55.
ՍՊԻՏԱԿԱՒՈՐ
ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ.
ԿԻՒԼՎԱՆՔ.
ՊՌՕՇԻ
ԿԱՊ
Ս.
Աստուածածնի
Անապատն
ի
վերոյիշեալ
բանի
Դաւթի
վարդապետի,
որոյ
առաջնորդ
էր
Մկըրտիչ
'
ի
սկիզբն
ԺԳ
դարու,
թուի
նոյն
աւերակ
մենաստանն
`
որ
հազիւ
կէս
մղոնաւ
բացագոյն
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
կայ
Քուլիւպինայի,
առ
աղբերակամբք
գետակին
`
առ
որով
երեքեան
գեօղեանդ
գաղթականաց,
այսու
ճշմարտել
համարիմ
եւ
զԱղբերց-վանք
կոչումն
Գայլեձորոյ
ի
վայելուչ
վայրի,
յորոյ
սահման,
եւ
յողջոյն
ի
ձորակին,
աճեն
առատապէս
ընկուզենիք
եւ
այլ
պտղաբեր
ծառք,
հաւասար
բաժին
գէղջէիցն:
Վանքն
կոչի
այժմ
Մարիամ
Աստուածածին,
կամ
Սպիտակաւոր
Աստուածածին
`
վասն
պաղպաջուն
քարանց
եկեղեցւոյն,
իսկ
Թուրքք
կոչեն
Կիւլ
վանք,
ի
սակս
յոլով
անդ
աճման
վարդից
վայրենեաց:
Պարսպապատ
է
տեղին
`
ի
հիւսիսոյ
կողմանէ,
յայլ
կողմանս
են
սենեակք
իբրեւ
30,
ոմանք
կամարակապք:
Եկեղեցին
բարձրագմբէթ
քառակուսի
փոքր
է,
քառեակ
սեամբք
դեղնագոյն
վիմօք,
վայելուչ
քանդակեալ
պատկերօք
ի
վերայ
սեղանոյն
եւ
գրութեամբ
Յիսուս
Քրիստոս,
որպէս
եւ
ի
ներքուստ
գմբեթաձեւ
խորանին
`
քանդակեալ
պատկերք
Քրիստոսի
եւ
աւետարանչաց,
եւ
ի
վերայ
վիմի
սեղանոյն
`
ա
'
յլ
քանդակ
ձեռամբարձ
քահանայի.
ի
վերայ
արեւմտեան
դրանն
`
Տիրամայրն
Յիսուսիւ
ի
գրկի
`
ի
սպիտակ
վիմէ.
ունի
եւ
գաւիթ
փոքր
եւ
գեղեցկաշէն
զանգակատուն,
ամենայնն
վայելչայօրէն
դրուագօք
յարդարեալ,
որպէս
եւ
շրջանակ
աւազանին
որ
կանգուն
կայ:
Նշանաւորք
եւս
են
ի
հիւսիսակողմանն
`
քանդակապատկերք
մեծաշուք
լայնազգեստ
խոյակիր
առն,
աղեղն
ի
ձեռին,
որպէս
թուի
`
Պռօշ
իշխանի.
առ
որով
երիտասարդ
մի
հանգրճեալ
կարճ
զգեստու.
նոյնաձեւ
զարդարուն
եւս
զգեստուք
պատանեկան
մի
հեծեալ,
գրկալիր
լարելով
զաղեղն,
եւ
եղջերու
նետահար.
առ
գլխովն
գրեալ
Ամիր
Հասան
որդի
Պռաւշայ.
Յարեւելեան
որմն
եկեղեցւոյն
ագուցեալ
կան
խաչվէմք.
ի
հարաւայնումն
`
քանդակ
երկուց
խաչակիր
ձեռաց,
եւ
թուական
ՉՁԳ
(1334).
քանդակքն
այժմ
անկեալք
ի
կայիցն
`
եդեալ
կան
յեկեղեցւոջն:
Է
սորա
եւ
գաւիթ
համեմատ
չափով,
(9
քայլ
լայնութեամբ
եւ
7
երկայն
),
փոքրիկ
կաթողիկէիւ
կամ
զանգակատամբ
յաջմէ
կողմանէ,
կրկնայարկ.
ի
գմբեթի
փոքու
զանգակատանս
եդեալ
կան,
ասէ
Քաջբերունին,
երկու
գնդակք
ի
վերայ
միմեանց.
կարծեմ
թէ
յետ
քննութեանց
նորա
զատուցեալ
են,
զի
համարիմ
զայնորիկ
նշմարել
ի
գագաթան
վայելուչ
կամարի
որ
տեսանի
ի
պատկերիդ
(
Թիւ
43)
յաջակողման
նայողին:
Զժամանակ
շինութեանն
յայտնէ
արձանս,
որ
յամի
1321.
Թվ.
ՉՀ.
Կամաւն
բարերարին
Աստուծոյ
ես
Յովհաննէս
եւ
կենակից
իմ
Թաձնայ,
շինեցաք
զանկանի
զտունս
Աստուծոյ.
տուաք
…
-
Յարեւելեան
որմն
առ
դրանն
որ
մուծանէ
յեկեղեցին
`
գրեալ
են
արձանքս
(
յամս
1331.
1340
եւ
1433).
Կամաւն
Աստուծոյ
ես
Պարսամ
աբեղայ
միաբանեցայ
…
փոխան
այգի
տնկեցի
Սուրբ
Աստուածածնիս,
եւ
տուի
արձանագրելով
յիշատակ
հոգւոյ
իմոյ.
միաբանք
սահմանեցին
Բ
պատարագ.
Հակառակորդն
զՅուդային
եւ
զԿայենին
առցէ.
Թվ.
ՉՁ.
+
Ես
Մկրտիչս
զիմ
հոգւոյ
բաժինն
տվի
Սուրբ
Աստուածածնիս.
միաբանք
ի
պատարագն
յիշեն.
Թվ.
ՉՂԵ.
+
Զպարոն
Խոնթքարն
յիշեցէք
ի
Քրիստոս.
Թվ.
ՊՁԲ.
-
Են
եւ
յեկեղեցւոջն
արձանագրութիւնք
յայլեւայլ
կողմանս
նորին.
Կամաւն
Աստուծոյ
ես
Սմբատ
որդի
Լիպարիտի
միաբանեցայ
Աւագ
անապատի
Ս.
Կարապետիս
եւ
Սպիտակաւոր
Աստուածածնիս,
եւ
տուի
զՎախտանկենց
այգին
իւր
ամէն
հատով
զծառ
եւ
տունկ,
որ
հանապազ
զմեզ
ի
պատարագն
յիշեն.
հակառակն
եւ
խափանողն
դատին
յԱստուծոյ.
եւ
նա
է
…
բառցէ
?
յամէն
խարճէ
ազատ.
Թվ.
ՉՁԸ.
+
Յուսովն
որ
առ
Աստուած
ես
Ամիր
Հասան
որդի
Յէաչոյ
…
ես
Բուբաք
Տէր
Զաքարենցս
ի
Խստորալէզ
զՆախասպար
…
Շաջինենց
այգին,
զԴթենց
(
Դաւթենց
?)
այգին,
Այտեղին
կին
տուաք
Սուրբ
…
եւ
Գրիգորին
գերեզման
(
ին
)
ի
ձեռն
սուրբ
…
մեծ
յուսով
յիշատակ
մեզ
եւ
(
որդ
)
եցն
մերոց
սուրբ
հարանց
սուրբ
…
կարգեցին
տարին
Դ
աւր
պատարագ,
աւագ
հինգշաբթի
…
+
Յուսովն
որ
առ
Աստուած
ես
Բուսէս
զԱռաւետկանց
այգին
որ
ի
հալալ
(
արդեանց
)
գնուած..
տուի
յԱնապատն
Սպիտակաւոր
Աստուածածնիս
ի
հոգոյ
բաժին,
ի
ձեռն
սուրբ
Հայր
Մկրտչին.
եւ
սուրբ
Հայրն
եւ
միաբանքն
գրեցին
փոխարէն
Աստուածածնի
Բ
պատարագ.
ի
Թվ.
ՉՁԹ.
+
Կամաւն
Աստուծոյ
ես
Ամիր
Հասան
որդի
Պռաւչոյ
տուի
զնմ
հոգոյ
բաժին
ի
Ախտորալէզն.
ի
Ազատ
Եղբրեղին
Արահոգենց
քէյի
գետառէն
ի
գեղէն
ի
վեր
բուռն
…
ընծայեցի
Սպիտակաւոր
սուրբ
Աստուածնի
բարեխաւս
առ
Քրիստոս.
Սուրբ
Վարդանէն
եւ
այլ
միաբանք
եւ
սուրբ
հարք
սահմանեցին
Խաւր
…
Հակառակողն
սմա
զՅուդայի
առցէ
զվճիռ.
Կատարողքն
աւրհնին.
+
Ես
Մարգարէ
վարդապետս
եւ
…
Գրիգորս
եւ
կինս
Շնորհաւոր
տուաք
ընծայ
Աստուածածնի
զԹաճեր
հողն
…
Ընդօրինակող
արձանացս
խոստովանի
հաւատարիմ
մտօք,
զի
սակս
դժուարութեանն
եւ
փակագրոցն
չիցէ
թերեւս
յաջողեալ
ուղիղ
ընթեռնուլ
վասն
որոյ
եւ
զանց
արարեալ
զայլովք,
յորս
նշմարէր
զթուականն
ՉՀԱ
(1322).
գուն
ուրեք
փոփոխեցի
ինչ
յընթերցուածին:
Նոյն
ծանուցանէ
զի
վիճակի
հողոյ
Պաշքէնտի
է
տեղիս
այս,
վասն
որոյ
եւ
զերծ
մնայ
իպղծութենէ
անասնոց
այլազգենից:
Յելից
վանաց
Ս.
Աստուածածնի
իբր
կիսով
փարսախաւ
հեռի
`
անցանէ
վտակ
Գզըլ-պուլագ
կոչեցեալ.
զի
ի
հասանսն
նշմարի
ոսկեգոյն
աւազ,
եւ
ընդունի
յարեւելից
կուսէ
միւս
եւս
վտակ,
որոց
խառնուրդ
գործէ
զգետակն
Սրկօղնից
կամ
զերծից
գիւղիցն:
Յանկեան
սոցա
ի
բարձու
քարաժեռի
կայ
բերդ
դժուարամատոյց,
բնական
եւ
ձեռագործ
բրդմամբք.
ի
միջոցին
(
իբր
50
քայլ
տրամագծաւ
)
նշմարին
40
կամ
50
կամարակապ
սենեակք:
Բնակիչք
կողմանցն
համզբերդն
լինել
քաջին
Պռօշի,
եւ
յանուն
նորինկոչեն
զկիրճս
դժուարակոխ
ձորոյ
Պռօշի-կապ
եւ
Թուրքք
Պռօշ-քեաթի,
զոր
այլք
`
Բուրջի
այսինքն
Բրգանց
կապան:
Երեւին
ի
բերդին
քարափոր
գուրք
ջրշեղջից
եւ
այլոց
պիտոյից:
Ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
միայն
կան
պարիսպք
ծածկեալք
մացառօք
եւ
առատաբեր
ընկուզենեօք,
զայլ
կողմանսն
պարսպեն
քարաժեռք:
Հաւանութեան
է
կարծիք
քննողի
վայրացն
(
Քաջբերունւոյ
),
եթէ
սա
իցէ
յիշեալն
ի
պատմչէն
Սիւնեաց
«
Բլուրն,
որ
մեծամեծ
վիմօք
պատեալ
էր
վասըն
ամրութեան,
ի
գետամիջին
Եղեգեաց
եւ
Մոզանի
»:
Բայց
ոմանք
ոչ
աստանօր,
այլ
բացագոյն
ի
հարաւակողմանս
Վայոց
ձորոյ
ասեն
լինել
զՊռօշի
կապն,
որոյ
տեսիլ
նշմարի
աղօտ
ի
հանդէպդ
(
թիւ
14):
