Սիսական

60. ԱՐՏԱԲՈՅՆ. ՈՍՏԻՆ. ՇԱՏԻՆ Վ. ԱՆԳԵՂՁՈՐ

Ի Հս. արեւմտից Եղեգեաց իբրեւ երկու մղոնաւ բացագոյն յեզր գետակի միոյ ի դալարազուարճ վայրի է արդ թաթարաբնակ գիւղն Հորվատիխ կամ Ղորբադիկ 30 տամբք, որոյ մերձաւորութիւն ի քաղաքաւանն պահանջէ ոչ աննշան տեղի լինել երբեմն, բայց անունն այլանդակեալ ոչ ներէ գուշակել որպէս ինչ կոչէր ի հընումն. ունի ինչ մերձաւորութիւն ընդ Կորոտիւնք անուն գեղջ նշանակելոյ ի հին Ցուցակին, այլ ոչ կարեմ հաստատութեամբ ինչ ասել: Աւերակ նոր կամ նորոգեալ եկեղեցւոյ է ի սմին, զորոյ շինութիւն յայտնէ նոր արձանագիր 1692 ամի. է ի նմին եւ վիմափոր  աւազան  կիսեղծ արձանագրաւ.

Շնորհօք ամենազօրին Աստուծոյ  Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, ի թուականի մարդեղութեան Բանին Աստուծոյ ՌՈՂԲ, ի Հայկական  տումարի  ՌՃԽԱ, շինեցաւ սուրբ եկեղեցիս յանուն Սրբոց  Հրեշտակապետացն  Գաբրիելի  եւ Միքայէլի.

+ Կանգնեցաւ աւազան սուրբ մկրտութեան հոգւոյ եւ թողութեան մեղաց.

Կիսով մղոնաւ կամ դոյզն  աւելի հեռի ի սմանէ ի Հր. Մ. առ Կիւմիւշպուլագ ( Արծաթաղբիւր ) վտակաւ  կայ հին գեօղն Արտաբոյն կամ Արտաբին. Էրտափին կոչեցեալ յայժմուս, եւ բնակեալ ի Հայոց 30 տանց. - նոյնքան հեռի ի նմանէ հինն Ոստինք, այժմ Հոստուն, թաթարաբնակ, 30 տամբք, առ խառնրդովք գետակին  ընդ գետոյն Եղեգեաց: Աւերակ եկեղեցի մի մեծ է ի գեղջըս, ոչ կարի հին, ըստ Քաջբերունւոյ, ի վերայ չորից  կամարակապ սեանց, հանդերձ ժամատամբ ի հարաւոյ կուսէ, եւ երկու աւանդատամբք կամ խորանօք յաջմէ եւ յահեկէ բեմին. յորմունսն ագուցեալ կան խաշվէմք, այլ ի փարախ ոչխարաց փոխեալ է Թուրքաց զեկեղեցիս  այս: Իսկ Արտաբոյն յայդեւէտ գեղեցիկ ձորավայրի ունի փոքըր քարաշէն եկեղեցի. բնակիչքն գաղթեալ են ի սահմանաց Հերայ ( Խոյի ): Երկու մղօնաւ ի Հս. գեղջս երկաթահամ  հանքաղբերք են. եւ ի կատար քարաժայռ  լերին կիսաւեր բերդ ընդարձակ:

Երկոքին եւս գեօղքն յիշատակին ի պատմչէն Սիւնեաց ի վկայաբանութեան անդ նահատակացն ` որք յետ մեծի պատերազմին Վարդանանց դիմեցին այսր, եւ հետամուտք նոցա յետ կոտորելոյ զընկերս նոցա յԱնգեղձոր ` « անտի ասպատակ եդեալ հասին եւ երեքհարիւր  արանց ի Ջրկիցն Ոստինք կոչի եւ Արտաբոյնք , եւ անդ զնոսա խողխողեցին, յորոց վերայ յետոյ շինեցաւ եկեղեցի ի բնակչաց տեղեացն: Եւ անտի սակաւ մի անցեալ Պարսկացն ի Ձորադուռն որ ի ձախ կողմանէ, որ հայի ի վեր յուխտն սուրբ Ցախաց քար կոչեցեալ, որ ի վերայ բարձրաւանդակին, ի մէջ սահմանաց երկուց գեղջն ` որ վերոյ ասացաք. եւ անդ կոտորեալ յոյժ բազմութիւնք սեպուհ արանց եւ ընտիր զօրաց: Եւ ինքեանք եկեալք ի շինամէջն բնակեցան խորանօք, լքեալք եւ վաստակեալք ի կոտորածէն, կամեցան գիշերօթ առնել »: Պատմէ ապա թէ Պարսիկն « որ գուշակ էր զօրացն » ի գիշերին տեսանէ տեսիլ եւ զՏիրամայրն գգուելով զմարմինս նահատակացն, եւ հարցեալ զհրեշտակս ` տեղեկանայ զի մայր Աստուծոյ է նա. եւ նուազեալ մնայ. իսկ ի վաղիւն ի հարցանել զնա ընկերացն ` միայն զայս կարէր ասել, թէ « Մայր անդ այ, Մայր անդ այ, վասն որոյ եւ անուն տեղւոյն ցայժմ Մարանդ կոչի »: Ոչ է արդ ծանօթ այդպիսի անուն ի տեղւոջս, եւ ոչ կարծեմ ծանուցեալ ի հնումն, մանաւանդ զի պարսիկն ընդ Պարսիկս ի դէպ էր պարսկերէն խօսիլ, եթէ չիցէ յետոյ թարգմանեալ հայերէն: Բայց յաւելու պատմիչն ` եթէ « անկեալ զՍրբովքն եւ բժշկեալ ինքն ` լինէր քրիստոնեայ, եւ զամենայն աւուրու իւր սպասաւորէր Սրբոցն. որ եւ յետոյ երթեալ քրիստոնէիցն ` ամփոփեցին զՍուրբսն, եւ շինեցին մատուռն ի վերայ »:

Հանդէպ Ոստին գեղջ, սակաւուք ի բացեայ, ի հարաւոյ իւր եւ գետոյն Եղեգեաց ( որ է յահեկէ սորա ) յարեւելից Հասանքէնտ գեղջ եւ ի հիւսիսոյ Նաճաֆ Ալեայ, գրեաթէ հաւասար հեռի յերեցուն եւս կիսով փարսախաւ չափ, ի բարձու ծառաւէտ եւ պտղաւէտ սարահարթի կայ Շատի վանք, որ եւ Շատիկ անապատ, զոր ոչ յիշէ յանուանէ պատմիչն, այլ տեղագրութեամբն յայտնէ զնոյն. քանզի ասէ. « Երանելի եպիսկոպոսն Սիւնեաց ( Յակոբ յամի 929) պատահեալ ի տեղի մի յԵղեգեաց ձորի, ի վերայ Ոստին գեղջ, եւ յոյժ հիացեալ ընդ նա վասն առաւել գեղեցկութեան վայրացն եւ յոյժ զառանց եւ ապահով գոլոյն, եւ շարժեալ ի ( վերին ) տեսչութենէն ` սկիզբն առնէ շինուածոյ, հրամանաւ Սմբատայ իշխանի եւ Սոփիոյ կնոջ նորա, եւ Սահակայ եղբօր նորին, եւ կանգնէ ի նմա տուն Աստուծոյ ի քերածոյ վիմաց, եւ զանազան երանգօք զարդարէ զնա ի նկարս գեղեցիկս. եւ կոչէ զՍմբատ եւ զՍահակ ի նաւակատիս տաճարին: Եւ սահմանեն ժառանգութիւն նմա զամենայն լենակողմն եւ զառ ի ներքոյն նորա ի գետ անդր, բուրաստանս բազումս եւ արտորայս. եւ հաստատեն զնա տուն կրօնաւորաց ի փառս Աստուծոյ »: - Վասն գրիցն գրէ Ջալալեան, ( բայց շփոթեալ ընդ Շատանեայ վանից ), « յարեւելից ունի զբարեբեր  ծառազարդ խորաձոր, ընդ որով անցանէ կարկաջասահ եւ քաղցրահամ վտաւ ջուրց, լի կարմրախայտ ձկամբք.  իսկ ի հիւսիսոյ եւ յարեւմտից ` զծաղկածին եւ զպարարտարօտ բարձրաբերձ  լերինս »: Բայց ոչ ընծայէ արձանագիր ինչ հին. եւ զի ի պատմչաց եւս ոչ յիշի մենաստանս, անծանօթ մնան մեզ անցք եւ յիշատակք նորին ի սկզբանէ անտի ցկէս ԺԷ դարու. յետ որոյ, ըստ պատմելոյ Զաքարիայ Սարկաւագի. « Եկին մուղտեսիք յԵղեգաձորոյ ` ի Շատիկ անապատէն ` ( առ Յովհաննէս Կարբեցի ճգնազգեաց առաջնորդ Յովհաննավանից եւ Սաղմոսավանից ), աղաչէին եւ ասէին. Մեք ոչ գիտեմք զկարգ եւ սահմանք անապատի, դու եկ եւ կարգաւորեա զմեզ: Եւ ըստ աղաչանաց նոցա ելեալ գնաց եւ ըստ կարգի անապատի կարգաւորեաց զնոսին ուղղութեամբ եւ ամենայն բարեձեւութեամբ: Վասըն որոյ մախաց սատանայ ընդ բարի վարս նորա ». զի մի ոմն ի միանձանցն Սահակ Շամախեցի ` դեղ մահու նիւթէ նմա. այլ նա զգայ, եւ « զանխլաբար ելեալ անտի միաբանօք իւրովք դառնայ յԷջմիածին եւ ի Սաղմոսավանս »: - Թերեւս առ նովաւ իսկ կամ դոյզն յետոյ յամի 1666 առաջնորդ վանացն էր Սարգիս վարդապետ: - Յետ սակաւ ամաց, այն է յամի 1674, Ջուղայեցի վաճառական մն ծերունի եօթանասնամեայ, որպէս պատմէ ինքնին ի յնշատակարանի  յիւրում ձեռնադիր Մաշտոցի, եկեալ կրօնաւորի աստ « յԱնապատի որ Շատիկոյ վանք կոչի, բազում սիրով, յուսով եւ հաւատով, բախմամբ, սրտիւ »… գրէ զկէս գրոցն եւ իւրովք ձեռօք գեղագործեալ գծէ, « թէ կանոնն, թէ ծաղկի թուփն »: Յիշէ ընդ ծնողացի ( Աւագ եւ Եղիսաբեթ, եւ կնոջն ` Անձրեւվարդ ), « զԱնաապատիս Հայրն `  Տէր Մովսէս վարդապետ, որ բազում տքնութեամբ  զանապատ նորոգեաց եւ շինեաց զեկեղեցին ` որ զանուն Սուրբ Սիօն կոչէ: Յիշեցէք զՋուղայեցի Ընտրեասն որ վերակացու եղեւ անապատիս, բազում անօթք եկեղեցւոյ զարդարանք եբեր ( ի ) Ջուղայոյ: Դարձեալ յիշեցէք յանապատիս միաբանքն, որ յիսուն վաթսուն կրօնաւոր կայ ի ներսն. Տէր Աստուած անփորձ եւ անսասան պահեսցէ »: Կանգուն կալ շինուածոցն ` յայտնէ եւ զնորութիւնն, այն զի չգտանի եւ հին յիշատակարան. եւ որ կայն ` այլուստ բերեալ եւ ագուցեալ է, որպէս առ հարաւային դրան եկեղեցւոյն եւ ի վերոյ նորին արձանքս այսոքիկ.

( Հրամանաւ կամ կամօք ) Բարեպաշտ իշխանին Սմբատայ ես Վահրամ եւ ամուսինն իմ եւ որդիքն իմ Սմբատ եւ Ուքան տուաք Վաղցանոյ ուռոց արտն ի Ս. Սիոնս Գ ժամ. Բ ինձ. Ա ամուսնին իմոյ.

+ Ե: Տէր Սարգիս տվի Սուրբ Մարտիրոսի իւր մտաւն ու Անգեղի ու Եղնիս ժողովրդի Սուրբս …

Գտանի եւ թուականՋԾԹ (1510) ի խաչվիմի ագուցելոյ յորմն կամարակապ սենեկի միոյ յարեւելակողմըն եկեղեցւոյն, որում կից են եւ այլ երկու կամարակապ  տեղիք. նոյնպէս եւ յարեւմտակողմանն, ուր եւ մեծ կըրապատ գուբ կամ հոր ցորենոյ: Ի նմին արեւելակողմանն են երկու տապանք, ի վերայ միայն քանդակեալ ձեռըն գաւազանակիր, եւ գրեալ:

Դաւիթ Վարդապետ.

Միւսն ունի զքանդակ ողջոյն կերպարանաց հանգուցելոյն, նոյնպէս գաւազան յաջում եւ գիր յամի 1708. Սոյն այս տապան Պետրոս դիտի, Գոլով տեղեաւ Աստապատցի. Սորին ջանիւք ջուրս բերի. ՌՃԾԶ Թվի Առ Տէր մահուամբ վերափոխի. Ոչ գիտեմ ստուգիւ ա՞յս թէ այլ անապատ է Շատիկու, որ հրեշտակաբնակ անուանի, եւ ուր մեռաւ Նահապետ կաթողիկոս յամի 1706, առաջնորդ գոլով նորին յայնմ ժամանակի Ստեփանոս վարդապետ (1708), եւ ուր Ղազար Ջահկեցի, յետոյ կաթողիկոս, գրեաց ըզպատմական գիրս իւր յաստուածաբնակ եւ ի հրեշտակակրօն յանապատն Շատիկու, « հրամանաւ գիտնական վարժապետին ( իւրոյ ) Մեսրոպայ քրիստոսակիր  առաքինապերճ անձին սրբաս h ելոյ »: - Արդ յայտ յասոցիկ է ` զի զանխլացեալ ի միջին դարս չէն էր ի վերջինս. կանգուն կան բրգաւոր պարիսպքն  քառակուսի ` երկու դրամբք ընդ Ել. եւ ընդ Մ. յորոյ միջի յոտի կայ եւ եկեղեցին սագաշէն կանգնեալ ի վերայ չորից սեանց, ութ պատուհանօք. որմունք  բեմին նկարեալ են պատկերօք անօրինականաց  Փրկչին, եւ հինգ խորշք են ի նոսին, երկուստեք  ունելով աւանդատունս. որոց մին ունի սանդուղս ելանելիս  ընդ մէջ որմոյն ի վերայ տանեաց սեղանոյն, հանելով մինչեւ յարեւմտեան դուռնն. յորոյ վերայ կայ խաչ կանգնեալ  ի վերոյիշեալ ծերունւոյ  վաճառականէն Յակոբայ, բազում ամօք յառաջ քան զկրօնաւորելն, այսպէս գրեալ:

Սուրբ Խաչս յիշատակ է մահտեսի Յակոբ Ջուղայեցուն եւ ծնողաց Աւագին եւ Եղիսաբեթին. Թվին ՌՃԵ.

Առաջի դրանս է ժամատունն ութ սեամբք (18 քայլ երկայն, 8 լայն ) քանդակազարդ շուրջանակաւ տանեաց: Ի հարաւակողմն պարսպափակ միջոցի վանացն են երեսնիւ չափ սենեակք քարաշէնք կապուտագոյն վիմով, եւ ներքնատուն սեղանատամբք ընդ նոքոք  ( երկայն 100 քայլ, 15 լայն ). ի ճակատ բարձու բնակարանի  վանահօրն արձանագրեալ են տիրական անուանքս: Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս. եւ ի վերայ այլոյ սենեկի

+ Տէր Յովհաննէս.

Քարաշէն է Սեղանատունն յերկուս բաժանեալ 12 սեամբք (25 քայլ երկայն, 10 լայն ), եւ աւազան յարեւելեան ճակատուն: Կան եւ այլ քարաշէն սենեակք յայլ կողմանս, զատ յաւերակացն, գոն եւ ի միջի աշտարակացն  մանր խցկունք: Երկու դրունք են վանացն, մի յարեւելեան միւսն յարեւմտեան կողման: Արտաքոյ պարսպին են գոմք անասնոց  նոյնպէս քարաշէն  (22 քայլ երկայն, 11 լայն ) արձանագրաւս յամի 1739.

Շնորհաւքն Քրիստոսի ի հայկազեան Թուի ՌՃՁԸ որդի ես յաջորդ սուրբ Ուխտիս Անտոն վարդապետս նորոգեցի զտեղիք անբանից, ի վայելումն միաբանից.

Յիշատակ շինողի վանացս կայ եւ ի խաշվիմի ի տապանատանն որ ի Հս. Ել. վանացն ` ի բարձրաւանդակի.

Խաչս յիշատակ է Ջուղայեցի մահտեսի Յակոբ վաճառականին. Թվ. ՌՃԺ.

Առ նմին կան այլ եւս տապանք. միոյն արձանագիր է:

Այս է տապան Բտտեցի մահտեսի Պետրոսին.

միւսոյ ` որ որորոցաձեւ է. Այս է տապան Աստապատցի մահտեսի Պօղոսի.

Ի Հր. արեւմտից վանացս եւ Ոստին գեղջ ` մերձ ի խառնուրդս Սուլեմայ գետակին յԵղեգեացն, յահեկէ  սորին կայ Հասան-քենտ, հայաբնակ, փոքրիկ գիւղ, 30 տամբք, հաստատեալ ի գաղթականէ եկելոյ ի Պարսկահայոց: - Ըստ նախագրեալ պատմութեանն նահատակելոցն ի Պարսից ` յայտնի լինել յայսմ սահմանի Անգեղ գիւղ հին Ցուցակին, որ եւ վկայի ի քննողաց ` իբրեւ մղոնաւ եւ կիսով հեռի լինել ի Հ. նորոյ գեղջն:  Անդ յետ կոտորելոցն ի Սրկղօնս, Պարսիկք « հասեալ կիսոց ` յստորոտս Բերդաքարի միոյ ի նեղ ձորակի անդ, կոտորեցին, որոց գլխաւորին անուն Մարտիրոսէ. որ եւ տեղն կոչեցաւ Անգեղձոր »: Է արդ ընդ բերդաքարիւն կամ ի լանջս բլրոյ միոյ մատուռն մի քարաշէն յոյժ փոքրիկ (6 քայլ երկայն, 4 լայն ), զոր եւ Ընգեղի  մատուռն կոչեն մերձաբնակքն եւ գան յուխտ. այլ նահատակի նորոյ համարին զայն հանգստարան, աղջկան  միոյ կամ թուրք երիտասարդի հաւատացելոյ. է ի  միջին վէմ տապանի, յորում գպեալ այլ ոչ ճշգրիտ ընթերցեալ.

Զնորոգող սուրբ Նահատակիս զհոգեւորն Պլճոնց յաղաւթս յիշեցէք զԿիրակոս միակեց ի Քրիստոս Յիսուս.

Կայ եւ խաչվէմ առ երի մատրանն ՉԽ թուականաւ (1291): Ջալալեանն ` Սուրբ Կիրակոս կոչէ զմատուռնս, եւ զնահատակն ասէ ` ն ժամ  պատարագելոյն սպանեալ ի հինից, ըստ աւանդութեան:

Արտաքոյ արեւելեան դրանն եւ ի ներքս եւս երեւին հետք ջրմըղի բերելոյ ի Թաքեատօլտուրան լեռնէ:

Ոչ կարեմ ասել ստուգութեամբ մի ` յայսքանեաց յիշեցելոց վանորէից Եղեգեաց ձորոյս ` եթէ արդեօք որիշ ա ' յլ իցէ Եղեգեաց Անապատն, յիշատակեալ յելս ԺԵ դարու, ( յամի 1498), Ամենափրկիչ եկեղեցեաւ. որում ընծայ ետ աւետարան մի Մամէ կին բարեպաշտօն, դուստր Ղուպարի Գուլհանի: