Մնացորդաց

***

Սարայլըն։

Որ, Սողոմին ձայնին ճամբովը, բայց ատիկա առնելէ շատ առաջ, իր խոհարարին դէմ գուցէ կը սիրէր սա տրտմական Արեւելքը, ձայնի մը բեհեզին վրայ այդպէս նախշուած, այդպէս մանրադիր, ըլլալէ առաջ, միջոցներէն ճամբորդող, մեծահրաւէր սեռային արբշռանքը։ Վասնզի ճշմարիտ կ’ըսեմ ձեզի, ձայնին ու սեռին մէկ են ճամբաները։ Վասնզի, ճշմարիտ կ’ըսեմ ձեզի, մէկը անոր պատանութիւնն է, ու միւսը՝ մահը։ Թագաւորի ծոց պառկած տրտում կինը, չմեռնելու համար (քսան տարեկան չկար անիկա, երբ դարձուեցաւ իր հօրը տունը, աշխարհին մեծ զարդարանքովը բեռնաւոր) երգել կու տար խոհարար վարպետին այդ տրտմական Արեւելքին հոգիէն բոլորն ալ նոյն կաղապարով, իրարու մօտ եղանակներով, որոնք այդ պարզուկ, անպսակ բերանով կը պատմէին խուլ, խորունկ, չկասկածուած ցաւեր, տարերկրեայ ու տարացեղ ցանկութիւններ։ Անոնց մէկ երեսին՝ ա՛ն՝ որով օրօրուած ըլլալու էին իշխանուհիներուն արիւնները, դեռ հոս չգաղթած, այդ հեռու Կովկասին լեռնագեղ ձորակներն ի վար, որոնց մէջէն ջուրին հետ կիներուն փրփուրը կը հոսի, ու ձայնին հետ՝ աղջիկներու կաթը` դեռ ստինքներուն չհասած։ Հովտէ հովիտ, երգը կամար է ոսկի, որուն վրայէն սիրտերը կը ճամբորդեն։ Ու դաշտը ոսկի, ուր կը բուսնին մեր հաճոյքին խարտեաշ հասկերը ու կը մեռնին մեր ցաւերուն թօշնած տերեւները։ Ու գերեզմա՜ն է անիկա, սաղարթուն ու կանանչ, ուր կ’երթանք ամէնքս հանգչիլ սորվելու, մեր կիրքին նիզակներուն ներքեւ արիւն ծորելէն, նետահար երէին նման, ու կը խելօքնանք։ Ի՛նչ է ձայնը հայու մը կտորին բերանէն, երբ այդ բերանը ահագին լեռներու, մեծ ժողովուրդի մը, դժբախտ ու դժնդակ պատմութեան մը փողրակն է ոսկի։ Այդ ձայնին միւս երեսին, եկեղեցական մեղեդիներու տարազով, միւս անպարագիծ թախի՜ծը, ապրելուն անիծուած երգը, այնքան ընդարձակ, հազարով մղոններէ իր թելերը հաւաքող, հացի, վայելքի, զրկանքի անհամար առէջներով գոյաւոր։ Պանդուխտ, ծախուած, մեղքին շղթայուած ու գեհենին ժառանգաւոր իր հայու հոգի՜ն, որ կը սիրէր ու կու լար նոյն շեշտին վրայ` իր զգացումներուն նաւը երկթի վարելով։ Անիկա քանի՜-քանի՜ անգամներ երգած էր «զաւկըները կորսնցնող մօր» այդ երգը, անոր – դեռ չամուսնացած, անոր մէջ լացնելով «մայր չեղած թաղո՜ղ կինը Արեւելքին –, որ քաշուած իր ժանեակներուն ալիքներուն մէջ՝ պիտի նմանի այն միւսին` գերեզմանի մը գլխուն իր զաւակը կանչելով վեր։ Յետոյ, երգած անոր էրիկին, աւելի ետքը՝ աղջիկներուն, բոլորն ալ խռովելով մինչեւ արցունք։ Թարգմանա՞ծ։ Անշո՛ւշտ։ Բայց պահելով գեղջուկ քերթուածին սրտառուչ խորքը, ազգին թշնամիներէն, բանալով անոնց ջիղերուն հասողութեան ի՛նչ որ բառերը ունին ընդհանուր ու անվտանգ։ Պարզ ու հաւատաւոր, այդ «Հաւատիս»ը (անոր անունը, Աւետիս, տաճկըցուցած էին այդ յորջորջումով, զոր կու տային առանց հեգնութեան ու առանց չարութեան, տաճիկ պալատին հարիւրով բերանները) ի՜նչ խորունկ արցունքով կրցեր էր փրկել Լուսաւորչի սուրբ խաւատք ը գեղանի կնիկին բռնութենէն, որ անոր ջիղերը՝ ինչպէս հոգին կը պահէր իր լուծին ներքեւ։ Տարիները կ’անցնին, մենք ուզենք ու չուզենք։ Մեր սիրածները կը բացուին մենէ` երթալու համար իրենց ճամբան։ Բախտը երբեմն կը կարգադրէ լուռ անգթութիւններ, ու մեզ կը գամէ մեր սիրածին կրունկներուն։ Խոնարհներուն վիճակուած այս տառապանքը քիչ-քիչ կը նոյնանայ անոնց կեանքին ալ իմաստին։ Ու Աւետիսները պիտի մնան իրենց խոհանոցներուն մէջ` հնազանդ ըլլալու համար իրենց սիրածներուն կամքին։ Գերի՞։ Դուք գտէք աւելի պարզ վերադիր անոնց կեանքին։ Անկարող փախչելու, նախ՝ չկրնալուն, աւելի՝ չուզելուն։ Ու բոլոր փակ աշխատողներուն նման, որոնց ծառայութիւնը վերջ ի վերջոյ կեանքի ըմբռնում կը դառնայ՝ անիկա իր խոհանոցին հնօրեայ գմբէթը իրեն պատեան ըրած, խաչուեցաւ իր գործերուն։ Տարիները անցան։ Հանըմին ու իր մէջ գոյացաւ սրտի ալ բանուածք։ Անիկա չէր տառապեր անոր գեղեցկութենէն, –պարագա՛յ՝ որ բոլոր այս պայմանով սիրողներուն ողբերգութիւնը եղաւ։ Կ’ունենար զայն պարզ տրտմութիւնով` խնայելով անոր արքենի մարմինին ինչ որ մոխիրն է սեռին։ Ու կը ծերանար։ Սփոփա՞նք։ Քի՛չ։ Արտօնուած էր տօն ու բոլոր Կիրակի օրերը երթալու քաղաքին ժամը։ Այդ պարտքը կ’ընէր ոտքով, ուխտի մը պէս, ձիւնին թէ կարկուտին, աննահանջ ու խրոխտ։ Պիտի վառէր քառորդ մէճիտնոց զոյգ իր մոմերը` պայմանադրական, յատուկ պատրաստուած քաղքըցի ժամկոչէն։ Պիտի քաշուէր գաւթին մէկ անկիւնը, կենալու տեղ կծկտած, աչքերը փակ, մինչեւ վախճանը արարողութեան, լո՜ւռ, խմելով արարողութիւնը, անոր մէջ հազարամեակները իր պապերուն, շինելով միտքէն մեծակառոյց ու արքայագեղ եկեղեցիները, որոնց մէջ իրեն չափ մեղաւոր թագաւորներ չեն լացած, տապկուող ձուկին պէս ճղիկ-ճղիկ եփելով իրենց արիւնին մէջ։ Անխոստովան, անհաղորդ (ինք կ’ըսէր՝ անխավորդ ), ան պիտի դառնար իր պալատական գերութեան։ Տարիները կ’անցնին ու կիները կը հիննան։ Թուրքի պալատը նմանցուցած են ջերմանոցի։ Բաժին կայ ճշմարտութեան այդ վերագրումին խորը։ Կինը պարտէզի ծաղիկ է այդ պալատներուն մէջ ու շատ մը անուններու տակ կը բուսնի անիկա։ Հաւատիսը պարտաւոր է հանդուրժել անոնց բոլորին ալ գեղեցկութիւնը, հարճերուն ծեքծեքուն ժպիտները ու դիմանալ։ Սարա՞յլըն։ Բայց ո՞վ է իջեր սիրտը կիներուն, երբ կ’անցնին քսանը։ Ի՞նչ է արժէքը անոնց, իրենց մարմինը տալէն ետքը, երբ կը բարձրանան իրենց յարկը, ու կը սպասեն իրենց էրիկներուն։ Ո՞ւր՝ սկիզբը դժբախտութեան։ Կիները այդ հարցումները չեն ըներ, մենէ աւելի անկեղծ ըլլալնուն։ Այդ արքենի կնիկին ծոցին մէջ խարբերդցի Աւետիսը ստրջա՜նք, երբեմն, մեղքի թակոյկին մէջ խորասոյզ մուկին նմանող։ Երկինքը պահ մը կը վարագուրենք մեր մէջ։ Բայց չենք կրնար ջնջել զայն։ Չեմ իջնար անոր թշուառ մանկութեան, բայց պարտաւոր եմ խօսելու անոր մօրմէն, որ Խարբերդէն ճամբայ էր ինկած, զաւկին տէր ըլլալու ու դարձաւ, անմուրատ, զաւկին «թագն ու պսակը» չպագած։ Վեց ամիս անիկա մնաց իր տղուն քով։ Զգա՞ց ողբերգութիւնը։ Հանըմը անոր հետ վարուած էր անասելի փափկութեամբ։ Հայ-քրիստոնեան չունէր, անոր կարծիքով, այդ սիրտը իր կուրծքին տակ։ Կասկածեցա՞ւ ողբերգութիւնը, երբ բացաւ անոր, զաւկին ամուսնութեան հարցը։ Պէտք է աճապարել ու ձգել այս տառապանքները՝ կէս բացուած ծրարներու նման։ Անոր մայրը կրկին խռովեց անոր հոգեկան կշռոյթը։ Անիկա այցուեցաւ պատիժին ուրուականէն։ Մարդը մէկ աշխարհի կենդանի՜ն։ Այդպէս չէր խօսեր քաղքի ժամուն Աւետարանը։ Հոգի՞ն։ Ու անիկա լացաւ իր տառապանքը խելացի տիկինին, որ սփոփեց անոր տարակոյսներուն դառնութիւնը։ Ադ Աստուածը, ինքն էր այս բոլոր ը կարգադրողը։ Անկէ գաղտնի ոչինչ կը մնայ։ Որո՞ւ տառապանքը ելեր էր իրենց ձեռքէն։ Որո՞ւն իրաւունքը ոտնակոխ եղեր իրենց դժբախտ երջանկութեամբը։ Ի՞նչ էր ի վերջոյ արդարութիւն կոչուածը սա աշխարհին երեսին։ Միւսի՞ն։ Ապահովաբար զիջող ակնարկով կը դիտուէին հոն ալ սիրողները։ Ու անիկա կը բռնէր իր հոտաւէտ ափերը անոր աչքերուն ու կը հրամայէր երգել։ Մելանուշ, ծաւալուն, հոգիին խորերը երկարող վառ, կ պ չուն, մեղրոտ քաղցրութեամբ այս երգերը, հայ ու թուրք, անոնց անկիւնակալ թշուառութիւնը կ ը մեղմէին։ Սարա՞յլըն։ Գուցէ անիկա իր խոհարարին մէջէն կը խմէր ինչ որ կիները ո ւ զեցին վախով, իրենց մենութիւններուն, երբ հայելիի մը մէջ, իրենց միսին հետ եղան դրուած ճակատ ճակատի, ու դողացին իրենք իրենցմէ։ Հեքիաթը կ’ուզէ, որ նարգիսականութիւնը մեկնի լիճերէն։ … Տարին ե ՞րը։ Փարթամ պալատի հազարումէկ պատահմունքնե՞րը։ Դա՞ւը։ Նախա՞նձը։ Էրի՞կը։ Կան ատոնք։ Բայց իրականութիւնը չ’ախորժիր ատոնք ուռեցնելէ։ Իր խոհարարին մէջ իր տարփաւորը գտնող կինը իր տունը կը ձեւէ տարփանքին կենդանակերպին տակ։ «Մինարէն գողցողը պատենքն ալ հետը կը պտըտցնէ», - կ’ըսէ ժողովուրդը ` առակելով մեծ դժուարութիւնները դիմակալող մեծ ալ կամքերուն հնարքները։ Տարինե՞րը։ Ճշմարիտ կ’ըսեմ ձեզի, մի՛ հարցնէք զանոնք ուրիշներուն, ամէնէն քիչը՝ վէպի հերոսներուն, այլ հարցուցէք ձեզի։ Այն ատեն միայն պիտի չփնտռէք գիրքերէն իրենց չունեցածը, տալ չկրցա ծը ։ Կու գան, այո, անոնք ալ, այսինքն՝ մէկ, հինգ, տասը, տասնհինգ տարինե՜րը, բեռնաւոր՝ որքան թեթեւ։ Յոյսը զանոնք կ’ընէ ծանր, յղի, շքեղ։ Մինչ՝ միւս կէսին պատրանքին ուտիճը տեղաւորուած, կը սպառէ անոնց հիւթը ու զանոնք կ’ընէ փցուն մաշկեր։ Մինչեւ որ անցնինք երեսունը։ …Չէք հարցներ, դուք՝ մեծերդ՝ «այդ թիւին կէսի՞ն»։ Անշո՛ւշտ։ Եղեր ենք ամէնքս։ Էինք ատիկա, հեքիաթի մը չափ պարզ ու գեղեցիկ։ Ու մեր մարմինները՝ անարատ տաճար կոյսերու, աստուածներու արժանի։ Երբեմն բախտը կը կարգադրէ, որ հազուագիւտ երազ մը հասնի մեր գլխուն ու մենք մտնենք կայսեր մահիճը։ Բայց այդ բախտը չ’ըսեր մեր ելքը։ Տրտո՞ւմ։ Եղաւ ատիկա քոմանտան փաշային կինը, հեռու պարմանութեան այդ տարիին։ Աւելի՞ն։ Անցանք «ընդ սուր եւ ընդ հուր», ու իջանք մեր վանդակը, թեւա բ եկ ու խեղճ, զոր կուղպ կը պահէ տէր մը, փաշա կամ ծառայ, բայց կը պահէ։ Յետո՞յ։ Աւա՜ղ։ Նաեւ այդ «յետոն» մենք եղանք մեր առանձնութեան մէջ, մեզմէ յուսահատ, մեզի թշնամի, մեզ անարգելով ու դիմանալու համար սեւ փափաքներու, հողին մեծ դիւթքին, զաւակ մուրալով ու չունենալով։ Այո՜։ Լալով, առանց պատճառի։ Աճելով մեր մարմինին ներքին բաւիղներէն ու տոչորուելով, անանձրեւ հասկին նման մեր մէջ կ պչելով։ Մինչեւ որ խենթութեան րոպէի մը, գրկենք պատանին, որ մեր սենեակին մէջ անուշ կը բերէ, խոհարարի աշկերտ, ցեղով ալ օտար, բայց քաղցր ու տխուր, նայիլ վախնալով ու նուաղելով մեր բազուկներուն։ Ու գ րկենք – ընդմիշտ…։ Մարդերու կեա՜նք։ Կա՛ս դուն, ծեծով ու հուրով, մահով ու արիւնով։ Կիներու կեա՜նք, քեզ ո՜ւր հարցնել։ Ո՞ր քարին տակը չես դուն, ու ո՞ր որջին խորը քեզմէ չէ կաթած այն իրաւ պուտը, որ հեղուկ տառապանքն է մեր ճակտին դրուած։ Վէպերը քեզ կ’անարգեն, երբ կը շպարեն կամ սեւ կը պատնեն։ Աս ես դուն, քու ծայրագոյն մերկութեանդ մէջ, այսպէս զգլխանք, այսպէս ողբերգութիւն, զոր պիտի կրենք մինչեւ որ ա՛լ կթոտին ծունկերը մեր հոգիներուն ու իյնանք մեր հողքին մէջ, քու դիակդ ալ միասին ընդքարշելով։ Երեսունէն վա՛ր։ Յետո՞յ։ Այսինքն՝ երեսունէն վեր։ Այսինքն՝ երբ մեր մարմինը ա՛լ միս է հանդարտ ու բե՜ռ նոյն ատեն։ Այդ շրջանին է, որ զգացումներու արտաքին ոստայնին կը փաթթուինք ` չխղդուելու համար ինքնազզուանքի ճահիճին մէջ։ Ու այս տարազը գրականութիւն չէ հոս, այլ՝ ստուգութիւն, մեր մեծ մասին համար։

Ինչպէս կը զգաք, հարիւրով էջեր, մեծագոյն վարպետներու ստորագրութեամբ, քիչ պիտի գային այսպէս տեսնուած ու այսպէս տրուած մէկ հատիկ կեանքի ողբերգութիւնը սպառելու համար ։ Բ այց գագաթներու կառչող մեր վիպասանութիւնը, ուրիշին վայելքին հետամուտ՝ դեռ կ’ապրի մանկլաւիկի իր շրջանը։ Ես յուսահատ չեմ օրէն, երբ ամէն գրող, ինքզինքը ազատած օտարին ծառայելու նուաստութենէն, պիտի տար ինքզինքը վայել լիութեամբ ու անղենջակ մերկութեամբ։

Բանտի մը խորշէն, ձայն մը, ակնթարթային արագութեամբ, այս բոլորը կը դարձնէ մեզի, ու կը դարձնէ անհուն ալ պայծառութեամբ։ Տարակուսողները կրնա ն թերթել հոգեբանութեան հատորներ, որոնք սա կայծակնահեւ ապրումներուն իրականութիւնը կը հաստատեն, առանց բացատրել կարենալու անոնց կենսաբանական մեքենականութիւնը։ Դիտուած են նուաղումներ, որոնց կիսավայրկեան տեւողութեան ընթացքին ենթակաները կէս երեսուն տարիներու կեանք մը ապրած են։ Մինչեւ անոնց աչքերուն բացուիլը՝ այդ տարիներուն ամբողջ շամանդաղումը անցեր էր անոնց ջիղերուն ցանցէն։ Հետեւինք այդ գիտութեան վարպետներուն։ Չմեկնինք։ Ու քալենք, տալով։

Ինծի կու գայ, թէ այս տողանցքը վար չի մնար բեմադրական յապաղումէն։ Սարայլըն, սիրային դրուագ մը լաստակերտած ատեն, պիտի չարժէր աւելի։ Ու տրամը միշտ յարմարութիւն չունի անցեալին ալ անդրադարձը առնելու։

Ու կը ձգեմ սարայլըն ` անցնելու համար միւսներուն, միշտ այդ գաւթի դէմէն, այդ երգին գիսանուտ խռովքին մէջ։