնելու համար մտածելու իր կազմածները։ Ան քանի՜ ծունկ աղօթք էր քաշած ցերեկին, սա դժնդակ սենեակին մէջ, ուր հին ստուերներ եկեր ու դպեր-անցեր էին իրեն։ Հաճի աղային ոսկեկոթ մտրակը եւ ուրուականին կռնակին շրջուած երեսը։ Քանի՜ հարիւր Տէր ողորմեա ։ Ու եօթը գլուխ ոչխար՝ մատաղցու։ Ի՜նչ ապուր էր իր թափածը։ Ժամերով անիկա հնհնուքի տակն էր բանի մը, զոր սովորութիւն է խղճի խայթ անուանել եւ որ հարազատ չի բացատրեր պառաւին լլկումները։ Ի՜նչ կատաղութեամբ անիկա սպասեր էր խնամի Բաբէթին։ Ձեռքն անցնէր, բզիկ-բզիկ աղար պիտի անոր միսերը։ Կե՞ղծ, պառաւին շե՜շտը, սա կիսամութ խշտիին մէջ, ուր մարդկային ձեւ մը կը խառնուէր ստուերին ու չէր կրնար ջնջուիլ։ Բայց անիկա հոդ մտաւ, հաստատ մեղքերով։ Ինքզինքը քիչ մը պատսպարած դրան շուքով, թողած մա՛նաւանդ խաւարին մէջ տղուն ամէնէն երկիւղալի մասը, նայուածքին մարզը, խաւարին մէջ, ան ընդունեց իր իսկ պատրաստած ճակատամարտը, զոր որոշեր էր յետաձգել, անորոշ ժամանակով։ Վախկոտ, կոտրուած, անապահով՝ արդիւնքէն։ Բայց առաջին բառերէն յետոյ գործողութեան ջերմութիւնը վարակեց զինքը, ազատեց աւելորդ շարժումներէն։ Ան ամրացաւ, Նալպանտենց հարսի իր մուշտակին պատկառանքէն ու հարուստ տիկինի իր նախապաշարումներէն։ Գտաւ ինքզինքը այն շեշտին մէջ, որ ընտանի էր իր երիտասարդութեան՝ ինչպէս տիկնութեան շրջաններուն եւ որուն տարրերը իրեն ճարուած էին դռնառաջքի կամ ատեաններուն մէջ իր ճիչերէն ու պերճութենէն։ Տղան լուռ կը հետեւէր անոր բառերուն, առանց ընդմիջման, չհամարձակելով փոխել տեղը կամ աչքերուն ուղղութիւնը։ Գրաւուած այդ քարոզէն հազար հեղ աւելի արժող բանէ մը, բայց վախնալով նոյնիսկ ատոր հաշուոյն։ Թողուց, որ հաճի Աննան քաղէ, աջ ու ձախ, ուզածին պէս ու չափ։ Մտիկ կ՚ընէ՞ր։ Իրողութիւն էր, որ կը հասկնար ինքզինքը, այսինքն՝ իրմէն ուզուածը։ Ու ահա պառաւին դաշնադրութիւնը իր մերձաւոր իմաստին մէջ։

-Սողոմը, ա՛լ կապուած սա տունին շատ հազուադէպ պայմանով, պարտաւոր էր շատ մը բաներէ առաջ հաշուի առնել հասարակաց աչքը, կարծիքը, գեղին ամենազօր էակը, պառաւին բառով՝ ալէմ ը, որ աչքը չորս բացած կը հետեւէր Նալպանտենց տունին բոլոր անցուդարձերուն։ Ան կը հսկէր մա՛նաւանդ անոնց ծառաներուն, որոնք բամբասանքի աղուոր նիւթ կ՚ըլլային շահագործողներուն լեզուին տակ։ Սողոմը աւելի մօտիկ կը մնար անոնց ճիրաններուն, տրուած ըլլալով երկու տարին՝ այս տունին մէջ։ Բայց մարդոց լեզուն հացի տոպրակ չէ։ Սողոմենց Սողոմը իր աղքատ ինկած տունին համար – Աստուծոյ կամքովն էր ամէն բան, ելլելն ու իջնելը Անոր մատին կը մնան կապ – պարտաւոր էր, քանի մը տարի, ակռան սղմել ու շահիլ, պարտկել իր մայրն ու աղբրտանքը։ Աստուած ոչ մէկուն միննէթին տակ կը մնայ ⁷ ։ Ինչպէս չի մնար ինքը՝ հաճի Աննան։ Նալպանտենց պէս տուն անիկա մոմով որ փնտռէր, չունէր գտնելիք։ Ոչ մէկը պիտի վճարուէր այնպէս՝ ինչպէս Սողոմը, իր բախտակիցներէն։ Յետոյ կը հրաւիրուէր անիկա խորհելու շատ մը բաներու՝ շատ մը կէտերէ։ Կատարուածը, որքան ալ «մեղօք», ամօթ, կը գտնէր արդարացում իր իսկ ազդակներէն, թերեւս կը սրբանար, եթէ երեսը քաղցր ընէր վերի Ամենակալը, որուն զօրքին անգամ մըն ալ մեռաւ պառաւը` խաչակնքելով ջերմեռանդ։ Երազին քաղցրութիւնը հոս անցած էր բառերուն, որոնք եղան մեղմ, սիրաւէտ։ Այդ օրէն, առաջ Աստուած (խաչակնքեց կրկին) հաճի Աննան գիտէր ընելիքը։ Անիկա երբեք «ներքեւ մնացող» չէր կրնար ըլլալ։ Մինչեւ իր մահը, մէկ աչքը բաց պիտի պահէր Սողոմին վրայ, նոյնիսկ կարգուելէն ետքը, տեսակ մը խորթ զաւակի պէս հովուելով ու պաշտպանելով զինքը, հասնելով կնկանը, Աստուած ուզէ՝ զաւակներուն բոլոր կարիքին։ Մինչեւ ատ օրը Սողոմը աս տունին տղան էր։ Զգաց, որ սուտ կը խօսէր, բայց հոսանքին ջերմութիւնը զինքը նետեց ծանծաղուտէն, ուր կը խրին մեր բառերը, երբ պարունակութիւն չունին կամ կեղծ են։ Բայց ատիկա պտիկ մը բան էր հաճի Աննային պերճախօսութեան մէջ։ Քանի՛ կը բացուէր, սիրտը, ա՛յնքան կը թեթեւնար։ Բառերը նոյն համեմատութեամբ կ՚իրաւնային ու կը զեղուէին անորոշ հեղանիւթով մը, որ կ՚իւղոտէր տղուն ջիղերը։ Բա՛ն մը, շատ մօտիկը՝ տարփանքին, բայց չըլլալով զայն։ Գեղը քառսունէն դուրս պառաւները դահացած կովերու կը նմանցնէ եւ անկէ վեր ամուսնութիւնները՝ Աստուծոյ զուլումը կ՚ընդունուի էրկանը մեղքերէն։ Նեղութեան մէջ ճարուած այդ ողոքիչ, պարզ, սիրտ առնող լեզուն գտաւ իր ճամբան։ Օտարապա՞շտ խառնուածք, երգովը վարակուած, օտարին վազելու հի՞ն վարժութիւն, ուրիշին տառապանքը մեղմելու ազգային խո՞ւլ բնազդ, ո՛րը որ կ՚ուզէք։ Սողոմին մէջ շարժումի ելան նոր լարեր։ Գթութիւնը երբեք հաշիւ մը չէ պատանիին մէջ։ Հակադրութի՛ւն մը, հերքում մը՝ թերեւս։ Ինքնիրեն հակասել մը։ Տարազը կը բացատրէ ձեզի քաջերուն վայրագութիւնը, որ կը սղոցէ կիներուն ստինքները, բայց կը վերածուի քիչ մը անդին ծունկ մը սիրոյ աղջնակի մը դիմաց։ Անիկա մտաւ տառապանքին մէջ հաճի Աննային ու ջիղերը կը ծծէին այդ եղկ հոսումը, թոռմած, բայց համեղ պտուղէ մը ինչպէս, որ աւելի մատղաշ մարմինէ մը արձակուելու պարագային ով գիտէ ի՛նչ խռովքներ պիտի ճարէր։ Ու ահա նոր բաներ։ – Սողոմին վրայ պարտք կ՚իյնար, մեղքէն ու վարձքէն ալ գեղեցիկ պարտք մը՝ զգուշաւոր ըլլալու, կասկածի ոչ մէկ առիթ ստեղծելու, երբ Սերոբը գար քաղաքէն։ Պիտի փախչէր ցոյցէն դուրսը՝ ինչպէս ներսը, երկդիմի բառերէ։ Պիտի հսկէր նայուածքին, որ ամէնէն անսանձ մասը կը մնայ մարդերուն։ Բայց ասոնցմէ զատ, կապ պիտի դնէր իր լեզուին, պորտայի կղպանք ։ Ողջին ալ դէմ կու գայ, մեռելին ալ՝ ամուր բերանը։ Պառաւը կը խորհէր մատնող հոգեվարքներուն եւ այդ վտանգը անիկա կը կապէր հոգեվարքի խռչակին առաքինութեանը։ Կնիկները կ՚ատեն թուլբերանները, գուցէ իրենց մեծագոյն տկարութիւնը պարտկելու հեռարձակ բնազդ մըն է ատ անոնց քով։ Ի՜նչ կրակներ տեղացին, ի՜նչ տանուտէր ընտանիքներու գլխուն անխելք շրթունքներէ։ Գեղին մէջ կիրքերը այնքան պիրկ՝ բառերու կը սպասեն` արիւն ու կրակ դառնալու համար։ Աստնուորէն ու անտնուորէն կը յարդուի գաղտնապահ լեզուն։ Ամբողջ այս քարոզը, պատկերներով զարդարուած, կը լուսաւորուէր հաճի Աննային բնատուր պերճախօսութեամբը, ա՛ն՝ որ անոր անձը ըրեր էր այնքան յանկուցիչ, համով՝ անցեալին յուզումներուն։ Ճարտար ու մարդերու տկարութեան հետ խորապէս շփուած – ոչ մէկ միջավայր մարդը կ՚ընէ այնքան թափանցող, որքան դատարանը եւ պատժապարտ ատեանները –, անիկա աճապարեց շահագործել թուլացման սա պահը, որ կ՚ուրուանար տղուն վրայ։ Չիջեցուց քարոզը իր ջերմութենէն։ Ախոռին կիսաստուերին մէջ խորունկ ու անխելք բան մը կար, ձեռնտու խորհուրդին ու վախին։ Անիկա առիթը ծեծեց տաքը տաքին, տղան կապելու, կապկպելու, հսկայ երդումներու ուռկանէն, կատարուածին ու ասոր գաղտնիքին։ Որքան ալ լրբացած, ամբարիշտ, որքան ալ հաստ մեղքերով կրծուած՝ անիկա չէր նմաներ յետպատերազմեան սա մրուրին, որուն ամօթը չզգալու չափ անբանացած ենք հիմա։ Այդ գազան երիտասարդները տերեւի պէս կը դողային, օրինակի մը համար՝ մօր մը անէծքէն եւ ուրիշ նախապաշարումներէ, հաւասարապէս զօրեղ՝ անոնց զգացական աշխարհին վրայ։ Մեծ, ամէնօրեայ, մա՛նաւանդ անփոյթ անարդարութիւնները, որոնք քաղաքներուն ապրանքը կը մնային ու կը նմանին սալայատակին ձգուած շուներուն, անտարբեր իրենք իրենց, ինչպէս ամէն բանի, անտարբեր մա՛նաւանդ հին ասպետութեանց հանդէպ, գեղին համար նոր սկիզբ կ՚առնէին խճուղիին հետ, որ կը բանար անոր կղզիացումը հասարակաց արձակ ու հեշտ պողոտաներուն, մեղքին ու վայելքին։ Երդո՛ւմը։ Իմ օրերուս անիկա սկսած էր լղրճուիլ կարգաւորներու մօրուքով, բայց զարհուրելի մղձաւանջ մըն էր պարզ մարդոց։ Տարօրինակ է մեղքերու եւ սուրբերու բախտը։ Այսօր ջնջուած մեղք մը, պահքը աւերելը՝ ատ օրերուն հաւասար էր ու քիչ մըն ալ վեր, տուն աւրելէն։ Մնաց որ, նոր ճամբուն վրայ կառուցուած նոփ-նոր թաղին փառահեղ մեղքերը, հակառակ իրենց անհուն լրբութեան, դասական կառոյցին՝ զանգուածին ու տէրտէրներուն պիղծ բերնին մէջ զօրաւոր փաստեր էին Տիրոջը կամքին, ա՛ն Աստըծուն՝ որ Աբէլը սպաննել տուած էր եղբօրը ձեռքով, որպէսզի կոտոշ տնկէ անոր գլուխին։ Որ մեղքի քշած էր, որպէսզի ատոր համար յետոյ կործանէ ամենական ազգերը ջրհեղեղով ու հինգ շքեղ քաղաքներ՝ երկինքին հուրովը։ Սրբազան պատմութիւնը ես չեմ յիշեր, թէ ինչպէս սորվեցայ։ Բայց հաճի Աննան ինձմէ լաւ գիտէր։ Ժամու տղայ, խելօք ու երկիւղած, կարդացուկ – իր հօրը առջին երեք անգամ անիկա կարդացած էր Դատաւորաց, Ծննդոց, Թագաւորաց, Մնացորդաց գիրքերը –, անիկա պիտի արտասանէր ահաւոր բանաձեւը նոյն այդ հօրը «նորոգ» գերեզմանին վրայ։ «Աւուրանց դատաստան» ոչ մէկ գնով, ոչ ոքի, ոչինչ, ասեղին գլուխէն իսկ անցընելու չափ քիչ բան պիտի չպատմէր անիկա գիշերուան կատարուածէն։

Մութը կը խորանար ու անկիւններուն ծոցը փլաւ ինքիրեն։ Դուրսէն զարկաւ կոչնակը, իբր խղճմտանքը գեղին ու դողացուց անոնց երկուքին ալ սիրտերը։ Մոխիր կար կարծես անոր քուղերուն վրայ, դէպի վար ու դէպի վեր։ Ինչո՞ւ տրտում է միշտ սա պահը։ Ուրուացաւ եկեղեցին, բայց չեղաւ։ Նոյնպէս՝ ստուերը մեղքին։ Երկուքն ալ դուրս, վեր էին իրենց վիճակին պարունակէն։ Հաճի Աննան իր խղճմտանքը սրբացուցած էր տարիներ առաջ, մենք գիտենք ի՛նչ գնով։ Սողոմին համար մեղքին պատկերը շատ աւելի սեւ բան մըն էր, քան սքանչելի կնոջ մը ծոցը…։ Ջնջուեցան ինչ որ կը կցենք սիրոյ զգայութիւններուն։ Բայց որոնք դուրսէն կը ճարենք։ Մե՞ղք։ Ան չհասկցաւ ինքզինքը։ Ու հլու, ու յուզուած, ու անմեղ նկատուելու չափ բարի, առանց խորհելու, թէ ո՛ւր կը տանի զինքը ատ երդումը՝ անիկա բացաւ բերանը ու մրմնջեց, ճիշդ տղու թոնով, պահանջուած բանաձեւը։ Քիչ մը արձակ շունչ առաւ պառաւը։ Ձեռք ձգուածը ապահովութեան առաջին տարր մըն էր։ Եղերական էր կշիռը տրուած երդումին։ Եղած են մարդեր, որ չեն վախցած ոճիրէն՝ յարգելու համար հանդիսաւոր պահու մը բերնէն թռցուած խոստումը։ Ոչ մէկ վարանում, երբ երդումն է, որ կը կապէ, կը պարտադրէ ենթական, վասնզի երդումին դատախազը Տէրը ինքն է։ Գեղացին տեսած է իրողութիւններ։ Կը հաւատայ այն հեքիաթներուն, ուր սուտ վկայողը, երդուողը կը ճաթի մէջտեղէն կամ ոտքերը կը քակուին մարմինէն ու կ՚իյնայ դատարանին մէջը։ Այս կարգի փաստեր, դրուագներ ուզածիդ չափ։ Անուն, տեղ, թուական պատրաստ կը պտըտին ամէնուն շուրթին։ Կէս կապուած ձին կը լեցնէր ախոռը բարակ խրխինջով։

-Տուր երդը։

Դրաւ ձեռքը շալին մէջ։ Արի՞ւնը պաղած էր մութէն, թէ ախոռին գլուխ բռնող գէջութենէն։ Նստելու տեղ մը փնտռեց։ Աղբին սակառը՝ կործած՝ վստահելի չէր անոր հաստ իրանին։ Մտազբաղ՝ հետեւեցաւ տղուն, որ ըրաւ թելադրուածը։ Անպատմելի, բայց զուսպ աճապարանք կար անոր շարժումներուն մէջ։ Ինքն ալ չէր զգար, թէ ինչպէ՛ս ահագին սակառը յարդին մէկ ձեռքով շրջեց մսուրքին մէջ։ Աչքովը կը զննէր դուռին բացուածքէն, դուրսի միջոցը, գորշ լո՜յս՝ որ երկինք չունենար։ Պառաւը թափանցած էր անոր տագնապին` ընդառաջելով տղուն մտապատկերներուն, անհասկանալի շեշտով մը աւելցուց.

-Ա՛լ տեսնելիք չունիս…

Բայց չաւելցուց «ի՛նչը»։ Ձայնը բարակ էր, բարի, ժպիտի մօտ բանով մը քաղցրացած։

Յիմա՞ր էր աս պառաւը։ Սողոմը հազիւ կրցաւ այսքան մը մտածում քով քովի բերել իր ուղեղին մէջ, ուր պառաւին բառերը կրակէ կտորներու նման մխուած էին ու խաւար ըրած… փիլիսոփաներուն փառաբանած այդ «ջահը»։ Ինքզինքը գտաւ սակայն։ Զգայութիւնները փերթ-փերթ կը զարնուէին մտքին պատերուն, ու կը թօթուէին անոր գանկին փոքր գմբէթը։ Ան չյաջողեցաւ բերանը բանալ ու ջուխտ մը խօսք նետել ջատուկին քիթին ու պինչին։ Ստեղծուեցաւ դաժան կացութիւն։

Բայց կատարուածը անխելք փորձ մըն էր, որուն անպէտ ըլլալուն իսկոյն համոզուեցաւ պառաւը։ Տաք ու պաղէ անցած կնիկ, հինգ տարիէ ի վեր սեռային ուռնակէն ծեծուած իր տունովն ու տեղովը՝ անիկա յիմար չէր գիշերուան մը ծոցին վստահելու համար բեղմնաւորումը իր ծրագրին։ Թագաւորներուն կեանքէն հեքիաթներ ինկան յիշողութեանը։ Զուր տեղը չէր, որ անիկա վիրաւորած էր իր ու տունին խղճմտանքը։ Իր նպատակը, պայծառ, «աստուածահաճոյ» կը շինէր զինքը։ Ան վճռած էր, սա օրուան ամբողջ անձուկին մէջ, պատահարը առաջնորդել իր անխուսափելի արդիւնքին։ Զղջաց, երբ աղօտակի, կարծես դիտմամբ ձգուած լոյսէ մը, որ կը նայէր դուռէն, նշմարեց տղուն արտայայտութիւնը, բզիկ-բզիկ եկած այն խաթարումով, զոր մահացու ցաւ մը կը բանի մեր երեսին։ Այսքան ուժո՞վ ուրեմն, սա երէկի տղուն իսկ սրտէ՜ն։ Սեռային մեղքը իր խոստովանանքը հետը ժուռ կ՚ածէ։ Խռովիչ ու տխուր էր այս պատկերը։ Ու մութ, իրմէն նշմարելի ճամբաներէ, խառնակ գիծերու վրայով անիկա կարծեց ընդզգալ կարաւանը անհաշուելի, դժբախտ, «կարկուտ» դէպքերու։ Մե՜նք, բոլոր գիտցողներս, որ կը յաւակնինք սիրտերը վարել, բայց չենք հարցներ, թէ ինչո՛ւ կը սպասենք պառաւնալու։ Ծերերը իմաստո՜ւն են։ Անշո՛ւշտ՝ երբ անջրդի աղբիւր մը դառնան։ Լուռ էր տղան, ճմռկուած, աղէտաւոր։ Այնքան անըմբռնելի գտաւ անիկա պառաւին վճիռը, որ չլալու համար գրեթէ պոռաց՝

-Եա՜…

-Կամա՛ց, - փակցուց պառաւը։ Միջամտեց ձին։ Կիսաբաց դուռին երկու կատու՝ հետաքրքիր կեցան ու նայեցան ներս։ Պառաւին ձայնը քակուեցաւ կրկին։ Խրատներ։ Այսինքն՝ ապառիկ բարիքներ։ Անիկա կը ջանար մնալ հեղինակաւոր, դաժան, վայելուչ նոյն ատեն։ Ու չէր կրնար, նուաճուելով ներքին գրգիռէ մը, որ կը ցնցէր, կոտրելու չափ, կեղծիքին կազմածները, բայց չէր յաջողեր մաքրել անոր հոգին սուտին բեկորներէն։ Մօտեցած էր անոր։ Դպած՝ միշտ մեծ մատովը, անոր դունչին։ Դարձան իրարու, բայց լուռ էին, հակառակ ճաթելու չափ լիք ըլլալնուն, ամէն մէկը իր տիկին մէջ, իր գինիո՜վ։ Փայլուն դալկութիւն մը կը դողդղար տղուն երեսին, ուրկէ արիւնը ծծուած կը թուէր։ Կը դողդողային ռունգերուն թերթիկները, նեղ գալով անշուշտ արագցած անոր շունչին, որ սիրտին խուժումը կ՚աշխատէր մեղմել։ Այդքան ուժո՞վ։ – Խորհեցաւ կրկին պառաւը։ Ինչո՞ւ բացաւ բերանը։ – Թափուածը խորիմաստ քարոզն էր, սկսուածքին մէջ այնքան յիմար, անտեղի, կատղեցուցիչ, բայց շուտով վերադարձող իր արժէքին։ – Սերոբին գալէն յետոյ՝ Սողոմը պիտի հսկէր տունին մէջ, իր ընթացքին։ Ամէն բան պիտի քալէր առաջուան նման։ Պիտի ապրէր արգելքը, Սողոմին՝ ինչպէս օտարներուն աչքին, որ զինքը կը թաղէր իր խցիկին մէջ, մութին հետ։ Պիտի չսպասէր սեղանին վերցուելու պահուն, Սերոբին մօտը գալու։ Ինչպէս՝ բոլորովին լուսնալուն, ուտելու եւ գործի մեկնելու համար։ Մա՛նաւանդ էրկըրի (օտարի) դիմաց բերանը չառնէր պիտի տունին անունը, որեւէ պատրուակով – գովել թէ պարսաւել իր գործը չէր։ Կեցաւ։ Տղուն անզգած ու խելօք լռութիւնը, որ զարմանքէն անդին բան մըն էր, սառում մը, քաջալերեց զինքը իր առաքելութեան դժուարագոյն մասն ալ աւարտելու։ Մէկ շունչով, այս մասը, բնական, քիչ թեթեւ, – տաժանագոյն պարտականութիւնը։ – Անիկա, Սողոմենց Սողոմը, պարտաւոր էր հեռանալ տունէն (ձայնը թեթեւ մը ճկեցաւ. կը յիշէր քիչ առաջուան խոստումը, որով անիկա աս տունին խորթ տղան կը հռչակուէր մինչեւ իր մահը) այն օրն իսկ, որ Աղուորը պիտի մնար ծոցուոր։ Անշուշտ պիտի ստանար տարեվարձը ամբողջ։ Յիսնակին՝ հարսնի՛քը։ Ծախքերը կը ստանձնէր հաճի Աննան, մինչեւ յետին տասնոցը, մօրմէն զատ ոչ մէկուն գիտութեամբը։ Մայրն ալ պիտի չմտնէր գաղտնիքին միւս մասին մէջ։ Անկէ յետոյ գեղը թող ուզածը շինէր, երգէր։ Երկայն էր իր տղուն ձեռքը։ « Հիւքիւմէթ ներ»ը կը սեպէին զայն։ Ի՛նք՝ Սողոմը, կապէր պիտի լեզուն։ Երդում էր տուած, հա՜։ Երիտասարդ երդումին ուժն ալ երիտասարդ կ՚ըլլայ ու կ՚այրէ։ Կեցաւ. պատասխանի սպասող մէկու մը լարուածքով.

-Աս գիշե՞ր…

Ձիւն մաղեցին հաճի Աննային ծոծրակին։ Այդ ջուխտ մը բա՜ռը։ Ու տեսաւ անիկա, որ տարիքը ի՛նչ կ՚արժէ մեր լեզուին վրայ։ Անոր բոլոր պերճախօսութիւնը, մեծակառոյց փաստերը, ահաւոր մտահոգութիւնները գոյ իսկ չէին։ Ելած էին մէկ ականջէն, ինչպէս մտած էին միւսէն։

-Դուն ականջդ չորս բաց ըսածներուս, - կրցաւ քով քովի բերել։ Թուքը կուլ տուաւ։ Կոկորդ կը մաքրուէր։ Հաճի Աննան կը պատրաստուէր քարոզին։

-Աս գիշե՞ր։

Ատեն չթողուց, որ ընդլայնուի քարոզը։ Սողոմին շեշտը կ՚ամրանար, արի եւ ինքնավստահ։ Քալած էին, անզգալաբար դէպի դուռը, իւրաքանչիւրը իր մտապատկերին՝ վարսուա՛ծ՝ ինչպէս արծիւի մը կտուցը լեարդին։ Անզիջող ու վճռական։ Յապաղած կտոր մը լոյսի մէջ, որ հեռաւոր տանիքի մը թիթեղէն կ՚անդրադառնար անոնց աչքերը, հանդիպեցան կրկին իրարու, առանց միջնորդ խաւի մը։ Տղո՛ւնը՝ պաղատա՜նք, մերկ ու խեղճ, արո՛ւ, բայց անփորձ, որ ամէն գնով Աղուորը կ՚ուզէր։ Պառաւինը՝ կախարդ, անըմբռնելի, որ կը խաղար փորձ եւ էգ խաղը, ուրիշի հաշուոյն։ Սողոմը դեռ չպատռած պատանի, որ կիներուն մորթն իսկ չէր ճանչնար դեռ, ո՛ւր մնաց աչքէն վարը, շուտով պարպուեցաւ իր պահեստէն։ Ան տասնամեայ մանուկ մըն էր այդ վայրկեանին, որ պատրաստ էր ամէն ինչ զոհելու, իր ցանկութեան առարկային։

- Ըրէ՛ երդում, ըրէ՛, ըրէ՛, - խստացուց, շփոթեցուց, բռնացաւ պառաւը։ Թեւով կը փակէր դուռէն անցքը։

-Ի՛նչ որ ուզես։

Եղկելի, խմոր էր տղան։

-Մտիկ ընես պիտի։ Ընե՛ս պիտի, ի՛նչ որ ըսեմ։

-Աս գիշե՞ր։

Չէր կրցած սանձել շրթները, որոնք երդումին փոխարէն բերին անոր ամբողջ ներսի հուրքը դուրս։ Ու անոր գիշերը ծոցին գիշերն էր, հրուած այդպէս դէպի բերնին սահմանները, անոր մարմինին բոլոր խորշերէն։

-Երդո՛ւմ, երդո՛ւմ։ Ըրի՛ր։ Հօրդ մեռելին վրայ, մօրդ գլուխին վրայ։ Երդո՛ւմ ըրիր դուն։ Մտի՛կ ըրէ։

Արեւը հատած էր թիթեղէն։ Դուրսն էին։ Մէկէն տեսան, որ բակին պոչերէն սեւը կը գծուէր, մանր-մանր։ Անոնք չէին աւարտած իրենց դատը։ Գիշերուան սա պատրաստութիւնը, տունին ամէն ծակ ու ծուկերէն, սգաւոր ու դաժան բան մը կը քշէր առջեւէն։ Կ՚ըլլայ ասիկա, երբ վերը ծանր հիւանդ մը կը տքայ, հոգէառին սարսափէն, կամ հսկայ կորուստ մը կը կոտրուի բակին մէջտեղը եւ չի հաւաքուիր, տուները ձգելով անհուն թախծութեան։ Վերէն դուռ մը փակուեցաւ։ Աղուորին հոգին էր, որ կը յառնէր։ Ինչպէ՛ս զգաց, որ այդ բախումը իրական առարկայի մը պէս թօթուեց զինքը։ Իր էութենէն հոսեցաւ ա՛ն՝ որուն անունը չէր առած բերանը դեռ, բայց որմով կը յորդէին իր բոլոր բջիջները։ Մենք չենք մտածեր մեր սրտին ու երակներուն, վասնզի անկապտելի ձեւով մը մերն են անոնք։ Կը զբաղինք՝ երբ հիւանդութեանց զինուորները գրաւել կը փորձեն։ Ուզեց նետուիլ բացը, բակը։ Պառաւին հաստ մարմինը կը հետեւէր անոր մտքին սլաքին եւ կը դիմաւորէր անոր հաւանական շարժումները, վարժ, բացէն, առանց մատնուելու։ Դուռը կրկին զարկաւ պատին։ Ձայնը էգ էր կարծես։ Ձայնը գիշերն էր, անկողինն էր, Աղուորին ծոցն իսկ էր։ Դարձաւ կրունկներուն վրայ։ Ախոռ կը մտնէր։ Աչքը առանց պտիկ մը թարթելու, առանց վախի՝ ինչպէս սուտի փոքրագոյն ծուէնի մը, ատեն իսկ չձգելով ընդմիջուելու, իրարու ետեւէ, շունչը բաւածին չափ, ըրաւ պառաւին ուզած բոլոր երդումները, հօրը սուրբ մեռելէն մինչեւ մօրը ողջ, ցաւագար գլուխը, ժամուն «օսկի» խաչէն մինչեւ Զատկի առտուան «օսկի» սկիհը ու անոր ահաւոր պարունակութիւնը, յորդ, սիրազեղ, ջերմ բառերով։ Պառաւէն առաջ դուրսն էր ան։ Չտեսաւ Աղուորը։ Ո՞ւր կրնար ըլլալ, վար չիջնալու համար։ Մութը եկաւ, կիսաջերմ, ամառ գիշերուան մը համովը, ուրկէ աշնան առաջին զովութիւնները, գիծերու պէս կը սահին եւ մերթ ընդ մերթ կը զգացուին, երբ մեր գլուխը տաք է քիչ մը։ Անիկա կերաւ անոնց սեղանէն, առանց բառի, շարժումի, նայուածքի` սպասելով Աղուորը, որուն ոտքերը կային գլխուն վերեւ, բայց ինքը վար չէր իջած։

Ան գիշեր ալ անիկա մտաւ Նալպանտենց հարսին ծոցը։ Աւելի փորձ, աւելի յուզուած, աւելի տարածած իր ջիղերը` ընելու համար թափանցումը անոր մարմինին թաքուն խռովքներուն։ Ու յաջորդ գիշերը։ Ու ամբողջ շաբաթը, մինչեւ Սերոբին գալուստը։ Գառնուկէ մը աւելի հնազանդ էր պառաւին բոլոր հրամաններուն։ Չկրկնեց առջի օրուան յիմար անհամբերութիւնը, թէեւ իր տառապանքը, կարօտը կ՚անցնէր չափը իր սպասումին։ Ու անիկա հասկցաւ արիւնին ձայնը ու ձայնին արիւնը մեր խեղճ սրտին դուռներուն։ Այդ վեց օրուան մէջ անոր տակինը հո՜ղ չըլլար։ Անոր ներսը ուրիշ դէմք չկենար։ Այս աղի պէս այրող կարօտը, ծարաւը զայն ըրաւ մշտագրգիռ, անխելք, ատեն չտուաւ, որ խորանայ իր զգայութիւններն ի վար։ Հպա՞րտ։ Հաշի՞ւ. թէեւ առաջին օրը իր հոգին բռնուած ըլլար անոր թեւովը։ Հաճո՞յք։ Բայց անոր մտածումը աւելի կ՚արժէր, քան անոր վայրկեանը։ Միայն հաստատապէս ճանչցաւ, թէ ի՛նչ ուժ կայ պառկած կնկան մը կրաւորութեան մէջ։ Տասը էրիկ-մարդ չունին այդ ուժը, երբ իրենց ոսկորներուն վրայ՝ բանալիով հաւասարակշռուած ժամացոյցի պէս կը պտըտին ու զերծ են կիրքին սլաքէն։ Արիւնին հեղումը, վառօդին հոտը, սուրին շողիւնը գուցէ ունենան այդ հմայքէն որոշ մարզերու վրայ։ Յետոյ, անխօս, ջիղերէն դուրս ամէն բանի համար կուղպ այդ մարմինին վրայ զուր տեղը աշխատած էր ճանչնալ այն յիմար խռովքը, որով կը թրթռան սիրոյ բոլոր երգերը։ Սերոբին վերադարձէն օր մը առաջ, անոր արգիլուեցաւ գիշերուան անկողինը։ Փորձ մըն ալ աս, անշուշտ յիմար, որ պառաւին պարզութիւնը կ՚ապացուցանէր։ Առտուն անիկա տեսաւ երիտասարդը, ուռած աչքերով, որոնք չէին գոցուած։ Այդ պատկերը շատ դժնդակ լոյս մը կ՚արտաբերէր անոր հոգիին։ Աւելի խելացի մը, մինակ այդ արնամած նայուածքէն, պիտի հասկնար, թէ կարելի չէ արջասպը դնել երկաթէ ամանի մէջ։ Պիտի հասկնար աւելի խելացի մը, տակաւին, թէ տաքնալու դրուած հուներուն նման ծլած ու իրենց շապիկը պատռած էին բոլոր այն սերմերը, որոնք գեղի տղաքը կը հանեն իրենց պատեաններէն ու կը զառածեն դէպի վտանգը, դիւային քաջութիւնը, կռիւը, ոճիրն ու մահը։ Դեռ դուրսին համար աղօտ մշուշով մը վարագուրուած այս հակումներուն անդրանիկ ճաշակը պիտի ունենային անոնք, Նալպանտենց տունն ու Սողոմենց Սողոմը։ Քիչ մը շատ շուտ։ Եղաւ ատիկա Սերոբին դարձած գիշերն իսկ։