49
ՀՈՎԻՏ
ՄՈԶԱՆ.
ԱՐԿԱԶՆ.
Ս.
ԽԱՉ
Յարեւմտից
պարու
երանց
`
(
յորում
Ծակ-գագաթն,
Թեփեսի
տէլիկ
)
պարսպողաց
զձորահովիտն
Գուտենոյ,
կայ
փոքրիկ
հովիտ
մի,
որոյ
գետ
յանուն
հին
գեղջն
առ
որով
խառնի
յԱրփա
`
ի
դէպ
է
թէ
կոչէր
Մոզն
կամ
Մոզան
գետակ,
եւ
յերկուց
վտակաց
զուգեալ
իջանէ
ուղիղ
ի
հարաւ
կոյս:
Սակաւ
գեօղք
են
ի
փոքու
անդ
տարածութեան
(
որ
եւ
ոչ
է
քաջաբոյս
որպէս
զսորին
մասն
Գուտենոյ,
այլ
ըստ
վերնոյն
առապար
),
բայց
ոչ
աննշանք
ըստ
ազգային
յիշատակաց:
Մի
ի
գիւղիցդ
`
փարսախաւ
կամ
աւելի
յարեւմտից
յիշեալ
լերինդ
եւ
յահեկէ
արեւմտեան
վտակին,
եւ
Արկազ
կամ
Արկազն
որ
եւ
Արկազան
գեօղ,
զարդիս
Արգեազ
կամ
Արղէզ
կոչեցեալ,
ի
գոգս
զուարճատես
լերանց
զետեղեալ,
գրեաթէ
հաւասար
բացակայ
յերից
գետոց
`
Մոզան,
Եղեգեաց
եւ
Գուտենոյ,
բնակեալ
ի
Թաթարաց
40
տանց:
Միակ
հին
յիշատակ
գեղջս
է
սակաւաժամանակեայ
հանգստարանն
լինել
Մեծին
Ստեփանոսի
եպիսկոպոսի,
զորոյ
մարմին
`
ի
տանել
պաշտօնէից
ի
մենարանն
Ս.
Սիովն.
«
լուեալ
Արկազան
գեօղն
`
տերամբն
իւրեանց
ելին
ընդ
առաջ,
եւ
հաւանեցուցին
զսպասաւորսն
`
հանգուցանել
ի
սենեակն
առ
յանուն
Սրբոյն
Քրիստափորի
անյաղթ
զօրավարին
շինեալ
էր.
զոր
տարեալ
անդէն
հանգուցին
ի
սենեկին:
…
Իսկ
յետ
քառասուն
աւուր
պատուհասի
(
Վայոց
ձորոյ
)…
ժողովեալ
մնացորդք
գաւառին
կոչեն
զկաթողիկոսն
եւ
առնեն
ժողով
վանականաց.
եւ
բազում
աւուրս
ցայգապաշտօն
կատարեալ,
փոխեն
զնշխարս
սրբոյն
ի
միաբանակեաց
վանսն
Թանահատի
վանից
»
-
Սակաւուք
ի
բացեայ
ի
հարաւոյ
կուսէ
գեղջն
`
կայ
Ս.
Խաչ
վանք.
որոյ
եկեղեցի
էր
կոփածոյ
քարամբք
շինեալ
(16
քայլ
յերկայն,
14
ի
լայն
),
երկոքումբք
աւանդատամբք:
Այժմ
կոչի
սա
Արգեազու
Ս.
Խաչ,
վասն
մասին
միոյ
կենաց
փայտին,
զոր
ասեն
զՀացիւնեացն
գոլ,
այսինքն
լտւեալն
ի
Հերակլեայ
կայսերէ
առ
Բիւրեղ
տիկին
Սիւնեաց,
եւ
աւանդութեամբ
համարին
այժմ
ծածկեալ
զայն
ի
հիման
եկեղեցւոյն,
եւ
գան
յուխտ
նմին
մահմէտականք
անգամ:
Յերի
արեւմտեան
դրանն
կային
երեք
գեղաքանդակ
խաչվէմք
եւ
տապանք,
այլ
արձանագիրքն
եղծեալք
կամ
անվերծանելի
մնացեալքն,
բաց
ի
միոյն,
որ
է
այսպէս,
թուականաւ
1304
ամի:
Աստուած
ողորմի
…
Ուասլայ
խաթունին.
ամէն.
Թվին
ՉԾԳ.
Հաւանօրէն
առ
հնութեանն
քանդեալ
է
հին
եկեղեցին
յետ
1857
ամին,
եւ
շինեալ
նոր
եւ
աւերտեալ
օծմամբ
յամի
1872,
կապուտագոյն
այլ
դիւրափուխր
տաշածոյ
վիմօք.
բարձր
գմբեթաւ,
որպէս
տեսանի
ի
պատկերիդ.
(22
քայլ
ընդ
երկայնն,
17
ընդ
լայն
),
ի
վերայ
չորից
ըստուար
սեանց,
մէն
միայն
պատուհանս
ունելով
ի
կողմանսն,
այլ
յոլովս
ի
գմբեթին:
Է
եկեղեցւոյն
եւ
գաւիթ
փոքր,
եւ
շուրջ
զնովաւ
12
սենեակք
միաբանից
եւ
ուխտաւորաց,
եւ
14
վարկպարազի
կրպակք
վասն
աւուրց
տօնավաճառի,
ի
տօնի
Խաչին
կամ
յամսեան
հոկտեմբերի,
յոր
գան
բազմութիւն
`
ոչ
միայն
ի
Սիւնեաց
կողմանց,
այլ
եւ
յԱյրարատայ,
արք
եւ
կանայք,
հետի
եւ
հեծեալ,
մինչեւ
6000
ոգիք.
ընդ
որս
եւ
Թուրքք
եւ
Քուրդք
`
ոչ
այնքան
յուխտս
որքան
ի
կողոպուտ,
ըստ
Քաջբերունւոյ,
որ
ընդ
երկար
խորհրդածէ
ի
ստորագրութեան
տեղւոյս,
ոչ
գովութեամբ:
Ըստ
իւրաքանչիւր
յօժարութեան
տան
նուէրս
ուխտաւորք
Ս.
Խաչին,
յորոց
մասն
մի
առաքի
յԷջմիածին:
Ի
հարաւոյ
կուսէ
Արկազան
գեղջ
ի
գագաթան
բլեր
միոյ
կայ
փոքրիկ
քարաշէն
եկեղեցի
(7
քայլ
երկ.
5
լայն
),
յոյժ
վայելուչ
դրուագօք,
այլ
խախտեալ
եւ
անյայտացեալ
յարձանագրութեանց.
ի
ճակատ
արեւմտեան
դրանն
ի
Խաչվէմ
ի
խորանաձեւ
շրջանակի,
յորում
ընթեռնու
Ջալալեան,
Վարհամ
խաթուն
յաղաւթս
յիշեցէք.
այլ
ոչ
է
հաւանելի
Վարհամայ
`
խաթուն
լինել:
Նոյնպէս
ոչ
ամենեւին
աներկբայ
թուին
յետագայ
գրուածք
այլոյ
խաչվիմի
`
յեկեղեցւոջն,
եւ
որ
ի
հիւսիսոյ
դրանն.
Ի
Թուին
մերոյ
ԷՃԿԹ
Յակոբ
երէց
կանգնեցի
զԽաչս
ինձ
եւ
ամուսնոյն
իմոյ,
որք
կարդայք
յաղաւթս
յիշեցէք.
Դ
Եւ
ամենավեհ
իշխանի
Պռոշոյ
եւ
մանկան
Էաչոյ
եւ
մեծահաւատ
տիկնոջ
Խոտանայ
?
յորժամ
տէր
էր
տեղւոջս. . . :
Ի
ստորեւ
սորին
ի
փոքու
խաչվիմի
վերծանի
թուականաւ
1297
ամի:
Կանգնեցաւ
Խաչս
ի
փրկութիւն
Ջնաբուղայ
?
աղին.
Թվին
ՉԽԶ.