23.
ՆՈՐ
ԳԵՕՂՔ.
ԱՅՐԻ
Վ.
-
ՀԱՅՐ
ՅՈՎՀԱՆ
ՎԱՆՔ
Գլուխ
գաւառիս
Գեղարքունեաց,
հիւսիսային
արեւմտեան
մասնն
`
որ
անընդմէջ
կայ
ի
հարաւոյ
գետահովտին
Վարաժնունեաց
(
Զէնկի
)
մինչեւ
ցԳաւառագետ,
իբրեւ
տասն
մղոն
կամ
աւելի
ընդ
երկայնն
եւ
սուղ
պակաս
ընդ
լայն,
երկիր
ամայի
եւ
անջրդի
է
արդ,
թէպէտ
եւ
նշանակին
իսկ
աղբերք
ի
ստորոտս
(
Գզըլեւտաղ
)
Կարմիր
քար
եւ
Իւչ-թէփէլէր
լերանց,
այլ
ոչ
ժամանեն
ի
ծովն,
եւ
գրեաթէ
եւ
ոչ
մի
շէն
կայ
բազմաբնակ
ի
մէջ
երկրին,
այլ
ի
ծովեզերն,
եւ
այնոքիկ
սակաւք:
-
Առաջին
չէն
հուպ
ի
Պորտակ
Վարաժնունեաց
`
է
Զէյնել-քենտ
որ
եւ
Սարաչլու,
գիւղ
փոքր
եւ
թուրքաբնակ,
ի
վերայ
արքունի
պողոտային
որ
տանի
ի
Գաւառ
եւ
յԵրեւան:
-
Ի
Հ.
Մ.
սորա
ամբառնայ
Պուղտա-թեփե
լեառն,
զոր
ոմանք
Պուղա
թեփե
ընթեռնուն,
որ
նշանակէ
Ցլագլուխ,
իսկ
առաջինն
`
Յորենոյ
սար,
թերեւս
շեղջաձեւ
գոլով:
Սիմէոն
կաթողիկոս
յիշատակէ
եւ
գեօղ
մի
յայն
անուն
Պուղտա-թեփե
ի
թեմի
Սեւանայ
վանաց:
-
Առաջին
պահակատուն
յետ
Զէյնէլ
գեղջ
կայ
ի
ստորոտս
Իւչթէփէլէր
լերանց,
վասն
որոյ
եւ
յայն
անուն
կոչի
ի
Ռուսաց
(
Իւչ-թեփելերսքայտ
).
երկրորդ
հանգոյց
ի
հարաւային
ստորոտս
նոցին,
առ
միւս
եւս
Սարաչլու
աւերակ
գիւղիւ,
որ
կայ
յարեւելեան
ստորոտս
Ահմանկան
լերին.
յորոյ
յԵլ.
Հր.
կայ
այլ
գեօղ
աւերակ
համանուն
Իւչ-թեփելեր
լերանց,
իբր
փարսախաւ
հեռի
'
ի
Գաւառայ.
եւ
մերձ
նմին
յարեւելից
`
յերի
արքունի
պողոտային
`
միւս
եւս
գեօղ
ամայի
`
Գուրու
կոչեցեալ:
Իսկ
ծովեզերեայ
գեօղք
են,
առաջին,
Պենկլի
Հիւսեին-քենտ
`
կիսով
եեթ
փարսախաւ
հեռի
ի
Պորտակայ,
սա
եւս
մակակոչի
Սարաչլու,
որով
գուշակի
յայդ
անուն
մեծի
թաթար
տոհմի
բնակեալ
ի
կողմանսդ.
յորոյ
43
տունք
էին
աստ
յամի
1873:
Հուպ
նմին
է
եւ
Ալեքսանտրովքա
գիւղիկ
25
տանց
մալական
Ռուսաց:
-
Յելից
Հր.
սորա
`
Էֆէնտի-
քենտ
կամ
Ռահման-քենտ
35
տամբք
Թաթարաց:
-
Առ
սոքոք
ծովեզերքն
մինչեւ
յԱգ-գալէ
հերձակտուր
սարաւանդեալ
են.
ի
միում
յայսպիսի
վայրուց
կառուցեալ
կայ
Հաճի-Մուղան
կամ
Մուլխան
գիւղ
երկու
մղոնաւ
յԵլ.
Հր.
վերոյգրելոյն,
յորում
55
տունք
Թաթարաց:
-
Ի
հարաւոյ
սորին
գոգ
իմն
կամ
խորշ
գործ
է
ծովն.
եւ
յանկեան
նորին
կայ
Ախձիբեր
կամ
Աղզիպիր
գեօղ
50
տամբք
այլազգեաց:
-
Երկու
եւս
մղոնաւ
յԵլ.
Հր.
սորին
կայ
Հայրուանք
գեօղ,
Այրի
Վանք
կոչեցեալ
ի
ռամկաց
30
Թաթար
տամբք,
յանկեան
այլոյ
խորշի
ծովուն.
եւ
յերկոցուն
միջի
գոգցս
`
կարկառեալ
տարածանի
ցամաք
իբրեւ
թերակղզի
`
երկու
մղոն
կամ
աւելի
լայն,
հերձակտուր
եւ
ժանեւոր
ափամբք.
ի
հարաւային
աստ
մի
նոցին
մերձ
ի
Հայրուանս
կայ
Ագգալե
(
Սպիտակ
բերդ
)
բերդաւոր
գեօղ
30
տամբք:
Բովանդակ
ցամաքակղզիս
այս
լի
է
աւերակօք
մեծագործ
հայկական
դաստակերտաց.
որպէս
խնամով
ազգէ
եւ
ուղեւոր
մի
Եւրոպացի.
որ
եւ
նշանակէ
ի
տեղացոյց
տախտակի
իւրում
ի
հիւսիսային
անկեան
ցամաքակղզոյն
կամ
յառաջնում
խորշի
ծովուն
`
զԳզըլվանք,
աւերակ
(
Կարմիր
)
վանաց,
որ
ոչ
լսի
առ
այլս,
եւ
թուի
ինձ
նոյն
ընդ
Այիվանից,
փոխանակ
այնր
`
տեղացոյց
Ռուսաց
նշանակէ
աւերակս
աշտարակաց
յայլեւայլ
հրուանգանս
կարկառեալս
ի
ծովն:
Իսկ
ի
մերազգի
գրչաց
`
հաւաստէ
եւ
եպիսկոպոսըն
Շահխաթունեան,
եթէ
է
անդ
«
տեղի
մեծի
աւերակ
մինչեւ
կարծել
իսկ
քաղաքի
…
աւելի
քան
2000
գերդաստանաց.
ի
միջին
տեղւոջ
այսր
աւերածի
եւ
փոքըր
ինչ
բարձր
գիրս
`
կային
կանգուն
ուղղաբարձ
որմունք
քարամբք
եւ
կրով
ձուլեալք,
անմիջոց
յեզրս
ջուրց
ծովակին
`
հիմունք
տանց
եւ
հովանոցաց.
եւ
չէնք
նոցին
բոլորովին
խոնարհեալ
եւ
քայքայեալ.
որոց
տեսիլ
եւեթ
գրաւէ
զուչ
մարդոյ
ի
զարմանս,
եւ
զոգի
հայրենասէր
ի
հառաչանս
հոգւոյ
ի
խորոց
սրտէ
»:
-
Միակ
շինուած
նշանակեալ
ի
սմանէ
եւ
ի
տախտակս
`
է
ի
Հիւսիսոյ
գեղջն
Հայրուանից
եւ
անուանատու
նմին
`
Հայր
Յովհան
վանք,
մերձ
յԱգդալէ
բերդ,
ի
հրուանդան
մի
քարակտուր
կարկառեալ
եւ
մխել
ի
ծովն.
եւ
անուամբն
յայնէ
նշանաւոր
մենաստան
մի
եղեալ
ի
հնումն,
որիշ
ի
համանուն
վանից
որ
ի
մեծ
Սիւնիս,
միայն
եկեղեցին
կանգուն
կայ
տակաւին,
փոքր
եւ
անսիւն
`
սրագագաթն
գմբեթիւ
ունի
եւ
գաւիթ
`
կրկին
մեծութեամբ
տաճարին
ի
վերայ
երկուց
սեանց,
այլ
թուի
յետոյ
շինեալ
յառաջնորդութեան
տեղւոյն
`
Յովասափայ,
ի
կէս
ԺԲ
դարու,
Է
նորա
եւ
ներքնատուն
եկեղեցի,
այսինքն
անձաւաձեւ
դատարկ
քարափո,
թերեւս
պահարան
կահից
եւ
սպասուց:
Յարեւմտից
եւ
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
`
աւերակք
են
վանացն
եւ
հանգստարանք.
իսկ
յարեւելից
եւ
ի
հարաւոյ
`
ծովն
կոծէ
զպարիսպն .
եւ
այնպէս
ի
հարուստ
դարուց
հետէ
կանգուն
կացեալ
`
աստի
ի
միջի
սփիւռ
աւերակաց
դաստակերտաց,
եւ
անտի
`
անդադար
ծփանաց
ծովակին,
գէտ
իմն
թուի
եւ
գուշակ
անցից
ժամանակաց
զորոյ
գաղտնիս
ըղձակերտ
առնէ
հայրենասիրացս
հետազօտել .
եւ
կարծես
զԳզըլվանքն
`
որ
յայն
կողմն
ցամաքակղզոյս
`
գոլ
Կարմիրշէն
կոչեցեալ
ի
Սիմէոնէ
կաթողիկոսէ,
եւ
զքաղաքատեղին
աւերակ
`
Ազատ-քաղաք
գիւղ
`
յորում
նշմարին
պարիսպք
իջեվանից
կամ
կարաւանատանց,
անյիշատակք
առ
ի
նախնեաց:
Մարթ
է
եւ
զմի
ի
տեղեաց
աշտարակացն
համարել
Բերդ
գիւղ,
եւ
զմին
`
Գեղաքունոյ
բերդ.
զոր
ընդ
գլխաւոր
բերդորայս
Սիւնեաց
կարգէ
պատմիչ
աշխարհին:
-
Իսկ
Հարավանիցս
գրաւոր
յիշատակք
են
սակաւ,
այլ
եւ
ոչ
քաջ
վեր
ծանեալ,
մնացորդք,
արձանաց
յորմունս
եկեղեցւոյն,
որոց
գլխաւոր
է
գրեալն
յաջակողմեան
որմն
թուականաւ
1211
ամի,
երկրորդն
որ
հնագոյն
թուի
`
յահեկ
որմն.
Թվին
ՈԿ.
Նորոգեցաւ
եկեղեցիս
առաջնորդութեամբ
Յովասափի
եւ
Անարայիսի
մեծ
սպարապետ
Բուբայ
տէր
երկրիս
ետ
առու
ինչք
զայգին
Ոսկեբակայ,
Առուքանակ,
(
որ
է
առու
Քանաքեռու
)
Բ
ակն
ջաղացին,
Աչիկ,
Տէր
Վանական
իւր
խալթի
ձագն
իւր
բերդաժողովուրդն
վանիցս.
կարգեցաք
զՅայտնութեան
Ճրագալոյցն,
Զատկն
ժամն
Կատային
տան,
մեք
տուաք
վախմ.
ով
(
զ
)
վախմ
(
ս
)
հանէ
`
դատի
ի
Տեառնէ,
+
Ես
Աջահաբս
?
եւ
Մուծկանց
Գրիգորս,
Աբելս
եւ
Առաքելս
միաբանեցաք
եւ
տուաք
զՍապռանց
այգին
Երկեւան
մուս
ի
պագան
եկեղեցւոյս
Հայր-Յոհան.
Եւ
առաջնորդք
սորա
արասցեն
Ժ
ժամ,
Ով
խափանէ
դատի
ի
Տեառնէ.
Ես
Սարգսուկ
եւ
Բահք
շինեցաք
երկու
խորանս.
ես
Վահրամ
Ստեփաննոս,
Խաչատուր,
տուաք
այգի
ի
ժամանակս
Յովասափ
առաջնորդի.
Ջալալեան
գաղափարող
կամ
հրատարակող
արձանացս
`
համարի
զայս
մենաստան
նոյն
լինել
ընդ
Մարդաղաւնեաց
վանացն,
զորմէ
տարօրինակ
իմն
սքանչելիս
աւանդէ
Ղազար
կաթողիկոս,
այլ
ոչ
պատշաճի
տեղւոյս.
քանզի
անդ
առ
գետով
միով
աւանդի
լինել
մատրանն,
յորում
գործեցան
իրքն:
Իսկ
յարձանագրութեանց
աստի
`
հաւաստի
վերանորոգութիւն
վանացն
ի
սկիզբն
ԺԳ
դարու,
եւ
առաջնորդ
նորին
Յովասափ
ոմն,
որում
սատար
լինին
բազումք
ի
նորոգութիւնս
եւ
ի
հասոյթս
վանացն:
Փափագելի
է
վերստին
քննութիւն
եւ
ստուգութիւն
արձանացն,
մանաւանդ
անուան
սպարապետին
եւ
տեառնն
երկրիս:
-
Գտանի
ի
Տիւրիկ
քաղաքի
Փոքուն
Հայոց
`
աւետարան
մի
գրեալ
յայս
վանս,
որոյ
թուական
թուի
սխալ
կամ
թերի
գաղափարեալ
քննողէն,
ՃՀԹ,
զոր
կարծեմ
ԶՀԹ,
(1530),
«
Ի
հայրապետութեան
Տէր
Գրիգորի
…
յերկրիս
Գեղամայ,
ի
սուրբ
ուխտս
որ
կոչի
Հայր
Յոհան,
ի
դառն
եւ
ի
նեղ
ժամանակի.
(
յորում
)
եկն
յերկրիս
մեր
Տաճիկ
մի,
հարկ
խնդրէր,
ոչ
համարաւք,
այլ
թաւարուք,
որ
է
հարկ
բեռին
»:
Գրիգորդ
համարելի
է
ԺԱ
կաթողիկոս,
որ
սովորաբար
կարծիւր
յամի
1536
յաջորդեալ
զՍարգիս
Գ,
այլ
ըստ
սովորութեան
դարուն
ի
դէպ
է
ժամանակակիցս
ասել
զնոսին:
-
Յիշէ
գովութեամբ
զեկեղեցի
Հայր-Յովհաննավանից
`
Տիւպուա
ուղէգիր
քննող
մերձակայ
սահմանացս
(
յամսեան
փեբր.
1834),
եւ
ասէ
միայն
չէն
մնացեալ
ի
միջի
բազմախուռն
աւերակացն,
այլ
եւ
վերստին
նուիրեալ
ի
պաշտօն
Աստուծոյ,
ընդ
հնգեցուն
այլոց
հին
եկեղեցեաց
գաւառիս: