Տեղագիր Հայոց Մեծաց

64. Ի ԽԱՐԲՈՒՐԴ կուսակալութեան Մեծին Հայոց պարագրի աշխարհն ԾՈՓԱՑ որ է Դ ՀԱՅՔ, եւ ունի սահմանս 'ի հիւսիսոյ զՄնձուր, զՏուժիկ եւ զԿեղի (54), յարեւելից զգաւառն Մշոյ եւ զՏիարպէքիր, 'ի հարաւոյն զնոյն Տիարպէքիր եւ զՈւռհա, յարեւմտից զԵփրատ գետ որ ձեւէ զսահմանս Մեծաց եւ Փոքուն Հայոց: Երկիրն լեռնային է եւ բնակեալ յազատաբարոյ Քրդաց: Ընդ բովանդակ երկայնութիւն գաւառիս յելից 'ի մուտս անցանէ Մուրատ գետ այն է արեւելեանն Եփրատ, եկեալ Տարօնոյ եւ 'ի Պայէզիտայ, եւ խառնի 'ի միւսն յարեւմտեանն` 'ի Ֆրադ: Յաջմէ Մուրատայ որ է հիւսիսակողմն` կան վիճակքն Ճապաղջուր, Բալու, Չէհար-Սանճաք, Չմշկածագ, եւ այլ եւս վիճակք:

  ՃԱՊԱՂՋՈՒՐ յարեւելից կայ ընդ մէջ Կեղւոյ եւ վիճակաց Մշոյ եւ Տիարպէքրոյ, եւ զայդ անուն թուի բերել վասն ջուրց իջելոց 'ի Պինկէօլ լերանց ճապաղելոց 'ի նմա մինչչեւ խառնեալ 'ի Մուրատ-Սու. եւ մասն է ՀԱՇՏԵՆԻՑ գաւառի հնոյ: Գլխաւոր տեղի 'ի նմա է Չեալի ? գիւղ աթոռ բէկի. եւ երկոքին գեօղքն Եօգարը եւ Աղազա Բագենկոկ? 'ի բարձունս 4800-5000:

65. ԲԱԼՈՒ վիճակ 'ի ԲԱԼԱՀՈՎԻՏ գաւառի հնում` կայ յարեւմտից Ճապաղջրոյ եւ 'ի հարաւոյ Կեղւոյ, յելից Չար-սանճագայ, յարեւելից հիւսիսոյ Արղանայ եւ Խարբերդոյ, զՄուրատ ընդ մէջ ունելով. հովիտ է բարեբեր իբր 80 գիւղորայիւք, որոց գլխաւոր աւանն Բալու յաջմէ Մուրատայ եւ յելից Լէչիկ ջրոյ, 'ի բարձու 3100՛. ունի բերդ ամուր, յորում պատուի անձաւանման տեղի, ուր աւանդի Ս. Մեսրովպայ ընկալեալ յաղօթս զօրինակ հայերէն տառից եւ ստեղծեալ զնոսին: Չ որք եկեղեցիք են Հայոց 'ի բալու եւ 650 տունք, աւելի եւս Քրդաց եւ Տաճկաց: Ի հիւսիսոյ Բալուայ կայ Հաւաւ գիւղ, եւ 'ի նմա Քաղցրահայեաց Աստուածածին վանք` առաջնորդարան Բալուայ. կայ եւ այլ վանք լքեալ Ս. Խաչ անուն 'ի Թ իլ գեղջ: Ի հարաւոյ Բալուայ եւ գետոյն Թըրխ կամ Թըրխի կամ Թիլխէ գիւղ, որ թուի յանուն ԹԼԽՈՒՄ գաւառի, յոր ասպատակեցին զօրք Տուղրիլայ եւ Ալփարսլանայ 'ի կէս ԺԱ դարու: Ի հիւսիսոյ Բալուայ մերձ 'ի Հաւաւ` Խողմատ գեօղ մեծ, եւ 'ի հիւսիսոյ նորա Մէզիրէ աւան բարձր:

66. Ի մտից Բալուայ յաջմէ Մուրատայ ցխառնուրդն յԵփրատ կան չորք վիճակք մանունք Չէհար-սանճաք կոչեցեալք կամ Գարաճօր, եւ են ՍԱՂՄԱՆ որ է ՑԱՂՄՆԱՑ երկիրն 'ի միջին դարս, ԲԵՐԴԻԿ , ՄԵՆԾԿԵՐՏ եւ ԲԵՐԻ, որք ԽՈԶՆԱՑ երկիր կոչէին 'ի հնումն. եւ 'ի մտից ամենեցուն նոցա առ Եփրատաւ ՉՄՇԿ ԱԾԱԳՈՒՑ երկիրն, որ այժմ կոչի ՉԻՄԻՇԿԷԶԷԿ. քաղաքն համանուն առ վտակաւ օժանդակաւ Մուրատայ յառաջն կոչէր ՅԵՐԱՊՕԼԻՍ, եւ զնոր անունն էառ վասն ծննդեանն 'ի նմա Յովհաննու Չմշկիկ կայսեր: Արտաքոյ քաղաքին կայ Կարմիր Սարուկ տեղի, ուր Յովհաննէս քահանայ նահատակեալ 'ի Բալու յամին 1403 շինեալ էր եկեղեցի զոր առ նախանձու քակեցին թշնամիք իւր: Արեւելեան մասն վիճակացս է հին գաւառն ՊԱՂԻՆ կամ ՊԱՂՆԱՏՈՒՆ: - Ի հարաւոյ Չմշկածագու եւ Մուրատայ յարմկնաձեւ միջոցի Եփրատայ յելից Մալադիոյ գաւառի Փ. Հայոց կայ ՔԷՊԱՆՄԱՏԷՆ վիճակ, այսպէս կոչեցեալ վասն բովուցն երկաթոյ եւ արծաթոյ, որք 'ի լերինս յայս կոյս եւ յայն գետոյն մեծի . որում ընթեր կայ քաղաքաւանն համանուն. եւ 'ի հիւսիսոյ նորա նաւակամուրջ անցից գետոյն 'ի Փ. Հայս, ուր 'ի հնումն ամբառնայր Դասկուտա քաղաք, իսկ յայսմ կողման նշանաւոր էր Տոմիսա բերդ, յորում պահէին գանձք Տիգրանայ Միջնոյ: Կողմանքս այսոքիկ առ նախնիս ԾՈՓՔ ՇԱՀՈՒՆԵԱՑ կոչէին:

67. Յելից Կապանայ, այն է Քէպան, կայ գլխաւոր վիճակ կուսակալութեանն` ԽԱՐԲԵՐԴ 'ի ՀԱՆՁԻԹ գաւառի հնում, որ է դաշտ ընդարձակ պարսպեալ 'ի լերանց եւ բարձր իբրեւ 2500՛. քաղաքն ԽԱՐԲԵՐԴ կամ ԽԱՐԲՈՒԴ որ է Քարքաթիակերտ ըստ Յունաց` կայ 'ի քարալերին իբր 4000՛ բարձու, եւ ունի բերդ հզօր, որ աթոռ է փաշայի կուսակալի գաւառաց բազմաց. 'ի սկիզբն ԺԲ դարու Պալակ բռնաւոր Թուրք 'ի դիպահոջ ունէր 'ի բերդիս զՊալտին թագաւոր Երուսաղէմի եւ զՃօսլին Կոմս Եդեսիոյ, զոր Հայք ո մանք զերծուցին: 1750 տունք են 'ի Խարբերդ, յորս 300 Հայոց. եւ 3000 եւս տունք նոցա յ՛ 80 գիւղորայս դաշտին Խարբերդու, յորում են եւ այլ նոյնքան գեօղք համակ տաճկաբնակք: Չորք վանորայք են 'ի դաշտիս, մին Ղուլէու Ս. Գէորգ առ համանուն գիւղիւ 'ի հարաւոյ քաղաքին, յորում յամին 1839 գտաւ շիշ միւռոնի օրհնելոյ 'ի Ս. Ներսիսէ Շնորհալւոյ. Աբդլմսէհի վանք առ Զարդարիչ գիւղիւ, Դատեմայ վանք առ համանուն գիւղիւ, յանուն Տիրամօր. եւ Սորսորու Ս. Գէորգ առ Հողի գիւղիւ. եւ գիւղորայքն բաժանեալ են 'ի թեմս առաջնորդաց սոցին: - Ի հարաւոյ Խարբերդու առ Եփրատաւ կան վիճակքն ԴԷԼԷՔ որ է ՏԼՈՒՔ կամ ՏԼՔՈՅ երկիր, եւ ՍԱՐԸ ՄԷՇԷ. ընդ մէջ որոց եւ Խարբերդու է Ծովք լիճ, որ եւ Ծովակ Խարբերդու, այժմ Կեօլճիւկ կոչեցեալ բարձր 3300՛, իբր 3 1/2 ժամաւ ընդ երկայնն եւ ժամաւ լայն. եւ յարեւմտեան մասին իւրում ունի զԾովք դղեակ, ուր նստէին Գրիգոր Պահլաւունի կաթողիկոս եւ եղբայր նորա Ս. Ներսէս Շնորհալի, եւ ապա չոգան 'ի Հռոմկլայն: Բայց կղզին աւանացեալ բնակեալ էր 'ի Հայոց, եւ յառաջ քան զամս սակաւս լքին զայն 'ի սպառ, վասն աճելոյ ջուրց լճին եւ ծածկելոյ զշէնս. եւ քակեալ զհին եկեղեցին Ս. Նշան` նոր կառուցին յեզր ծովակին, եւ ուխտիւք պատուեն 'ի նմա խաչ մի զոր 'ի Թադէէ գործեալ ասեն: